Alǵy sóz
Bir aıdan keıin, 20 naýryzda, Qazaqstannyń memleket retinde qalyptasýyna eleýli úles qosqan jáne elimizdi saqtaý jolynda tynymsyz eńbek etken tarıhı tulǵa – Jumabek Ahmetuly Táshenovtiń týǵanyna 107 jyl bolady.
Jumabek Ahmetuly Táshenov 1915 jyly 20 naýryzda Aqmola oblysy Vıshnev aýdany Tanagúl aýylynda dúnıege kelgen. Aqmola temirjol tehnıkýmyn, KOKP OK janyndaǵy Joǵary partıa mektebin bitirgen, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty.
Bul kórnekti memlekettik jáne saıası qaıratkerdiń esimi táýelsiz Qazaqstannyń tarıhynda máńgilikke jazylǵan. Onyń ómirine arnalǵan kitaptar shyǵaryldy, Astana, Almaty, Shymkent, Petropavl, Kókshetaý qalalaryndaǵy jáne keıbir aýdan ortalyqtaryndaǵy kóshelerge esimi berilgen. Ol kózi tirisinde-aq halyqtyń súıiktisine aınalǵan.
Adamzattyń búkil tarıhy kóptegen jarqyn tulǵa iz-túzsiz joǵalyp ketken qarama-qaıshy oqıǵalardyń moldyǵyn kórsetedi. Otanǵa, óz halqyna jáne bolashaq urpaq úshin adal da aınymaı qyzmet etkeni úshin talaı dańqty tulǵa kemsitilip, qorlandy. Eger belgili bir kezeńge qarasaq, keńes zamanynda qazaqtar sot pen tergeýsiz qamaýǵa alý, qýǵyn-súrgin, keıde ólimmen aıaqtalǵan uzaq merzimge sotsyz sottaý túrinde ortalyq tarapynan qatty qysymǵa ushyrady. Tipti "Hrýshevtiń jylymyǵy" kezinde de, reseılik basylymdarda jıi jazylǵandaı, ortalyqqa qarsy shyqqan tulǵalardy laýazymdarynan shettetý ońaı is boldy. Jumabek Ahmetuly – árıne, óziniń erjúrektigimen, oılaý tereńdigimen, kóregendigimen jáne respýblıkanyń múddelerin qorǵaý jolyndaǵy maqsatty umtylysymen tanymal sanaýly patrıottyń biri. Aty ańyzǵa aınalǵan memleket qaıratkeri Jumabek Táshenovtiń esimi dańqty qazaq batyrlary men halyq qaharmandarynyń tarıhı esimderiniń qatarynda halyq jadynda saqtalyp qaldy.
Ólgennen keıin de básekelester me?
70 jyl buryn, 1952 jyldyń qańtarynda Aqtóbe oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp jap-jas Jumabek Táshenov saılandy. Osylaısha, búginde qazaqtardyń edáýir bóligi soǵystan keıingi kezeńdegi respýblıkanyń eń kórnekti memleket qaıratkeri dep sanaıtyn adamnyń shapshań mansaptyq samǵaýy bastaldy. Ras, osy tulǵa haqyndaǵy ańyzdarǵa, tipti mıfterge negizdelegen pikirlerdiń qaısysyn Táshenovtiń sózsiz eńbegi dep sanaýǵa bolatynyn, qaısysy oıdan shyǵarylǵanyn túsiný óte qıyn.
Aqtóbe oblysynyń basshysy bolyp saılanǵannan keıin nebári úsh jyl ótken soń, 40 jasqa endi ǵana tolǵan Táshenov Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi tóralqasynyń tóraǵasy boldy – resmı túrde bul laýazym respýblıkada birinshi (prezıdent, memleket basshysy sıaqty), al is júzinde úshinshi basshy edi. Taǵy bes jyldan keıin ol Qazaqstandaǵy ekinshi tulǵa – Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy, ıaǵnı Úkimet basshysy bolyp taǵaıyndaldy. Sonymen qatar, 1960 jyly qańtarda Dinmuhamed Qonaev respýblıka Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp saılandy.
Olardyń arasynda jasyryn básekelestik boldy ma? Iá, ábden múmkin, jastaý (tórt jas kishi) ári ambısıasy kúshti Táshenov bir kúni Qonaevtyń ornyn basýdy armandaǵan shyǵar, al ol óz kezeginde ony qarsylas retinde kórmeýi múmkin emes. Bir jyldan keıin Táshenov qýǵynǵa ushyrady – oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary etip Shymkentke jiberildi. Birer jyldan keıin Qonaevtyń da laýazymy tómendedi (Táshenov sıaqty quldyramasa da, oǵan da óte aýyr tıgeni anyq). Alaıda, taǵy eki jyl ótken soń onyń juldyzy qaıta jarqyrady: 1964 jylǵy qazandaǵy "partıaishilik tóńkeris", Nıkıta Hrýshevtiń taqtan taıdyrylýy jáne Qonaevty qurmetteıtin Leonıd Brejnevtiń kóterilýi nátıjesinde ol Ortalyq Komıtettiń birinshi hatshysy qyzmetin oraldy. Sodan keıin jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy respýblıkany basqardy.
Nelikten qazir keńes dáýiriniń osy eki qaıratkerin baǵalaýda Qonaevtyń eńbegin tómendete otyryp, Táshenovty "batyrlandyrý" basym bola bastady (Qonaevtyń muragerleri men jankúıerlerine Jumabek Ahmetulyn tuǵyrǵa kóterip, Dinmuhamed Ahmetulyn odan qulatýǵa tyrysqandarǵa jıi toıtrays berýge týra kelip otyr)? Múmkin, birneshe sebebin ataýǵa bolar. Olardyń birinshisi qazaq qoǵamynda keńestik ótkenge, onyń ishinde respýblıkamyzdyń Qonaev esimimen baılanysty kezeńine teris kózqaraspen qaraıtyndardyń úlesiniń artýyna baılanysty. Ekinshisi bizdiń jappaı sanamyzda "rejım qurbandaryna" degen janashyrlyqtyń joıylmaıtyndyǵyna baılanysty. Óıtkeni, búginde kóptegen adam Táshenovti dál osyndaı qurban dep sanaıdy. Aqyrynda, úshinshi sebep Táshenovtiń sol kezdegi partıalyq-sharýashylyq elıtanyń kóptegen basqa ókilinen aıyrmashylyǵy – ana tilinde erkin sóılep qana qoımaı, ony belsendi qoldanyp, halyqtyq dástúrlerdi bilgendiginde. Bir sózben aıtqanda, ol "taza qazaq" bolǵan, al Qonaev osy turǵydan "shala-qazaqtarǵa" jatqyzylǵan sıaqty.
Negizinde, Táshenovti mundaı "batyrlandyrýmen", tipti ıdealdandyrýymen kelisýge bolar (múmkin, ol shynymen de erekshe tulǵa, naǵyz patrıot jáne t. b. bolǵan shyǵar), biraq ol kóptegen basylymda, derekti fılmderde, kitaptarda esh qatelespeıtin etip kórsetiledi, ol týraly jazylǵannyń jáne aıtylǵannyń kóbine sený qıyn – ásirese sanaly ǵumyryn keńes zamanynda ótkizgen jáne sol kezdegi tártip pen ádet-ǵurypty jaqsy biletin adamdarǵa. Sonymen qatar, baǵalaý kóbinese qujattyq dálelderge emes, bireýdiń bireýge aıtqanyna, dáleldenbegen boljamdarǵa negizdelgen. Avtorlardyń kózge uryp turǵan sýbektıvtiligi de áser etedi – mysaly, bul Táshenovke arnalǵan "Shynjyrda ótken jolbarys" kitabynda aıqyn baıqalady: oǵan tek jaǵymdy qasıetter berilgen, al básekelesi Qonaevtyń portreti tolyǵymen qara túspen boıalǵan. Shynaıy ómirde bulaı bolmaıdy.
Oıdan shyǵarylǵan jaıtqa kózimnen jas parlaıdy...
Orystildi aýdıtorıa Táshenovtiń tulǵasynyń aınalasynda qandaı ańyz ben mıf jasalǵandyǵy týraly, bylaısha aıtqanda, shoǵyrlanǵan túrde "Ótkenniń jaryǵy" derekti fılminen túsinik ala alady – ol teledıdarda kórsetildi, qazir Youtube-te bar. Avtor nemese júrgizýshi Zarına Muhamedálı óz áńgimesin Abylaı hannyń bir kóregendigin aıtýdan bastaıdy, sodan keıin bylaı dep jalǵastyrady: "Reseı ımperıasynyń otarshyldyq saıasaty, Keńes Odaǵynyń sátsiz reformalary Táýelsiz Qazaqstanǵa qyzyǵarlyqtaı mura qaldyrǵan joq. Biraq odan da jaman bolýy múmkin edi: Hrýshevtiń kezinde Qazaqstan eń bastysy – óziniń aýmaqtyq tutastyǵynan aıyrylyp qala jazdady. Búgin biz óz mansabyn qurbandyqqa shalyp, keıingi urpaq úshin týǵan jerin qorǵap qalǵan adam týraly áńgimeleımiz".
Fılm keıipkeriniń basty erligi týraly áńgimege kirispes buryn ol sarapshy retinde tartylǵan Táshenovtiń ómiri men qyzmetin zertteýshi Gúlnár Kenjebýlatova ekeýi buryn bolǵan jaılardy eske alady. Jumabek Ahmetuly "Sosıalısik Qazaqstannan" bastap barlyq qazaq gazetiniń jabylýyna qarsy shyǵyp, olardy qutqaryp qalǵan kórinedi. Biraq, mundaı qadamdy kim jáne qashan bastaǵany týraly sóz joq. Sonymen qatar, mundaı qaýip bar ekenin kórsetetin qujat ta joq. Shynynda da, bireý "Sosıalısik Qazaqstandy" – respýblıkanyń basty partıalyq basylymyn, demek, eń mańyzdy (ásirese teledıdar bizde sol kezde ǵana paıda bolǵanyn eskersek) ıdeologıalyq quraldy jaýyp tastaǵysy keldi dep elestetý múmkin emes. Jergilikti qazaqtildi baspasózdiń de barlyǵy derlik partıalyq boldy.
Iá, respýblıka Jazýshylar odaǵynyń organy – "Qazaq ádebıetiniń" tarıhyn eske túsirýge bolady: 1956 jyly onda "ultshyldyq ıdeologıasynyń belgileri" baıqalǵan. Biraq bul gazet qaıta shyqqannan keıin bir jyldan soń nege jabylýǵa tıis (aldyńǵy on bes jyl ishinde ol shyǵarylǵan joq)? Sol kezde – "jylymyq" kezinde mundaı máseleler qarapaıym jolmen sheshilgen: bas redaktor aýystyrylyp, qalǵandary qatań eskertiletin – osynyń ózi jetkilikti edi. Aıtpaqshy, "Qazaq ádebıetiniń" bas redaktory qyzmetinen bosatylǵan aqyn Syrbaı Máýlenov 1959 jyly "Qurmet belgisi" ordenin aldy. Budan mynadaı qorytyndy jasaýǵa bolady: bılik gazet jarıalanymdarynan onsha qylmys kórgen joq.
Nemese taǵy bir derek-mys: Táshenov Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtardy toqtatýǵa shaqyrypty, al Hrýshev "óziniń asa belsendi baǵynyshty qyzmetkerimen dostyq qarym-qatynasta bolǵandyqtan, ony jalpy sózben úmittendiripti". Shyntýaıtynda, ıadrolyq qarý KSRO-nyń AQSH-pen jáne búkil Batyspen egesindegi qaýipsizdiginiń negizi boldy. Al Hrýshev úshin, bedeldi tarıhshylar atap ótkendeı, bul kádimgi "fıks ıdeıasyna" aınaldy: oǵan senip, Nıkıta Sergeevıch 1950 jyldary áskerılerdiń barynsha qarsylyq bildirgenine qaramastan, tipti qarapaıym Qarýly Kúshterdi túbegeıli qysqartýǵa bardy. Táshenovtiń ózi de ıadrolyq synaqtardy qysqartýǵa shaqyrý "saıası soqyrlyq" retinde qarastyrylatynyn jáne ózin ózi saıası óltirýmen teń bolatynyn túsinbeýi múmkin emes.
Fılm avtorlary ulty qazaq eńbekkerler Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn ala bastaǵanyn da Jumabek Ahmetulynyń eńbegine jatqyzady. Al qazaqtar oǵan deıin ondaı ataq almap pa? Mysaly, 1940 jyldardyń aıaǵynda bul ataqqa shopan Jazylbek Qýanyshbaev, kúrish ósirýshi Ybyraı Jaqaev, jylqyshy Nıetqalı Júnisov, kolhoz tóraǵasy Nurmolda Aldabergenov jáne basqalar ıe boldy. Táshenov memlekettik nagradalardyń berilýine yqpal etý múmkindigine ıe bolǵan kezde Sosıalısik Eńbek Eri atanǵan qazaqtardyń sany ondaǵan adam edi. Jalpy, ataqtarǵa, ordenderge usyný onyń Joǵarǵy Keńes tóralqasynyń tóraǵasy retindegi fýnksıalyq mindeti edi (1955-1960). Fılmdi jasaýshylar Muhtar Áýezovke "Abaı joly" romany úshin 1959-shy jyly Lenındik syılyq tapsyrylýyn da Táshenovtiń aıryqsha eńbegi dep sanaıdy. Al jazýshy on jyl buryn, 1949 jyly epostyń birinshi bóligi úshin KSRO-daǵy eń joǵary Stalındik syılyqty alǵan bolatyn (Lenındik syılyq 1957 jyly taǵaıyndaldy).
Avtorlar Jumabek Ahmetulynyń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýda atqarǵan úlken róli týraly da aıtady. Óz laýazymyna baılanysty tıisti komısıanyń basshysy bolyp taǵaıyndalǵan ol osy jumyspen aınalysýǵa mindetti emes pe edi? Taǵy bir suraq – ol ortalyq belgilegen talap aıasynda áreket etti me, álde múmkindiginshe kóbirek zardap shekkenderdiń quqyqtaryn qalpyna keltirý úshin ony batyldyqpen aınalyp ótti me? Táshenovtiń komısıa tóraǵasy retindegi qyzmetin osy saýalǵa jaýapqa qarap baǵalaý qajet. Biraq eshkim mundaı jaýap bergen joq.
"Medeý" kesheniniń qurylysy, Máskeýde Qazaqstan kúnderin ótkizý (1958 jyl), respýblıka astanasyndaǵy Abaı eskertkishi, Baýyrjan Momysh-ulynyń "Za namı Moskva" kitabyn basyp shyǵarý jáne t.b. – osynyń barlyǵy úshin, fılmde aıtylǵandaı, biz Táshenovke qaryzdarmyz. Onyń qosqan úlesi mańyzdy shyǵar, biraq Qazaq KSR-niń basqa basshylary da kómek qolyn sozǵan bolar. Aıtpaqshy, Medeýdegi muz aıdyny 1951 jyly quıyldy, al 1970 jyly jasandy muz keshenin salý týraly sheshim qabyldandy. Demek, bul nysandy salýǵa Jumabek Ahmetulynyń qatysy bar degen sóz oıdan shyǵarylǵan bolyp shyqty ǵoı.
Al "erlik" boldy ma?
Endi "qazaq jeri úshin kúres" – Táshenov týraly jazyp, aıtýshylardyń basty taqyryby týraly. "Ótkenniń jaryǵy" fılminde aıtylǵandaı, ol 1950-shi jyldardyń ortasynda Ońtústik Qazaqstannan bastalyp, onyń keıbir jerlerin ortalyq Ózbekstanǵa berý týraly sheshim qabyldaǵan. Esh ózgertpeı dáıeksóz keltireıin: "Hrýshev Jumabek Ahmetuly bastaǵan arnaıy komısıanyń aýmaqty ońtústik kórshiniń paıdasyna ıelikten shyǵarý týraly buıryqty negizsiz dep jarıalaǵan qarsylyǵyna qatty ashýlandy (osyndaı qısynsyz tujyrymdy onyń avtorlarynyń ar-ujdanyna qaldyraıyq). Sodan keıin ne bolǵany týraly eshteńe aıtylmaıdy. Shyndyǵynda, bylaı bolǵan edi: 1956 jyly 21 qańtarda Táshenov qol qoıǵan respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń "Bostandyq aýdany men Betpaqdala jerleriniń bir bóligin Qazaq KSR-iniń quramynan Ózbek KSR-iniń quramyna berý týraly" qaýlysy shyqty.
"Biraq Hrýshev úshin eń tábetti bólik – oryndalǵan keńestik ýtopıa – tyń ólke boldy", dep jalǵastyrady Zarına Muhamedálı. «Nıkıta Sergeevıch jańa ákimshilik-aýmaqtyq qurylym quryp, sodan keıin ony Qazaqstannan bólip alý týraly sheshim qabyldady. Mundaı qadamǵa ashyq qarsylyq bildirgen jáne ony úzildi-kesildi túrde jasaǵan respýblıka basshylarynyń biri Tashenov boldy, sonysy úshin laýazymynan jáne kez kelgen mansaptyq perspektıvadan aıyryldy», deıdi ol.
Hrýshevtiń ıdeıasy qandaı boldy, ol bes oblysty biriktirgen bolashaq Tyń ólkesiniń jerlerin Qazaqstannan shynymen tartyp almaq boldy ma jáne ony qandaı nysanda josparlady (RSFSR-diń quramyna engizý nemese 16-shy odaqtyq respýblıkany qurý) – bul týraly búginde eshkim naqty aıtpaıdy. Onyń estelikterinde de, Qonaevtyń estelikter kitabynda da bul týraly eshteńe aıtylmaǵan. Osy taqyrypqa qatysty eshqandaı qujat ta, eleýli zertteý de joq. Ony tarıhshylar aldaǵy ýkaqytta jasaıdy dep úmittenemiz.
Bálkim, 1960 jyldary Táshenovtiń Tyń ólkesiniń qurylýy kóp jaqty kombınasıanyń alǵashqy qadamy dep sanaýyna negiz bolyp, sodan qaımyǵyp, ortalyqqa ashyq túrde qarsy turýdy uıǵarǵan bolar. Tek bul týraly eshkim bilmeıdi. Biraq onyń demarshynyń búgin qalaı kórsetiletini kúmán týdyrady.
Mysaly, Táshenovtiń Hrýshevke aıtqan, «eger respýblıka shekarasyn ózgertý bastalsa, halyqaralyq sotqa (qaı sotqa eken?) júginýge daıyn» ekendigi týraly sózi únemi eske salynady. "Ótkenniń jaryǵy" fılminde kelesi sóz tirkesi bar: "Jumabek Ahmetuly jaǵdaıdy baısaldy baǵalady, halyqaralyq sotqa júginý qaýpin tóndirgeni úshin ózin qýdalaıtynyn túsindi". Biraq eger ol jaǵdaıdy baısaldy túrde baǵalasa, eshqashan mundaı qaýip tóndirmes edi. Eger ol solaı dep aıtsa, onda birden partbıletin ústelge qoıýǵa májbúr bolar edi jáne KGB onyń sońyna túser edi. Qazir ǵana halyqaralyq sottarǵa júginýge bolady, al ol kezde bul týraly oılaýǵa da bolmaıtyn edi.
Fılmniń taǵy bir frazasy: "Qonaev óziniń estelikterinde Táshenovtiń qoryqpaıtyndyǵyna tańdanyp, onyń: "Týǵan jerim úshin ózimdi qurban etýge daıynmyn" degen sózin eske alady». Bul endi fantasıka salasynan. Qonaev óz kitabynyń eki nusqasynda da Táshenovke nazar aýdarǵan bir ǵana pikirin bildirgen. Onyń otstavkaǵa ketýine baılanysty: "Ol Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy bolyp jumys isteı otyryp, respýblıka úkimetiniń negizgi jumys ýchaskelerin tolyq qamtı almady. Onyń ústinen KOKP Ortalyq Komıtetine kóptegen aryz-shaǵym túse bastady. Buǵan onyń kisimen syıyspaıtyn minezi, ustamsyzdyǵy, menmendigi áser etti. Munyń bári KOKP Ortalyq komıtetin, Hrýshevti ony jumystan bosatýdy usynýǵa májbúr etti". Árıne, Qonaev bergen baǵany soqyr senimmen qabyldaýǵa bolmaıdy – ol da sýbektıvti baǵa. Ony osyndaı fılmder men jarıalanymdardyń avtorlary tarıhty qalaı burmalaıtynyn kórsetý úshin ǵana keltirdik.
Qaıtalap aıtamyn: múmkin, Jumabek Táshenov qazaq halqyna adal qyzmet etken, respýblıkanyń aýmaqtyq tutastyǵy úshin aıanbaı kúresken keremet adam bolǵan shyǵar. Alaıda, onyń esiminiń aınalasynda mıfterdiń, tipti ap-ashyq ótirikterdiń júrýi osy tarıhı tulǵany tıisinshe baǵalaýǵa kedergi keltiredi.
Jandos ASYLBEKOV
«Ádilet gazeti», 25 aqpan, 2022 jyl
