Latynǵa BAITURSYNOVSHA kóshýdiń kezegi keldi!!!

Júz jyl buryn Ahmet Baıtursynov qalaı naǵyz ulttyq álipbı jasaý kerektigin jazyp ketken edi. Al búgin, Baıtursynovtyń dál sol álipbı jasaý erejesimen (eń kemeldi) apostrofty latynǵa kóshý joly bizdiń aldymyzda tur. 

• A. Baıtursynov qazaq tiliniń negizgi ereksheligi-úndestik zańyna negizdelip, qalaı álipbı jasaý kerektigin, ásirese, qaı kezde apostroftardy qoldaný jáne ony qalaı joǵaltý, qalaı qazaq tiline baǵyndyrýdy óte keremet jáne óte kemeldi túrde sheship ketken.

Jaqynda Prezıdentke usynylǵan sońǵy apostrofty latyn álipbıin kórdik, aqıqatyn aıtsaq, onda apostroftar kelsin-kelmesin qoldanylǵan. Apostrofta eshqandaı naqty fýnksıa joq. Oǵan qosa, aldyńǵy dıgrafti latynmen esh artyqshylyǵy joq, jazǵan kezde uzaryp, shubalańqy bolyp ketedi.

Búgin biz A. Baıtursynovtyń álipbı jasaý erejesin tolyqtaı qoldana otyryp, ári qazaq tiliniń óz ereksheligine saı, ári yqsham jazylatyn apostrofty latyndy qalaı jasaý jaıynda baıandaımyz. Ahmet Baıtursynov arab álipbıindegi kóp apostroftardy qalaı qazaq tiline ıkemdep, azaıtyp, joǵaltsa, biz de sol erejege júgine otyryp, latyn tańbalaryndaǵy qaptaǵan qalyń apostroftardy qazaq tiliniń zańdylyqtaryna saı ózimizge baǵyndyramyz, yqshamdaımyz, joǵaltamyz. Nátıjesnide, ári tez, ári yqsham jazylatyn jáne halyqaralyq latyn áripterimen tańbalanǵan, oǵan qosa, qazaqtyń til zańdylyqtaryn saqtaǵan Baıtursynovsha ulttyq latynǵa jol tartamyz




BAITURSYNOVSHA LATYN ÁLİPBI JOBASY

 

№	Latyn tańbasy	Dybystalýy	№	Latyn tańbasy	Dybystalýy
1	A a	A a	14	M m	M m
2	B b	B b	15	N n	N n
3	V v	V v	16	O o	O o
4	G g	G g	17	P p	P p
5	Hh	Ǵ ǵ	18	R r	R r
6	D d	D d	19	Cc	Sh sh
7	E e	E e	20	T t	T t
8	J j	J j	21	F f	F f
9	Z z	Z z	22	W w	Ý ý
10	Y y	I ı/I ı	23	U u	U u
11	Kk	K k	24	Ss	S s
12	Qq	Q q	25	I  i	Y y
13	L l	L l	26	’	Dáıekshe

 

Jińishke daýystylar			Dıgraftar
№	Latyn tańbasy	Dybystalýy	№	Latyn tańbasy	Dybystalýy
1	A’ a’	Á á	1	NG ng	Ń ń
2	O’ o’	Ó ó	2	KH kh	X x
3	U’ u’	Ú ú	3	CH ch	Ch ch
4	I’ i’	I i	4	TS ts	S s

Bul joba - 26 latyn áripteri men tynys belgileri aıasynda qarastyryldy. Árqandaı elektrondy terý júıesinde esh kedergisiz tóte terý kózdelgendikten, esh áripke formalyq ozgeris engizilmedi, Ózge jobalardan eń basty aıyrmashylyǵy: 1. Qazaqtyń tól dybystary bir árip-bir dybys erejesine baǵyndyryldy. 2. Apostroftardy qoldanýda Axmet Baıtursynulynyń qaǵıdalary negiz etildi. Bul nusqa Qazaq tiliniń 28 tól dybystaryn tolyǵymen qamtýmen birge, shetten enip, tilimizge ábden ornyqqan keıbir kirme dybystarǵa múmkindik berilse, múldem qajetsiz dybystar qaltyryldy. Tómende, fonema tańbalaryn dybys ereksheligi boıynsha bólip kórsetip, bul nusqanyń basqa nusqalardan ózgeshe tustaryn atap kórsetip, tańdaǵan tańbalarymyzǵa qysqasha túsinikteme jasaıtyn bolamyz.

• Daýysty dybystar (sany9)

Jińishke daýystylar	Jýan daýystylar
a’(á)	a (a)
o’(ó)	o ( o)
u’(ú)	u( u)
i’(i)	i( y)
e (e/e)

 

Túsinikteme: jýan daýysty A, O, U dybystary halyqaradaǵy keńinen qabyldanǵan nusqa boıynsha qabyldansa, olardyń sáıkesti jińishke daýystylary Á, Ó, Ú apostraf belgisin (’) qoldaný arqyly jasaldy. Ony dáıekshe dep ataýǵa da bolady. (Microsoft Office júısinde tómen baǵyttalǵan apostraf belgisiniń durys jazylýy úshin dáıeksheni jińishke daýysty dybys tańbasynyń sońyna qoıýdy usyndyq.) Dáıeksheniń BAITURSYNOVSHA qoldanylý tásili maqala sońyna qaraı táptishteı túsindiriletin bolady.

Kóp sandy latyn qarpin qoldanýshylar Y dybysy úshin <> tańbasyn paıdalanýdy ádetke aınaldyrǵan. Alaıda, qazaq tilindegi Y dybysynyń qoldanylý jıiligi I dybysynan joǵary bolǵandyqtan, <> tańbasyn jıi qaıtalap jazý áýreshilik týdyrýmen qatar, jazý kórkine de nashar yqpal etetindikten, jazýǵa birshama yqsham bolǵan << i >> tańbasy alyndy. <> tańbasy qoldanysy sırekteý bolǵan I dybysyna berildi. Y dybysynyń sáıkesti jińishke túri I dybysy << i >> tańbasyna dáıekshe qoıý arqyly jasaldy.

Dáıeksheni qoldaný tásili Ahymet Baıtursynuly usynǵan tásilmen birdeı: 

1. Qazaq tili býyn úndestigi zańdylyǵyna sáıkes, kóp býyndy sóz jýan bolyp bastalsa qalǵan býyndary da túgeldeı jýan, jińishke bastalsa qalǵan býyndary da túgeldeı jińishke bolatyndyqtan, dáıekshe tek birinshi býyndaǵy jińishke dybysqa qoıylady da, sońyndaǵy jińishke daýysty dybystar tabıǵı túrde jińishke oqyla beredi. Mysaly:

Bilimdi-Bi’limdi ( B’il’imd’i emes);

Ómir-o’mir;

Júzim-ju’zim;

Bilim-bi’lim;

Munda aıta ketetin bir jaıit: prezıdentke usynylǵan sońǵy apostrofty latyn álipbıinde, apostroftarda naqty bir fýnksıa joq. Kelsin-kelmesin apostroftardy qoldana bergen. Al, bizde apostroftar BAITURSYNOVSHA tek jýan daýysty dybystardyń jińishke sińaryn tańbalaýǵa qoldanady. Bul óz kezeginde, Latyn tańbalaryn BAITURSYNOVSHA ulttyq til zańdylyǵymyzǵa baǵyndyrady jáne apostroftardyń tolyǵymen joǵalyp ketetin kezi kóp bolady, bul óz kezeginde yqsham jazý artyqshylyǵyna ıe bolady. Al, prezıdentke usynylǵan nusqada qaptaǵan apostroftar jazýdy uzartyp, shubalań etip jiberedi.

Bir mysal, ol nusqada,«ý-shýǵa ósh úı» y’-s’y’g’a o’s’ u’i' (9 árip, 8 apostrof) degen sıaqty sózderdi jazatyn bolsaq, sóz qabattasqan apostroftardyń arasynda qalady. Al, BAITURSYNOVSHA latynda «w-cwha o’c u’y» ( 9 árip). Eki-aq apostrof. Al, dıgrafty nusqa tipti soraqy: W-shwgha oesh uej (14árip).

2. Quramynda G, K, E dybystary bar sózderge dáıekshe qoıylmaıdy da, ondaǵy daýysty dybystar tikeleı jińishke bolyp oqylady. ( Sebebi, K, G, E qashanda jińishke daýystylarmen qatar keledi. Sol úshin júz paıyz jińishke daýysty bolǵan soń, dáıekshe qoıýdyń keregi joq). Mysaly:

Áke-ake;

Kóke-koke;

Úırek-uyrek;

İlgek-ilgek.

3. Quramynda G, K, E dybystary bar, biraq jýan býyn aralasyp kelgen, shetten, ásirese, orys tilinen engen sózder áýelgi nusqa boıynsha qabyldanady. G, K, E dybystary sóz ishindegi basqa jýan daýysty dybystardyń jýan bolyp oqylýyna áser jasamaıdy. Mysaly:

Jazylýy: strategya 

Oqylýy: strategıa (strátágıá emes);

Jazylýy: ekologya 

Oqylýy: ekologıa (ekólógıá emes).

4. Jýan-jińishke býyn aralasyp kelip, býyn úndestigi saqtalmaǵan keıbir týyndy sózder, birikken sózder men birikken jer-sý, kisi attaryn jazýda jáne oqýda, birigýdiń aldynda qalaı jazylyp, qalaı oqylatyn bolsa, birikkennen keıin de sol qalpynda jazylyp, sol qalpynda oqylady. Jińishke býyndy bólek jýan býyndy bólektiń oqylýyna áser jasamaıdy. Mysaly:

Jazylýy: Asan+a’li= Asana’li 

Oqylýy: Asanáli (Ásánáli emes);

Jazylýy: A’lim+jan= A’limjan

Oqylýy: Álimjan (Álimján emes);

Jazylýy: oner+paz=onerpaz 

Oqylýy: ónerpaz (ónerpáz emes);

Jazylýy: Ala+kol=Alakol 

Oqylýy: Alakól(Álákól emes).

5. Arab-Parsy tilinen kirgen, býyn úndestigi saqtalmaǵan az sandy sózderdi jazýda joǵarǵy erejeler saqtalady. Alaıda, tilimizge sińgen oqylý mánerimen oqylady, ári quramynda Q dybysy bar býyn qashanda jýan oqylady. Jińishke býyndy bólek jýan býyndy bólektiń oqylýyna áser jasamaıdy. Mysaly:

Jazylýy: rakhmet 

Oqylýy: rahmet (ráhmet emes);

Jazylýy: qurmet 

Oqylýy: qurmet (qúrmet emes);

Jazylýy: qate 

Oqylýy: qate (qáte emes).

6. Jýan býyndy sózderge jalǵanǵan kómektes septik jalǵaýlary ózderiniń aldyndaǵy sózdiń jýan oqylýyna áser jasamaıdy. Mysaly:

Jazylýy: mal+men=malmen 

Oqylýy: malmen (málmen emes) ; 

Jazylýy: ot+pen=otpen 

Oqylýy: otpen (ótpen emes);

(Eger ótpen dep jazý kerek bolsa e dybysyna Qaramastan dáıekshe qoıýǵa bolady. Iaǵnı, o’tpen ).

Jazylýy: murt+pen= murtpen

Oqylýy: murtpen (múrtpen emes);

Jazylýy: hilim+men=hilimmen

Oqylýy: ǵylymmen (ǵilimmen emes).

 

• Jartylaı daýysty dybystar (sany 2)

w (ý)
y (ı/ı)

Túsinikteme: Bular basqa daýysty dybystarmen bir býynda kelse daýyssyz, al, uqsas bir býynda basqa daýysty bolmasa daýysty dybys bolyp qoldanylady. Mysaly:

Oy-oı

Toy-toı

Taw-taý

Baw-baý

Bul sózderde Ý jáne I dybystary daýyssyz ;

Qyin-qıyn

Tyim-tyıym

sw-sý

Qw-qý

Bul sózderde Ý jáne I dybystary daýysty.

 

• Daýyssyz dybystar (sany17)

Úndi	Uıań	Qatań
m（m）	b（b）	p (p)
n（n）	d（d）	t（t）
ng（ń）	g（g）	k（k）
l（l）	h（ǵ）	q（q）
r（r）	z（z）	s（s）
	j（j）	c（sh）

Túsinikteme: Bunda qazaq tilinde jıi kezigetin Sh, Ǵ, J dybystaryna bir áripten berilse, Ń dybysy xalyqarada keńinen qoldanylatyn <> qos tańbasymen berildi.

Qazaq tilinde bar dybystardy barynsha qosarlamaý úshin Sh dybysyna qosarlanǵan <> dıgrafyn qoldanbadyq. Esesine, 1924 jyly Tórequlov usynǵan latyn álippesi nusqasy boıynsha, Sh dybysy <> tańbasymen berildi.  (Oǵan qosa halyqaralyq dybystalýda "s "dybysynyń "Sh" bolyp oqylatyn kezderi bar. Mysaly: Social[soýshl]. )

 

• Kirme dybystar (sany5)

Arab-parsy, sondaı-aq, orys tilinen enip, ábden ornyqqan ishinara dybystarǵa múmkindik berildi. Qajetsiz dep tapqan jaǵdaıda, bul tańbalardy alfavıtten alyp tastaýǵa da bolady.

kh（h）	f（f）
ts（s）	ch（ch）
	v（v）

Sonymen, bul Alfavıt 9 daýysty, 2 jartylaı daýysty, 17 daýyssz, 5 kirme, jıyny 33 dybysty beıneleıtin 26 tańba men 1 belgiden turady.

Latyn- qazaq álippesine mysal:

Jasimda hilim bar dep eskermedim,

Paydasin kore tura teksermedim,

Erjetken song tuspedi wisima,

Qolimdi mezgilinen kec sermedim.

Abay Qunanbayuli

Bir Allaha syinip,

Kel, balalar, oqiliq,

Oqihandi kongilge,

Iqilaspen toqiliq.

Ibiray Altinsaryn

Baıtursynovsha latyn álpbıiniń

ARTYQSHYLYQTARY:

• Qazaqtyń til zańdylyqtaryn saqtaıtyn Ahmet Baıtursynovtyń emile erejesi arqyly qaptaǵan qalyń apostroftar joǵalady. Yqsham jazylady.


• Qazaq dybystary tek bir árippen tańbalanady.

Pernetaqtadaǵy halyqaralyq latyn áripteri maksımaldy deńgeıde qoldanylady.

Ári yqsham, ári tez, eń bastysy, ári ulttyq, ári halyqaralyq latyn tańbalarymen tańbalanǵan ámbebap nusqa. Bastary bir qazanǵa syımaǵan ulttyq jáne pernetaqtalyq jobany bir boıyna jınaǵan ámbebap joba deýge bolady. 

 Joba avtorlary: Talǵar DÁLELǴAZY, Bolatbek KERİM.

Ahmet Baıtursynov Latyn qarpi Latynǵa kóshý Til bilim ınstıtýty Tóteshe jazý Baıtursynov álipbıi