Qazaqstan rasynda álemdegi sanaýly kópultty memleketterdiń biri. Elimizdiń aýmaǵynda 130-dan astam etnos ókilderi bir shańyraq astynda tatý-tátti ómir súrip keledi. Bul beıbitshilik pen turaqtylyq – sanaly saıasattyń, tarıhı sabaqtastyqtyń jáne ulttyq biregeılikti saqtaý men damytýdyń nátıjesi dep bilemiz. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev únemi aıtatyndaı, ultaralyq kelisim – memlekettiń turaqtylyǵy men damýynyń basty kepili.
Qazaqstannyń kópultty bolýynyń negizgi birneshe sebebi bar. Muny eń aldymen áýeldegi kóshpeli órkenıetimizben baılanystyrýymyz kerek. Qazaq halqy erteden-aq túrli ult ókilderimen qarym-qatynas ornatyp, beıbit te bitimgershilikpen qatar ómir súrý dástúrin qalyptastyrǵan.
Sodan keıin Reseı ımperıasynyń otarlaý saıasatyn eske alaıyq, bárimiz biletindeı, XVIII-XIX ǵasyrlarda ártúrli ult ókilderi Qazaqstanǵa qonys aýdara bastady. Bul kezeńde áskerı bekinisterdiń salynýy jáne sharýalardyń jappaı kóshi-qony mańyzdy ról atqardy.
Keńes úkimetiniń deportasıalyq saıasatyn da nazardan tys qaldyra almaımyz, 1930-1950 jyldary KSRO-nyń túrli aımaqtarynan (sheshender, ıngýshtar, kárister, nemister, poláktar jáne t.b.) halyqtar kúshtep kóshirildi. 1937-1949 jyldary Keńes ókimetiniń óńirlerinen Qazaqstanǵa 1,5 mıllıonnan astam adam qonys aýdardy.
Tyń ıgerý kezeńinde de, ıaǵnı 1950-1960 jyldary Qazaqstanǵa mıllıondaǵan adam (negizinen orystar, ýkraındar, belorýstar) kóship keldi. 1954-1965 jyldary tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý kezinde Qazaqstanǵa 2 mıllıonnan astam slaván halyqtary qosyldy.
Osyndaı tarıhı oqıǵalardyń nátıjesinde Qazaqstan kópetnosty elge aınaldy. 1991 jyldan keıin kóptegen etnostardyń tarıhı otanyna oralý úderisi bastaldy. Mysaly, nemisterdiń 80 paıyzy Germanıaǵa kóshti, biraq Qazaqstanda áli de 180 myńnan astam nemis qaýymdastyǵy bar.
Al elimiz táýelsizdigin alǵannan beri Qazaqstan beıbitshilik pen kelisimdi nyǵaıtý jolynda aýqymdy jumystar atqardy. Bul baǵyttaǵy negizgi qaǵıdalardy atap ótken jón. Bul oraıda, tilimizge eń aldymen Konstıtýsıalyq negizder oralady. Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 1-babynda memleketimizdiń eń basty qundylyǵy – adam jáne onyń quqyqtary men bostandyqtary dep kórsetilgen. 14-bapta ultyna, tiline, dinine qaramastan, barlyq azamattardyń teń quqyqtary bar ekeni bekitilgen.
Sodan soń Qazaqstan halqy Assambleıasy (QHA), 1995 jyly qurylǵan bul ınstıtýt etnosaralyq qatynastardy úılestirý men birlikti nyǵaıtýda mańyzdy ról atqarady. Onyń quramynda 500-den astam etnomádenı birlestik bar. 2015 jyly QHA-ǵa Parlament Májilisine 9 depýtat saılaý quqyǵy berildi. QHA etnosaralyq saıasattyń negizgi úılestirýshisi retinde halyqtar dostyǵyn nyǵaıtýda belsendi jumys atqaryp keledi.
Til saıasaty – Qazaqstanda memlekettik til – qazaq tili bolǵanymen, orys tili resmı til retinde qoldanylady, sondaı-aq basqa etnostardyń tilderin damytýǵa jaǵdaı jasalǵan. El aýmaǵyndaǵy 88 mektepte 7 túrli etnostyń ana tili oqytylady (ózbek, uıǵyr, tájik, ýkraın, tatar, nemis, polák). 108 mektepte oqý tolyǵymen ózbek, uıǵyr, tájik tilderinde júrgiziledi. 170-ten astam jeksenbilik mektepter etnostardyń tilderin damytýǵa jaǵdaı jasaıdy. Memlekettik til – qazaq tili, biraq orys tili resmı til mártebesine ıe.
Dinı toleranttylyqtyń arqasynda da elimizde túrli din ókilderi beıbit ómir súrýde. Memleket dinı senim bostandyǵyna kepildik beredi. Qazaqstanda 3,800-den astam dinı birlestik tirkelgen. 2003 jyldan beri elordada Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezi turaqty túrde ótýde.
Bilim berý jáne mádenıet salasyndaǵy qoldaý – etnostyq toptardyń tili men mádenıetin saqtaý maqsatynda ulttyq mektepter, jeksenbilik mektepter, mádenı ortalyqtar jumys isteıdi.
Ultaralyq tatýlyq – el damýynyń mańyzdy faktory. Onyń qoǵamǵa tıgizetin negizgi áserleri mynadaı:
- Áleýmettik turaqtylyq – etnosaralyq qaqtyǵystar bolmaǵan jerde beıbit ómir ornaıdy.
- Ekonomıkalyq ósý – turaqty memleketke ınvestısıalar kóbirek tartylady.
- Mádenı alýandyq – kópultty qoǵam jańa ıdeıalar men ınovasıalarǵa jol ashady.
- Halyqaralyq bedel – Qazaqstannyń beıbitshilik pen kelisimdi saqtaýdaǵy tájirıbesi álem elderine úlgi.
Qazaqstanda ultaralyq kelisim – memlekettiń basty qundylyqtarynyń biri dedik. Eldegi turaqtylyq pen birlikti saqtaý úshin árbir azamat toleranttylyq pen ózara qurmet qaǵıdalaryn ustanýy qajet. Qazaqstan halqy Assambleıasy, memlekettik saıasat jáne qoǵamdyq kelisim ınstıtýttary bul baǵytta aýqymdy jumys atqaryp keledi. "Birlik bar jerde – tirlik bar" degen halyq danalyǵy bizdiń kópultty memleketimizdiń basty ustanymy bolýy tıis.
Qazirgi tańda elimizde 130-dan astam etnos pen 18 konfesıanyń ókilderi beıbit ómir súrip jatyr. Ultaralyq kelisim – memlekettiń turaqtylyǵy men damýyndaǵy basty faktorlardyń birine aınaldy. Qazaqstan halqy Assambleıasy (QHA) men ulttyq saıasattyń arqasynda elimiz etnosaralyq jáne konfesıaaralyq kelisimniń ózindik modelin qalyptastyra aldy.
Belgili ǵalym, Senat depýtaty Darhan Qydyráliniń paıymynsha, Qazaqstannyń etnosaralyq kelisim modeli – shyǵys pen batystyń úzdik tájirıbesin biriktirgen biregeı qubylys. Ol ulttyq qundylyqtardy saqtaý men jahandanýdyń úılesimin taba bildi.
Al QR Memlekettik keńesshisi Erlan Qarın Qazaqstandaǵy beıbitshilik pen kelisim saıasaty – ishki turaqtylyqtyń basty faktorlarynyń biri ekenin aıtady. «Biz bul baǵyttaǵy tájirıbemizdi halyqaralyq deńgeıde de usynýǵa daıynbyz», - degen-di ol.
Saıasattanýshy Aıgúl Sádýaqasova: «Qazaqstan halqy Assambleıasy – etnostar arasyndaǵy ózara túsinistik pen yntymaqtastyqtyń tıimdi platformasy. Onyń arqasynda elimizde etnosaralyq janjaldar tirkelmeı keledi», - deıdi.
