El ekonomıkasyna qatysty syn aıtatyndar kóp. Desek te, Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarymen salystyrǵanda elimizdiń eńsesin tiktep, halyqtyń áleýmettik jaǵdaıynyń jaqsarǵany jasyryn emes. Osy oraıda elimizdiń ekonomıkalyq damýy keshe qandaı boldy, búgin qandaı? El ekonomıkasynyń kóterilip, halyqtyń turmys jaǵdaıynyń jaqsarýyna áser etken qandaı faktorlar bar? Ekonomıkamyzdyń budan ary damyp, damyǵan elderdiń qataryna enýine ne kedergi? Qaıtsek erteńimiz búgingiden artyq bolady? Kókeıdegi suraqtarymyzdy elimizdegi belgili ekonomıs sarapshy Oljas Qudaıbergenovke qoıyp, máseleniń baıybyna úńilip, el damýy jolyna kóz júgirtken edik.
– Maman retinde elimizde ekonomıkanyń damýyn qalaı baǵalaısyz?
– El ekonomıkasy degende bári kóz aldymyzda ótip jatyr. Jyldar boıyna elimizdiń jaǵdaıy satylap kóterilip kele jatqanyn kóz kórip otyr. Jyldan jylǵa el ekonomıkasynyń jaqsaryp kele jatqanyn halyq ta baıqap otyr. Qansha jerden «elimizdiń ekonomıkasy budan da jaqsy bolýy múmkin edi» dep aıtqanymyzben salystyrmaly túrde talaı elden alda ekenimizdi moıyndaýymyz kerek.
Halyqtyń turmys-tirshiligi jaqsaryp, jyl saıyn memlekettik qyzmetkerlerdiń jalaqysy, zeınetkerlerdiń jalaqysy, balalardyń járdemaqysy ósip keledi. Munyń barlyǵy jyl saıynǵy ózgeristi, qymbatshylyqty eskerip ósip jatqanyn eskersek, bul turǵyda el Úkimetiniń halyq jaǵdaıyn jan-jaqty eskerip otyrǵanyn baıqaımyz.
Eger el ekonomıkasy shatqaıaqtap tursa munshalyqty ózgeris te bolmas edi. Sondyqtan mundaı ózgeristerdi, el ekonomıkasynyń kóterilip kele jatqanyn baıqatady. Birinshi jartyjyldyq boıynsha elimizde jalpy ishki ónim 3,2%-ǵa ósti. Al óńdeý ónerkásibin alsaq, onda 8%-ǵa ósken. Negizi bul nátıje byltyrǵydan azdaý, biraq 10 oblysta sý tasqyny bolǵany da bul kórsetkishke áser etti.
Egerde jalpy dınamıkasyn alsaq, shyny kerek, ekonomıka jyl saıyn 10-15%-ǵa ósýi múmkin. Bizdiń elimizde biraz sheshilmegen suraqtar bar, sosyn ınfraqurylym ábden tozǵan. Tek osy suraqty tolyq sheshý úshin keminde 5 jyl jáne 40 mıllard dollar kerek eken. Demek, osy salany jónge keltirý úshin sonsha qarjy, sonsha ýaqyt qajet. Iaǵnı, munyń bári bir kúnde sheshile salatyn másele emes. Osynyń bári árıne ekonomıkanyń ósýine úlken yqpal etedi. Jalpy, el ekonomıkasynyń damýyna áser etetin faktorlar kóp. Ekonomıkanyń ósýi degende solardyń barlyǵyn esepke alý kerek.
– Táýelsizdik alǵan 30 shaqty jyl ishinde elimizdiń ekonomıkasyna serpin bergen ne nárse?
– Eń basty draıver – árıne ol shıkizat sektory, onyń ishinde munaı-gaz sektory dep senimmen aıtýǵa boaldy. Bizge ınvestısıanyń 80%-y sol sektor arqyly kelip jatyr. Osy jyldar ishinde el ekonomıkasynyń eńsesin kóterip, esin jıǵyzýǵa munaı aıtarlyqtaı áser etti. «Munaıymyz bar nege ondaı emes, mundaı emes jaǵdaıymyz» degen narazylyq kóp estiledi. Biraq el ekonomıkasyna serpin bergen munaıdyń úlesi ekeni daýsyz.
– Elimizge ınvestısıa tartý áreketterine qandaı baǵa berer edińiz? Uttyq pa, utyldyq pa?
– Negizi uttyq, ásirese kórshi memlekettermen salystyrsaq utqanymyz anyq baıqalady. Biraq, áli de bolsa elimizge tartylatyn ınvestısıa kólemin 2 ese kóbeıtýge bolady. Egerde memleket júıesinde uzaq-merzimdi búdjettik josparlaý, jáne 3-5 jyldyq kelisim-sharttar men ózara qarym qatynastardy engizsek áli de utarymyz kóp bolar edi.
Syrttan keletin ınvestısıaǵa qoryqpaı kirise berýimiz kerek. Olar jumys kózderin kóbeıtip, el ekonomıkasyna serpin beredi. Elimizdegi ónerkásip oryndaryn, zaýyttar sanyn arttyrady. Investısıa negizi uzaq-merzimdi qatynastar bolsa ǵana keledi. Osyny eskerýimiz kerek.
– Elimizdiń saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy baǵytynda talaı joba júzege asty. Biraq áli kúnge deıin shıkizat shyǵaratyn el retinde qalýymyz, buǵan ne sebep?
– Onyń basty sebebi ınvestısıalardyń 80-90%-y shıkizat sektoryna keledi. Sol paradıgmany aýystyrý úshin basqa sektorlarda qazaqstandyq taýarlarmen qamtý baǵdarlamasyn kúsheıtý kerek. Mysaly, memlekettik uıymdar tek qazastandyq taýarlardy satyp alý kerek. Kontrakt jasaǵan kezde, keminde 3 jyl, al múmkindik bolsa 5 jylǵa sozǵan jón. Sonda óńdeý salasy 2-3 ese ósedi. Negizi bul baǵytta múmkindigimiz zor.
Elimizdiń geografıalyq ornalasýy, tabıǵat jaǵdaıy aýylsharýashylyǵyn damytýǵa óte qolaıly. Máselen, kóptegen damyǵan elderde tabıǵı, esh dárilenbegen ónimder úlken suranysqa ıe. Tipti, tabıǵı ónimniń baǵasy dárilengen ónimderge qaraǵanda qymbatyraq. Osy bir múmkindikti paıdalanyp, talaı eldi tabıǵı ónimderimizben jarylqap tastasaq tabysty elge aınalar edik.
Shetelge baryp kelgen talaı adam bizdegi azyq-túlik ónimderiniń dáminiń erekshe ekenin birden baıqaıdy. Bul da bolsa bizdiń azyq-túlik ónimderimizdiń sapasyn arttyryp syrtqa kóbirek shyǵarýǵa bir múmkindik bolar edi.
Mal sharýashylyǵyn damytyp etti kóbirek shyǵarýǵa kúsh salýymyz kerek. Óıtkeni bizdiń malymyzdyń eti óte dámdi. Kóp maldy baǵatyn keń baıtaq jerimiz bar. Tek nıet etip, mashaqtansaq jetip jatyr.
Munaıdyń da kúni bitedi. Al aýylsharýashylyǵy men mal sharýashylyǵy ata kásip retinde el ekonomıkasyn kóterip, álemdik brend retinde tanytatyn múmkindigi bar. Halyqqa jumys kózderi kóbeıip, áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa da yqpal eteri sózsiz. Sondyqtan óz basym bul baǵyttaǵy ózgeristerdi qýana quptaımyn.
– Qaıtsek qazaqstandyq ónimniń sapasyn arttyramyz? Otandyq ónimnen qaı taýarǵa kóńilińiz tolady?
– Kóbinese, qazaqstandyq bıznes sapasy jaqsy taýarlardy shyǵarady. Biraq álemdik deńgeıde básekede túsý úshin, sapany barynsha arttyrý kerek. Bizde oǵan qajetti kvalıfıkasıa bar bolǵanymen – qosymsha tehnologıa, ınvestısıa qajet. Sol prosesti tezdetý úshin uzaq-merzimdi kontrakttar kerek. Mine kórdińiz be, áńgime basynda aıtqan suraqqa qaıtyp keldik.
Eger de bizdiń memleket kazaqstandyq óńdeý bıznesine sene bastasa, onda sheteldiń ınvestorlaryda senetin bolady. Biraq, senimdi sózben emes, naqty kontraktpen kórsetý kerek.
Elimizdegi biraz óndirýshilerdiń taýary kóńilden shyǵady. Bizdiń elimizdegi óndiriletin taýarlar salystyrmaly túrde sapasy óte jaqsy, tabıǵı. Sondyqtan eksportqa shyǵarsaq olarǵa suranys ta joǵary bolary sózsiz. Osy múmkindikti paıdalansaq jaqsy bolar edi.
Máselen Aýǵanstanǵa un shyǵardyq. Jaqynda bir jerden oqyp qaldym, aýǵandyqtar bizdiń unnyń sapasyna rıza eken. Negizi unymyzdy talaı elge uıalmaı usynýǵa bolady. Túrikterdiń pahlavasy osy talaı týrıserdiń súıikti asyna aınalyp ketti ǵoı. Sol sekildi sók pen talqandy, jentti, qurtty usyný joldaryn tapsaq jaqsy edi.
Jurttyń bári tátti ónimderden bas tartyp jatqanda qurttyń jarnamasyn arttyryp, usyna bilsek, dámin qatty ashshy qylmaı, týrıserge usyna bilsek, keıin eksportqa shyǵarýǵa da múmkindik týar edi. Jurttyń fast-fýdy, densaýlyqqa zıandy taǵamyna deıin halqymyzdy baýrap aldy ǵoı. Áıtpese qaı atamyz chıken jep, pıssany keshki taǵamy qylyp, frımen baldarynyń qarnyn toıǵyzyp edi?! Bári sol jarnamanyń arqasynda qazaqtyń asqazany kosmopolıttenip bara jatqanyn ańǵarmaı qalyp otyrmyz.
Sol sekildi ebin taýyp syrtqa shyǵara bilsek, bizdiń densaýlyqqa paıdaly, quramy taza tabıǵı, el kóńilinen shyǵatyn ónimderimiz barshylyq. Sol sekildi Qyzylordanyń kúrishi, saryǵashtyń qulpynaıy, Aqtóbeniń tarysy, Qazalynyń ashshy kámpıti, Túrkistannyń jemisi, Jańarqanyń qymyzy, Óskemenniń baly sekildi talaı syrtqa uıalmaı kórsetetin taýarymyz bar. Tek baǵalamaı otyrmyz.
Qazir bul saladaǵy kóptegen máseleler sheshildi. Biraq áli de bolsa 3 nárse istese bolady. Birinshiden eksporttyq nesıelerdiń stavkasyn túsirse bolady. Ekinshiden, búrokratıalyq prosedýlaryn 2 aptaǵa syıdyrý kerek. Áıtpese klıent ketip qalýy múmkin. Suraqtar óte tez sheshilýi kerek. Úshinshiden, eksporttyq qoldaýǵa jiberiletin aqsha kólemin keminde JİÓ-niń 1%-na deıin kóbeıtý kerek. Jalpy elimizdegi taýar óndirýshilerge olar esin jınap alǵansha kóp jaǵdaı jasap, qamqorlyq tanytýymyz kerek. Sonda olar da tez aıaqqa turyp ketedi.
– Kóp jaǵdaıda elimizdegi taýar quny halyqty qynjyltyp jatady. Baǵany turaqtandyrý úshin ne isteýimiz kerek?
– Egerde jemqorlyq joıylsa, búrokratıa azaısa, nesıelerdiń stavkalary eki ese azaısa, uzaq-merzimdik kontraktiler engizilse, onda taýarlardyń baǵalary keminde 30%-ǵa deıin túser edi.
Sosyn tek uzaq-merzimdi kontraktiler arqyly baǵany turaqtandyrýǵa bolady. El ishindegi baǵalarǵa da baqylaýdy kúsheıtý kerek. Keıde baǵany qoldan ósirý faktileri kezdesip qalady. Máselen, qurban aıttyń qarsańynda suranysqa bola qurbandyq maldyń baǵasyn ushyryp jiberý durys emes. Mundaı ashkózderge tyıym kerek.
Sonaý bir elde dollar baǵasy kóterilip ketipti degendi estı sala dúken sóresindegi zatynyń baǵasyn yshqynta qoıatyn saýdagerlerdiń jaýapkershiligin arttyrý kerek. Eger qatty qadaǵalaý bolsa olar olaı betimen ketpes edi.
Elimizde dári-dármektiń de baǵasy kóp jaǵdaıda kóterilip turady. Ony kórgen halyq ashý yzaǵa beriledi. Ras, dári syrttan keletin shyǵar. Biraq bir qaladaǵy eki túrli dárihanadaǵy bir dáriniń baǵasy oılandyrýy kerek. Baǵa turaqty bolsa halyqtyń da kóńil kúı shat bolady.
Aıtpaqshy, zeınetaqy kólemi ósti eken dep jańa jyl kezinde baǵany kúrt kóterýdi de qoıý kerek. Kóterilgen jalaqy men zeınetaqy, járdemaqyny qymbatshylyq «jep qoısa» onda onyń kóterilgeninen paıda bar ma?! Sondyqtan osyndaı usaq túıek máselelerdi sheshýimiz kerek. Baǵa turaqtylyǵy halyqtyń kóńil kúıine áser etetinin umytpaýymyz kerek.
– Elimizde tutynýshylardyń quqyǵy qorǵalǵan ba?
– Árıne. Bul jerde biraz shara qabyldandy. Qazir taǵy ekinshi faktor paıda boldy – ol áleýmettik jeliler. Klıentter jazsa, kompanıa tez arada klıentpen habarlasyp, problemasyn sheshýge tyrysady. Bul jaqsy úrdis. Osyndaı zamanaýı elektrondy quraldardyń múmkindigin paıdalanyp tutynýshylardyń quqyǵyn qorǵaý joldaryn jaqsarta berýimiz kerek.
Bul úrdisti baǵa qymbattaýyna qatysty da engizýge bolady. Sonda halyq baǵany jónsiz kóteretin núktelerdi tez tıisti oryndarǵa habarlap otyrsa, qadaǵalaý artyp, baǵa turaqtylyǵy qalyptasar edi.
Halyq pen baǵany tıisti qadaǵalaýshy organdar arasynda osyndaı bir baılanys ornatýymyz kerek. Jalpy kóp jaǵdaıda dúkender, saýda núkteleri halyqpen sanasa bermeıdi. Eger halyqtyń óziniń baǵa turaqtylyǵyn qalyptasýǵa tyrysyp, yqpal etip jatqanyn kórse olar da aıaǵyn ańdap basar edi. Elimizdegi baǵa turaqtylyǵynyń, tutynýshylar quqyǵynyń qorǵalýynyń mańyzy zor!
