Gazet-jýrnaldardan «Isabekov Prezıdenttiń aldynda túk aıtpady ǵoı» degen pikirdi men de oqydym. Buǵan jaýap ta berdim. Aıtýyn aıttyq qoı, onyń bári kórsetilmedi... Eki jarym saǵatqa sozylǵan áńgimede ne aıtylmady deısiń, bári aıtyldy. Maqtanǵanym emes, ótkir pikirdi men ǵana aıttym.
Beksultan Nurjekeev óz aýylyndaǵy Orbulaqty, Qasteevti, Jarkenttegi kóshelerdiń attaryn ózgertý sıaqty jergilikti máselelerdi ǵana kóterdi. Smaǵul Iassaýı, sopylyq týraly áńgime qozǵady. Al men bolsam: «Buryn ózińizge aıtqan máseleni qaıtalap aıtamyn. Elimizge qytaı kóp kelip jatyr. Bizge Reseıden góri Qytaı qaýipti. Halqynyń sany 145 mıllıondy quraıtyn Reseımen aralasyp júrgenimizge 300-400 jyl boldy. Al halqy 1,5 mlrd Qytaı – soǵyssyz, kúlkimen ǵana basyp alatyn memleket. Qazaq óz jerinde otyryp munaıymyzǵa kelgen qytaıdyń qulyna aınalyp bara jatyr. Olarǵa keńdikti kóptep berip qoıǵanbyz. Ekinshiden, demografıa – ýshyǵyp turǵan másele. Ózbekter 32 mln. boldy. Ózbekteı bolmasaq ta, 20 mln-ǵa jetsek, qazaq tiliniń máselesi ózinen-ózi sheshilip keter edi. Ózbekter bizdiń til máselesin kótere beretinimizge tańǵalady», – dedim.
Sodan keıin, latyn tili týraly kóbirek aıtyldy. Ótý kerek pe, joq pa? «Sizdiń ıdeıańyzdy qostaıyq, biraq onyń arǵy jaǵynda ne tur? 100 jyl ishinde orys alfavıtimen talaı tarıhymyz jazylyp qaldy. Onyń bárin kim kóshirip beredi? Bul da qıyn másele. Sodan soń, aýylǵa dep jyl saıyn birneshe mlrd aqsha bólinedi. Meniń aýylym sol kúıinshe, Nureke. Jylyna eki-úsh ret baramyn, eshqandaı ózgeris joq. Qyrǵyzda eshnárse joq deımiz, biraq tirshiligimiz birdeı. Nege benzın Qyrǵyzstanda Qazaqstanǵa qaraǵanda arzan? Olar astyq óndirmeıdi, biraq nany bizdikinen arzan. Bishkeginde de bir baǵa, Qarabalta degen shalǵaı óńirinde de bir baǵa. Naryq, jeke menshik deımiz, arasy 150 metrlik eki zapravkada eki túrli baǵa. Munyń bári qandaı júgensizdik? Siz bazardy aralaǵanda bárin arzan etip qoıady, siz ketken soń baıaǵy qymbat baǵaǵa ózgertedi. Sizge jalǵan aqparat beretin shtattaǵylardan ózge turaqty qoǵamdyq komısıa qurý kerek. Ortasha jalaqy degendi qaıdan shyǵaryp aldyq? Eger ortasha jalaqyǵa sener bolsaq, ár adamnyń jalaqysy 250-300 myń bolar edi. Meniń aılyǵym – 110 myń. Kelinim – ǵylym kandıdaty, 90 myń alady. Al ortaq jalaqyny bankırler men depýtattardyń, Samuryq qazynada isteıtinderdiń aılyǵynan shyǵarady. Bul naǵyz ótiriktiń ózi ǵoı! Nege óz elimizde emdelmeı shetelde emdelemiz? Qazaqstan úlgili memleket deımiz, osy jaǵynan nege úlgi almaımyz? Nege jeńil ónerkásipti damytpaımyz? Nege óndiris oryndarynyń bári sheteldikterdiń qolynda? Buryn Keńes úkimeti kezinde shetelden kóship kelgen qazaqtar mal baǵatyn. Qazir ondaı mal joq. «Dıplommen aýylǵa» degen uran qulaǵyma kirmeıdi. Al mysaly, men bitirdim. Dıplommen aýylǵa baramyn, ol jerde ne isteımin? Meniń aýylymda 8000 adam turady. Aýdan ortalyǵymen birdeı. Jurttyń barlyǵy jekemenshik fermerlik sharýashylyqpen aınalysyp jatyr. Syrttan barǵan adamǵa aılyq kerek, jaǵdaı kerek. Ony alyp ne isteıdi? Aýyldaǵy muǵalimderdiń ózi mektepke áreń ornalasady. Ashyǵyn aıtaıyn, ózim bir adamdy ornalastyrý úshin, abyroıymdy saldym. Menen uıalǵanynan áreń aldy. Biraq maǵan aıtpa dep, ornalastyrǵan adamymnan 400 myń teńge alypty. Mine, osyndaılardyń bári ultymyzdy buzady», – dedim.
– Bul aıtqandaryńyzǵa Prezıdent qalaı jaýap berdi?
– Bárine durys jaýap beredi ǵoı. «Qytaılyqtardan qorqýǵa bolmaıdy, olardyń árbir adamy meniń bloknotymda jazylǵan. Jumystaryn bitiredi de, kete beredi», – dedi.
Sosyn men: «Nureke, qazaqtyń bári bastyq bolǵysy keledi. Bir úıdegi bes balanyń beseýi de akademıaǵa túsedi, ýnıversıtetterge oqýǵa tapsyrady. Sońynda bári jumyssyz júredi, saýda jasaıdy. Sondyqtan Keńes Úkimeti kezindegideı túrli mamandyq alyp shyǵatyn ýchılıshe, kolejderdi kóbeıtýimiz kerek. Monter, elektrık sekildi mamandyqtar beretin aılyq, jyldyq kýrstar ashý kerek. Jumysshy taby qalyptaspaı, memleket bolmaımyz. Qazir teledıdaryń buzylyp, maman shaqyrsań, orys keledi. Tońazytqysh jóndeýge de orys kep turady. Osynyń bárin qazaq úırenetin kez keldi. Sodan soń syrttan kelgen qazaqtardy ornalastyrý máselesin qolǵa alý kerek. Buryn jaqsy edi, qazir bul másele toqtap qaldy. Kóptegen qazaq osynda júrip-júrip, mal qora taba almaı, kvotasyn ala almaı, jınap ákelgen aqshasynyń bárin jep qoıyp, Mońǵolıaǵa qaıtyp ketip jatyr. Qaıta Monǵolıaǵa rahmet, olarǵa azamattyǵyn qaıta berdi. Al azamattyǵyn bermese qaıtedi? Mine, osynyń bári sheshimin tabýy tıis másele. Sheteldegi qazaqtarymyzdy ońtústikke qonystandyra bermeı, 2 mln egistik jeri bar Pavlodar sekildi aımaqtarǵa ornalastyrý qajet. Olardy jan-jaqqa shashyp-shashyp tastamaı birge qonystandyrǵan jón. Solaı úırenisip, kirigýi kerek. Áıtpese, jergilikti qazaqtar arasyna barsa, Qytaıdan kelgendi «qytaı» dep, Mońǵolıadan kelgen qazaqty «mońǵol» dep esterin shyǵarady, mazaqtaıdy. Baıaǵyda Irannan kóship kelgen qazaqtartyń túrkistandyqtarmen aralasyp ketkeni esimde. Ózderi oryssha bilmeıtin, onymen qoımaı bizdiń qazaqtyń kórsetpegeni joq, kilemderin urlap, bazarǵa barsa sabap, zattaryn tartyp alyp júrdi. Áıteýir, qıyndyqqa kónip, qazaqtyń bir eli bolyp ketti ǵoı. Keńes Úkimetiniń kezinde, 1962 jyly, myna Qabdesh Jumadilov bir aıda 200 myń qazaqty bastap ótti. KSRO-nyń KGB-sy qandaı qatal? Sondaı qataldyqqa qaramastan, olarǵa senim artty, qoldaryna jumys berdi. Al biz basymyzda egemendigimiz bola tura, olarǵa jansyz dep qaraıtyn sıaqtymyz. Qazir azamattyq alý úshin 4 jyl boıy jumys isteýi kerek eken. Tórt jyl qalaı kún kóredi? Bir ǵana kvotamen berilgen bir 50-60 myń teńge nege jetedi? Siz 17 mln qazaqqa ǵana emes, syrtta júrgen 11 mln qazaqqa da Prezıdentsiz. Solardyń bárin baýyrǵa basý kerek, ishke tartý kerek. Bizde ulttyq kadrlar nege joq? Anaý Ilá Ilındi aıtamyz, oǵan men qýanbaımyn. Óıtkeni, ol meniń qanym emes. Men qazaqtan shyqqan Dáýlet Turlyhanovqa, Bekzat Sattarhanovqa qýanam. Siz oǵan renjimeńiz. Men solaı jaralǵanmyn. Siz de ishińizden sóıtip oılaıtyn shyǵarsyz», – dep oıymdaǵynyń bárin aıttym.
Elbasynyń ózi de «Syrtta kúńkildegennen góri osynda oılaryńdy ashyq aıtyńdar, úsheýińdi sol úshin shaqyrttym», – dep basynan eskertken edi.
