Sosıologtyń aıtýynsha Qazaqstanda dinı konversıa jasaıtyńdardyń basym kópshiligi áıel adamdar men jastar. Qazaqstanda dinı konversıany kóbine Keńes úkimetiniń otyrshyldyq saıasatynyń nátıjesinde rýhanı mádenıetinen ajyrap qalǵandar men 90 jyldardaǵy daǵdarysta travma alǵandar jáne olardyń urpaqtary jasaıdy. Suhbat barysynda Qazaqstandaǵy dástúrli hrıstıandyq pen neohrıstıandyqtyń dinı konversıa máselesindegi aıyrmashylyqtary, dinı konversıa jasaǵan adamnyń ótetin etaptary sekildi ózge de suraqtarǵa jaýap aldyq.
– Dinı konversıaǵa anyqtama berip ótseńiz. Dinı konversıanyń prozelıtızmnen aıyrmashylyǵy qandaı?
– Konversıa sózi aǵylshyn tilinen aýdarǵanda «conversion» aýysý, ózgerý degen maǵynany bildiredi. Dinı konversıa degenimiz ata-babasynyń ustanǵan dinin nemese senimin basqa bir halyqtyń, basqa bir ulttyń dinine óz senimin aýystyrýdy aıtamyz. Adam dinsiz bolyp keıin dinge kelse nemese din ustanyp júrip tastap ketse de konversıa jasaǵan bolyp esepteledi.
Dinı konversıa dep dinin aýystyrǵan adamdy ǵana aıtamyz. Bizde kóp jaǵdaıda dinı konversıany prozelıtızm termınimen shatastyryp jatady.
Eger orys ultynyń ókili pravoslav dininen protestanttyqqa nemese katolısızmge ótetin bolsa ol prozelıtızm bolady. Iaǵnı, Hrıstıan dininiń ishinde aýysýy. Al qazaq halqynyń negizgi ata-babasynyń dini hrıstıan dini bolmaǵandyqtan hrıstıan dinine ótken jaǵdaıda prozelıtızm dep aıta almaımyz. Ol dinı konversıa, ıaǵnı din aýystyrý dep atalady.
– Qazaqstandaǵy dinı konversıa jasaýdyń sebepteri qandaı?
– Dinı konversıa zertteýleri negizi Amerıkadan bastaý alady. Olardyń zertteýlerine qarasaq, dinı konversıa degen óte qıyn qubylys. Dinı konversıa jasaýǵa sebep retinde bir ǵana faktordy aıta almaımyz. Ár adamnyń taǵdyry ártúrli bolǵandyqtan sebepter de kóp.
Eń negizgi sebepterge ǵana toqtalyp ótetin bolsaq, óz zertteýlerimde dinı konversıa jasaýǵa birinshi orynda dinı saýattylyqtyń tómendigi. Óz ata-babasynyń ustanǵan dini boıynsha, mysaly qazaqtarda musylmandyqtyń tómen deńgeıde bolýy nemese otbasynda ata-anasynan eshqandaı dinı bilim ala almaǵan jaǵdaıda dinı konversıaǵa beıim keledi. Bir sózben aıtqanda adamda ımýnıtettiń bolmaýynyń saldary.
Ekinshiden, otbasylardaǵy travmalyq jaǵdaılar. Qazaqstanda 90 jyldardaǵy krızıstik kezeńderde ata-analar balalaryna durys qaraı almady. Sosıologıada «áleýmettený» degen termın bar. Áleýmettený eń birinshi otbasynan bastaý alady. Adam otbasynda durys áleýmettene almasa, ol áleýmettenýdi syrttan izdeı bastaıdy.
Syrttaǵy áleýmettenýde «Birigý shirkeýi» sekildi t.b. jańa dinı aǵymdar ózderine tıimdi paıdalanýǵa tyrysady. Ol jerlerde otbasy degen másele qozǵalady, ata-ananyń ornyn toltyryp, otbasydan ala almaǵan meıirim men jylýlyqty sol jerde berýge tyrysady. Sondaı-aq, otbasydaǵy kıkiljiń, ajyrasý faktorlarynyń da áser etetindigin qosyp kete alamyz.
Taǵy bir sebep elimizde kóptegen etnos ókilderi ómir súredi. Soǵan sáıkes, ártúrli dinı senimder bar. Iaǵnı, dinı plúralızm.
Mysaly, eshqandaı shirkeý joq jerde adam hrıstıan bola almaıdy. Shirkeý bar ma, endeshe hrıstıan bolýyna da múmkindik bar. Bir jerde birneshe ult turǵannan keıin, adamdar bir-birimen aralasyp, áleýmettik qatynasqa túsedi. Birge jumys isteıdi, oqý oqıdy nemese ǵashyq bolyp qalyp úılenýi múmkin. Sol kezde de dinı konversıanyń bolýyna úlken áser etedi.
Mysaly, bir qazaq qyzynyń orysqa úılenip pravoslav bolǵandary da bar nemese káris ultyna turmysqa shyǵyp dinin aýystyrǵan jaǵdaılar da kezdesedi. Kerisinshe de bolýy múmkin.
Mysal retinde aıtatyn bolsaq, jaqynda ǵana belgili ánshi Berkýttyń áıeli Aısha óziniń bir suhbatynda: «Berkýtqa turmysqa shyqqan kezde dinimdi aýystyrdym, musylman dinin qabyldadym. Oǵan deıin shoqynǵan bolatynmyn, shyn esimim Vıktorıa edi. Musylmandyq qabyldaǵannan keıin atymdy «Aısha» dep ózgerttim», - degen bolatyn.
Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy otarshyldyq saıasattyń nátıjesinde rýhanı tamyrynan ajyrap qalǵan adamdar dinı konversıa jasap jatty. Iaǵnı, dinı konversıa máselesinde otarshyldyq saıasaty, din taratýshylardyń derjavalyq elderden kelýi negizgi faktorlardyń biri bolyp tabylady.
– 1990 jyldardaǵy dinı konversıa men qazirgi tańdaǵy dinı konversıanyń aıyrmashylyǵy qandaı?
Táýelsizdik alǵannan keıin Qazaqstanda dinı senim erkindigi ornap, 90 jyldary ártúrli dinder kele bastaǵanymen, dinı jańǵyrý boldy dep aıtý qıyn. Sebebi, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary qoǵamda jappaı daǵdarys oryn aldy. Tek 1995 jyldan beri qaraı jaǵdaı turaqtaldy.
Táýelsizdikten keıin Qazaqstanda kóptegen elderdiń elshilikteri ashylyp, sol arqyly mısıonerler kelip, shirkeýler ashyla bastady. Dinı senim erkindigi de din aýystyrýǵa múmkindik berdi. 90 jyldary depressıa men krızıste júrgen adamdarda dinı konversıaǵa daıyndyq kezeńi boldy. Osydan keıin adamǵa ońalyp, qarjylaı kómek kerek boldy. «Rasıonaldy tańdaý» degen teorıa bar. Ol jerde adam dindi tańdaǵan kezde ózine psıhologıalyq, qarjylyq turǵydan kómek beretin dinderdi tańdaıdy.
Osyǵan qatysty ómirde bolǵan bir oqıǵa aıta ketkim kelip tur. Ózim kózben kórgen tanysym krızıstik kezeńde dalada qalyp, qaıyrshy bolyp júrgen.
Ózin eshkimge kereksiz sezinip, kóshede jatqan kezinde bir mısıoner kelip «Sen qudaıǵa, Isaǵa kereksin» dep qoldaý kórsetip, kıindirip, tamaqtandyrady, jaǵdaıyn túzeıdi. Sol kezderi ómirden túńilip, dalada qalyp ketken adam, qazir bir shirkeýdiń basshysy bolyp otyr. Iaǵnı, din aýystyrǵan adamdardyń barlyǵynyń ómiri nasharlap ketti dep aıta almaımyz. Iaǵnı, din aýystyrý arqyly ómirge qushtarlyǵy ashylyp, úmiti oıanyp, aıaqqa turyp ketken adamdardy da kezdestiremiz. Degenmen sanalary ýlanyp, ártúrli qıyndyqtarǵa tap bolǵandar da bar.
– Din konversıa jasaý máselesinde Qazaqstanda aımaqtyq erekshelikter bar ma?
– Patsha úkimeti kezeńinen bastap qazaqtardy hrıstıandandyrý, orystandyrý saıasaty júrgeni tarıh betterinen bárimizge belgili. Ásirese, elimizdiń soltústik aımaqtaqtarynda otarshyldyq áserinen shirkeýler kóp salyndy. Ári, orys ulty ókilderi de turaqty mekenjaılaryn osy aımaqqa aýystyrǵan bolatyn. Sondyqtan, soltústikte dinı konversıa jıi kezdesedi. Al ońtústik aımaqta shirkeýler az bolǵandyqtan, dinı konversıa da sırek.
– Qazaqstandaǵy dinı konversıanyń jas, genderlik kategorıalary boıynsha qandaı erekshelikteri bar?
Bular áleýmettik zertteýdiń negizgi sharttarynyń biri. Negizinen meniń baqylaýym boıynsha soltústik aımaqtaǵy ıntervú alǵan adamdar ishinde de, shirkeýlerde de dinı konversıa jasaǵandardyń 60 paıyzy áıel adamdar. Bunyń negizgi sebebi qazaq qyzdarynyń hrıstıan dinin ustanýshylarǵa turmysqa shyǵýy. Taǵy bir sebep 90 jydardaǵy daǵdarys kezinde er adamdar araqqa salynyp ketti. Sol kezde qıynshylyq pen jaýapkershiliktiń bári áıel adamdarǵa tústi. Áıel adamdar iship kelgen kúıeýlerinen taıaq jeý, ajyrasý, bazarǵa shyǵyp otbasyn asyraý sekildi t.b. qıynshylyqtardy kórdi. Osy jaǵdaılardyń barlyǵy áıel adamdardyń kóbirek dinı konversıa jasaýyna áser etti.
Jas aıyrmashylyǵy boıynsha úlken jastaǵy kisilerdiń din aýystyrǵanyń kórmedim. Sebebi, olarda keńestik kezeńdegi ateısik júıeniń áseri jáne dástúrli qundylyqtarǵa berik bolýy ımýnıtet bola aldy. Dinı konversıa jasaǵan adamdardyń arasynda jastar kóptep kezdesedi.
Jalpy dindarlyq taqyrybynda da meshitke, jumaǵa baryp qaraıtyn bolsaq úlken kisilerdiń qatary az, kóbi jastar ekendigin baıqaımyz. Jas shamasymen aıtatyn bolsaq dinı konversıa jasaǵandardyń kóbisi 20-40 jas aralyǵyndaǵy adamdar.
– Dástúrli hrıstınadyq pen neohrıstıandyqtyń dinı konversıa boıynsha aıyrmashylyqtary bar ma?
Dástúrli hrıstıan baǵyty men jańa hrıstıan shirkeýleri arasynda aıyrmashylyq óte úlken. Sebebi, dástúrli dinderdegi qazaqtar orystanǵan, orystarmen jaqyn bolǵan qazaqtar. Mysaly, pravoslav dinine ótken qazaqtardan ıntervú alǵan kezde barlyǵy orys tilinde jaýap berdi. Qazaq tilinde eshqaısysy jaýap bere almady. Al protestanttarǵa keletin bolsaq ol jaqtaǵy qazaqtar kóbine qazaq tildi. Pravoslavıaǵa kirgen adamdar ózderine senimdi, qarjylyq jaǵdaıy jaqsy, saýatty, zańdy da jaqsy biledi. Jańa hrıstıandyq aǵymdardaǵy qazaqtardyń bilim deńgeıi tómendeý jáne qazaq tildi bolyp keledi.
Qazirgi tańda «Qazaq hrıstıan shirkeýleri» paıda bolyp keledi. Nege deseńiz, ýaǵyzdary, qasıetti kitaptary, gazet-jýrnaldary qazaq tilinde shyǵarylýda jáne olar qazaqtyń dástúrin de qoldaıdy. Isýstyń dástúrli qazaqı kıim kıgen sýretteri de bar degen sekildi. Olar qazaqılyq pen hrıstıandyqty ushtastyrǵysy keledi. Hrıstıan áleminiń qazaqqa bóten emes ekendigin kórsetý arqyly ózderiniń qatarlaryn toltyrýǵa tyrysady.
– Dinı konversıa jasaǵan adam qandaı etaptardan ótedi?
Adam dinı konversıaǵa bir kúnde sheshim qabyldamaıdy. Ǵalymdar dinı konversıanyń kóptegen etaptaryn jasaǵan. Biraq ár adam ondaı etaptan ótýge mindetti emes. Dinı konversıa jasaýǵa bir adamǵa bir aı jetse, bireýine 1-2 jyl ýaqyt ketýi múmkin. Birinshi etap ol – oılaný prosesi bolady. Adam oılanǵan kezde dinı konversıanyń qanshalyqty jyldam bolýy sol din ókilderimen aralasýyna baılanysty. Shirkeýge nemese meshitke neǵurlym kóbirek barsa, proses te tezirek júre bastaıdy. Dindi qabyldaǵannan keıin adam emosıalyq kúıden ótedi. Mysaly: «Isany túsimde kórdim, maǵan aıan keldi, sodan keıin hrıstıan bolýǵa sheshim qabyldadym» degen sekildi jaǵdaılardy jıi kezdestiremiz.
Eger psıhologıalyq turǵydan qaraıtyn bolsaq, adam bir nárseni kóbirek oılap nemese ýaıymdasa túsinde kóredi degen teorıa bar.
Dinı konversıa jasaǵannan keıin adam ózgeristerge ushyraıdy.
Mysaly, ultqa ǵana tán belgili bir ádetter, dástúrler bolady. Dinı senimin aýystyrǵannan keıin adam sol ádetterinen birtindep aryla bastaıdy. Áleýmettik zertteýler barysynda pravoslavıa dinindegi orystanǵan qazaqtar ishinde eshqandaı ádet qalmaǵan. Al jańa hrıstıandyq shirkeýlerdegi qazaqtarda áli de bolsa keıbir ádetter saqtalǵan. Tipti keıbir shirkeýler ıslamnan engen dástúrlerge, ádetterge ádeıi tyıym salmaǵan. Sebebi, ózderiniń múshelerin joǵaltyp almaý kerek. Olar úshin bastysy Isaǵa sengendigi.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
