Kodtalǵan ıdeıalar (Coded ideas) by Den Brown
Den Braýnnyń jańa trılleri «Inferno» oqıǵasy Garvardtyq sımvolıs Robert Lengdonnyń basynan alǵan qatty jaraqatynan keıin Florensıada es -tússiz oıanǵan jerinen bastaldy. Ol qarýlanǵan qýǵynshylardan qashyp, úkimet basqarmasyna jetýge tyrysady. Ol Nú Iorktan redaktory Ionas Kaýfmandy shaqyrtady da, odan halyq úıiniń reaktıvti ushaqtaryn óziniń tapsyrmasyn jalǵasty oryndaýy úshin paıdalana alýyna qanshalyqty múmkindik bar ekenin suraıdy. Redaktory qysqa jaýap qaıtarady: «Avtordyń dinder tarıhynyń tom- tom kitabin jazýy úshin jeke ushaqtar paıdalanýǵa bizde eshqandaı jol joq. Al, biraq, eger siz ıkonografıanyń elý kóleńkesin jazýdy shyndap qalasańyz, onda áńgime basqa.»
Romannan alynǵan bul úzindilerge Braýn shynaıy ómirden silteme jasap bere salǵandaı, sebebi joǵaryda aıtylǵan Ionas Kaýfman rasynda «Doubleday»- dyń redaktory, al «Elý kóleńke» shyǵarmasy erotıkalyq bestsseler jazýshy E. L. Djeımsdyń 70 mıllıon danamen satylǵan áıgili kitabi bolatyn. Braýnnyń qaǵylez harakterli Robert Lengdonnyń shytyrman oqıǵaly zertteýine arnalǵan taǵy da osy sıaqty romandary «Da Vınchı kody» nemese «Perishteler men Periler» atty kitaptary 50- den astam tilge aýdarylyp, 200 mıllıon danamen satyldy.
[caption id="attachment_16014" align="alignright" width="699"]
Áıgili jazýshy Den Braýn[/caption]
«Doubleday» baspasy «Infernodan» Danteniń tozaqty kórýiniń jumbaq zertteýleri, gendik ınjenerıa, transgýmanızm, Mýltýzıandyq aqyrzaman senarıi sıaqty úlken dúnıeler kútti. Braýnnyń kúsheıtpeli baıandaý tásilimen jazylǵan, qoıýlanǵan aýyr prozasynyń keıipkeri Lengdon Danteniń ómiri men jumysyna negizdelgen óltirýshi vırýstar kodyn ashý jolyndaǵy kezekti qupıa áreketin bastaıdy. «Doubleday» bul kitapti naryqqa shyǵarǵan alǵashqy kúni baspa jumysyna 4 mıllıon danaǵa suranys keldi.
Manhettendegi baspa keńsesinde bergen suhbatynda ol óziniń osy ýaqytqa deıin álemniń nazaryn aýdaryp kele jatqan qalamgerlik qupıasynyń syry men kútpegen shıelenisterge toly sújetteriniń qalaı quralatyny týraly ashyq áńgimelep berdi.
– Bul kitap oqyrmandarǵa kúńgirit kóńil- kúı syılaıtyn sıaqty. Sebebi, óte aýyr, tipti, jantúrshigerlik taqyryptar qozǵalǵan, ashyǵyn aıtqanda, adamzattyń tegin qurtý týraly.
– Siz eger Dante týraly birdeme jazam deseńiz ol dúnıeniń kúńgirtteý, kóńilsiz bolmaýy múmkin emes. Infernonyń bar qýattylyǵy ony ustap turǵan úsh negizgi ıdeıalyq uranynda jatyr. Bul shyǵarmanyń jobasy bastalǵanda- aq men sonshalyqty qumarlyqpen bul taqyrypqa berilip kettim. Bul jerde taza, ásem óner týraly jazdym, eshqandaı ádebıet týraly emes. Dante meni alǵashqydan bastap jańa birdemege qaraı tarta ketti, biraq bul romanda da bas keıipker Lengdon úshin oqıǵalar ótetin burynǵy jerler saqtalyp qala berdi. Bul ádebıet áleminiń Mona Lızasyna uqsaıdy.
– Siz jáne sizdiń baspańyz jaryqqa shyqqan kúnge deıin bul kitaptiń sújetin kópshilikten jasyryn ustap keldi. Florensıadaǵy oqıǵa ótetin jerler, atap aıtqanda, Palasso Vekko jáne Baptıstik San-Djovannı, siz arnaıy osy shyǵarma úshin bul oryndarda jumys istedińiz be?
[caption id="attachment_16015" align="alignright" width="186"]
"Da Vınchı kody"[/caption]
– Bul semserdiń júzindeı eki ushty nárse. Jaqsy jaǵynan alsaq, ıa, qazir mende oqıǵalarymnyń ótetin oryndaryna barýyma, tipti, turǵyndarymen sóılesýime úlken múmkindikter bar, buryn bulardyń bireýi de bolmaǵan. Ekinshi bir yntalandyratyn jaǵy, eger men bolashaq jazatyn shyǵarmam týraly olarǵa aıtqym kelmese de, biraq keıde bul múmkin bolmaı ketedi.
«O, Qudaıym-aý, sen búgin munda kim kelgenin bilesiń be, jáne ol menen ne surady deseńshi?!». Sóıtip, bul saıahattyrym keıde uzaqqa sozylyp ketedi, degenmen, men tapqan on derek bolsa, kitap jazýyma sonyń tek beseýi ǵana jarap jatady. Shyndyǵynda, jartysynan astamy men oılaǵandaı eshnársege jaramaı qalady. Soǵan qaramastan kóp ýaqytymdy halyqpen erkin sóılesýge jáne barynsha qolmen jazylǵan eski qoljazbalardy qaraýmen ótkizýge tyrysamyn.
– Ádette, siz bundaı ýaqyttarda olardan ózińizge kóbirek paıdaly dúnıe alý úshin qandaı ádis- tásilder paıdalanasyz?
– Men kóp ýaqytymdy Davıd monýmentin jáne Ýffısıdaǵy gúlder men ósimdikter álemin tamashalaýmen ótkizdim. Ýffısı qazir men úshin tek ótkendi eske alý ǵana. Men Dante týraly jazyp júrgende kóp kisiler buny shirkeýlik synnyń ishinde jazylady dep oılady, sodan keıin de men Danteniń shirkeýlik kózqarastary týraly kóp surastyrdym, kóp izdendim. Biraq, shyǵarma aıaqtalǵannan keıin jańaǵy adamdar qoldaryna túsken roman ishinen ózderi oılaǵandaı dúnıe kóre almaǵandyqtan olarǵa kitappen tanysqan bul kún kúntizbe boıynsha sonshalyqty baqytty ýaqyt bolyp eseptelmeı qaldy.
– Sizdi kópshilik ýaqytyn óte josparly túrde ótkizetin qatań tártipti jazýshy dep esepteıdi, kúndelikti jumys prosesińiz týraly bizben bólise alasyz ba?
– Men kúndelikti tańerteń saǵat 4:00-de oıanamyn. Bul ýaqytta adam tátti tús kórip jatatyn ne shyǵarmashylyq tetikteri ashylatyn kóńil-kúı arasynda paralel jatady. Men dál osy ýaqytta oıanyp, jazýǵa otyramyn. Bul proses eshqandaı telefonsyz, habarlamalar men ınternetsiz túske deıin sozylady. Bul ýaqytta maǵan syrtqy álemmen aralasaýǵa jol joq, eń mańyzdysy, olardyń meni mazalaýyna eshqandaı múmkindik joq. Sóıtip, tal túske deıin jazamyn, menińshe, bul shyǵarmashylyqpen aınalysýǵa jetkilikti ýaqyt. Biraq keıde sol jazǵan materıaldarymnyń kóbisin laqtyryp jiberetin sátter de bolady. Men jazyp otyryp bárine úsh túrli kórý núktesimen qaraımyn, keıde jazý barysynda erekshe bir qumarlyqtan týatyn sóılemder bolady, al keıde ashyp jazbaýǵa múmkindigiń bar aqparat bolsa, ony jasyryp qalýǵa tyrysamyn. Al, jazý kúniniń eń sońynda, bárin jınap ózim qaıta oqyp shyqqanda bul jazǵandarym meniń oqyrmandarǵa aıtqym kelgen nárseler emes, kerisinshe, jasyryp qalýǵa tyrysqan dúnıeler kórkem týyndyǵa aınala bastaǵanyn kóremin.
– Shyǵarmanyń sońyna deıin jazylyp bitken kezde sújetti qaıta ózgertetin kezderińiz bola ma?
– Men shyǵarmany aldymen bir qatań júıege túsirmeı turyp eshqashan jazýdy bastamaımyn. Ia, keıde, men úsh jylymdy sarp etip, ábden qajyp bitirdim-aý degen kezde de shyǵarma ishinen áli aıaqtalmaǵan nárselerdi kórip qınalatyn shaqtar da bolyp turady. «Da Vınchı kody» romanyna daıyndyq kezinde qurylǵan jospar men shımaı syzbalardyń ózi júz betten asyp ketken. Aıta berse buǵan uqsas mysaldar kóp ǵoı.
[caption id="attachment_16016" align="alignright" width="314"]
"Inferno"[/caption]
– Men jazýshylarǵa arnalǵan bloktan mynandaı qyzyq nárse oqydym. Ol jerde «Eger berilgen taqyrypqa qalamyńyz tartpaı jatqan sátte jasalatyn ártúrli jattyǵýlar tizimi» dep berilipti. Sonyń ishinde meni qatty tańǵaldyrǵany, tartylys aıaq kıimimen (gravity boots) jattyǵý jasaǵan jazýdy bastaýǵa kóp kómektesetini týraly aıtylǵan keńes boldy.
– Árıne, bular jazýshylarǵa arnalǵan ómir súrý tásili sıaqty berilgen dúnıeler ǵoı. Biraq, men óz basym jazýshylarǵa arnalǵan saıt degenderge eshqashan kirgen emespin. Men óz ıdeıalarymmen arpalysta júrip, bundaılaǵa ýaqyt ta taba almaımyn. Belgili bir shyǵarmanyń jobasy basyńa kirgennen keıin shıelenisken sújetterdi qalaı sheshý kerek, sol baǵytta jumys bastalady. Meniń keıipkerim Lengdon qıyn jaǵdaılarǵa tap bolady, sodan keıin ony bul tyǵyryqtan durys jol tabý arqyly alyp shyǵý kerek. Bul jerde jazýshyǵa álemdi jan-jaqty kózqaraspen kóre bilý tájirıbesi asa qajet. Men eger mıǵa ottegi jaqsy jetse, nemese basqa bir erekshe nársemen aınalyssań tamasha oılar týady degen sıaqty jazýshylyq aıla ádister týraly eshteńe bilmeımin. Maǵan keremet ıdeıalar tek joǵarydan keledi jáne sodan keıin meniń erekshe bir arpalys sátterim bastaldy.
Birde úıge suhbattasýǵa bir tilshi keldi. Ia, meniń dene jattyǵýyna arnalǵan tartylys aıaq kıimim bar bolatyn. Jańaǵy tilshi sol zatty kóre salyp, «Meniń myna aıaq kıimdi kıip sál jattyǵý jasap alýyma bola ma?» dep surady. Men oǵan «Árıne, ruqsat, biraq bul sizdiń búgingi kezdesý týraly keremet birdeme jazyp ketetinińizge kepildik bermeıdi.» dedim de, onyń jattyǵý jasaýyna kómektestim. Jańaǵy tilshige týrnıkke 60 sekýndtan kem asylýǵa bolmaıdy dep shart qoıdym. Biraq ol jattyǵýdy bastamastan «Ótinem, meni tez túsirińizshi, men buny jaqsy kórmeıtin sıaqtymyn» dep abyrjyp ketti. Bul bir óte kóńildi kezdesý boldy.
– Sonymen bul jattyǵý oǵan keremet ıdeıa syılaı aldy ma?
– Joq. Basynda oǵan tamasha ári qyzyq bop kóringen bul jattyǵý onyń júregin aınytyp, aınalysqanyna ókindirip jiberdi.
– Siz romandar jazyp bastamastan buryn pop mýzyka ónerinde tyrysyp kórdińiz. Tipti biraz halyq sizdi Barrı Manıloýmen salystyryp jatty. Eger siz tabysty bop bara jatsańyz qaıtadan mýzykaǵa oralar ma edińiz?
– Men kolej oqyp júrgende mýzykamen áýestendim. Sosyn, oqýdy bitirgennen keıin mende ishki ózgeris paıda boldy. Mýzyka bul jeńil ári kóńildi, al meniń basqa bir salmaqty shyǵarmashylyq jolda jumys istegim keldi. Biraq uzaq ýaqyt ómirimdi mýzykamen ótkizgenim ras.
[caption id="attachment_16019" align="alignright" width="184"]
"Perishteler men Periler"[/caption]
– Ózińiz qalaı oılaısyz, bul jol nege jalǵasyn tappaı qaldy?
– Múmkin, talant jetpedi. Men Gollıvýdta óte tanymal prodússerlermen biraz ýaqyt birge jumys jasadym jáne sol kezde úlken eki jobany óndiriske shyǵardyq. Shyndyǵynda, eshkim aq jigittiń ballada oryndaýyn estigisi kelgen joq. Bul ózime de sonshalyqty jaǵymdy bola qoıǵan joq.
– Osydan on jyl buryn sizdiń «Da Vınchı kody» romanyńyz jaryqqa shyqqanda bul sizdiń eń alǵashqy bestsseler atanǵan kitabińiz boldy. Jáne bul týyndy qoǵamdaǵy hrıstıanshyl toptardyń shamyna tıip, úlken talas týdyrdy. Biraq, erkindiktiń ólshemine salyp qaraǵanda, bul jaǵdaı sizdi tańǵaldyrǵan shyǵar?
– Árıne, shyndyǵynda solaı boldy. Ia, meniń shyǵarmamdaǵy jasalǵan kórkem obraz dinshil toptardyń yzasyn keltirdi, meniń oıymsha, eger Isa Qudaıdyń uly bolmaǵanda ne bolady degen suraq tóńireginde oılanýǵa bárimizdiń erkindigimiz bar. Menińshe, Isanyń biz sıaqty qarapaıym adam bolǵanyn aıtý jaman nárse dep eseptemeımin. Men kóp adamdardyń osy kitap úshin doldanyp, ashýlanǵandaryna qatty tańǵaldym.
– Kitaptiń sújet jelisi din tarıhyna tikeleı baılanysty bolǵandyqtan ári siz olarǵa oılaýdyń ózi qorqynyshty kórinetin saýaldy týra qoıǵandyqtan halyq birden qarsy shyqty. Bul shyǵarma qandaı faktige súıengen?
– Men kitap shyqqannan keıin ottyń ishinde qalǵandaı boldym. Menińshe, «Da Vınchı kody» romanyndaǵy oqıǵalar men oqyǵan jeksenbilik mektepten (balalar men jastarǵa arnalǵan hrıstıandyq oqytý ınstıtýty) úırengen naqty faktilerden góri, meıilinshe sezimge jaqyn.
– «Inferno» romanynda siz osyǵan uqsas saýal tastadyńyz. Barlyq óner, ǵylym jáne tarıh ishinde kóleńkeli, jasyryn Konsorsıým degen álemdik krımınaldyq qoǵamynyń jumys istep jatqany týraly aıttyńyz.
– Konsorsıým, sirá, olardyń shynaıy aty bolmaýy da múmkin. Jalpy, bul jerde aıtylǵan qoǵamdyq uıymdar osy Konsorsıýmnyń qyzymeti sıaqty árekettermen aınalysatyny týraly baıandalady. Olardy zertteý, shyndyǵynda, óte jeńil. Men osy romandy jazyp bastamas buryn olar týraly eshqashan estigen emespin.
– Siz osy qoǵamnyń bir múshesimen bolsyn kezdesý, suhbat jasadyńyz ba?
– Joq, bul taqyryp siz biletinderden áldeqaıda alys. Men eshqashan olardyń qyzmetterin paıdalanǵan emespin.
– Sizdiń ákeńiz matematıka muǵalimi boldy. Sizdiń jumbaqtar men kodtarǵa degen súıispenshiligińizdiń paıda bolýyna osy kisi áser etken joq pa?
– Meniń ákem óte jumbaq adam boldy. Qazynalardy izdeý meniń balalyq shaǵymnyń bir bólshegi sıaqty estelik. Týǵan kúnimde jáne rojdestvo merekesinde men mindetti túrde jasyrynǵan óz syılyqtarymdy izdep tabatynmyn. Bul dástúr bizde áli saqtalyp keledi, ákem endi bul oıyndy nemerelerimen oınaýǵa kóshti.
– Siz buryn bergen suhbattaryńyzda, aıaqtalǵan kitabińizdi qaıta oqýdan qashatynyńyz týraly aıtqan ekensiz, bul qanshalyqty ras?
– Óz jazǵanyńdy óziń oqý qyzyq nárse ǵoı, menishne, bul tańdaý avtordyń óz teorıasy ne josparyna baılanysty der edim. Eger siz halyqtyń sizdi jaqsy kóretinine senseńiz, onda olardyń sizdi jek kóre de alatynyna senýińiz kerek. Eger sen ózińdi kóp adamdar jaqsy kóretinin bilseń, kóńiliń jaıbyraqattanyp, jalqaý bola bastaısyń, al sol ýaqytta seniń barlyq jumysyń azapty dáýirin bastaıdy. Eger sen halyqtyń ózińdi jaqsy kórmeıtinin bilseń, qaýip pen qobaljýdyń ishinde jáne jumystaǵy jaǵymsyz sátterde sen ózińe sanaly túrde bul qıyndyqtardan shyǵýǵa jol taba alasyń.
– Sizdiń jumystaryńyzdan únemi qarama-qaıshylyq baıqalady. Halyq romandaryńyzdy ne qatty jaqsy kóredi, ne qatty jek kórip ketedi.
– Eger «Da Vınchı kody» 10,000 danamen satylǵanda, mundaı másele týmas edi. Bul shyǵarmaǵa óte kóp syndar jazyldy, sebebi bul birden óte tanymaldyqqa ıe bolyp, álemniń túkpir túkpirine keń taralyp ketti. Adamdar osy romanǵa uqsas týyndylardy ne sebepti jaqsy kóredi? Jáne sosyn bul maǵan qatal shabýyl boldy, halyqtyń ne úshin jaqsy kórgenin aıtpaı -aq qoıaıyn.
– Sizde Robert Lengdon trıllerine arnalǵan áli on shaqty ıdeıa bar ekeni ras pa?
– Ia, bar, biraq mende sonyń bárin túgeldeı jazyp bitirýge ýaqyt bolmaıtyn shyǵar.
– Sizdiń Shekspırdiń tabynýshysy ekenińizdi jaqsy bilemiz. Onyń pesalarynda kúdikti jasyryn sóz baılasýlar teorıasy óte kóp qoldanylady. Shekspırdiń trıller janryndaǵy taqyryptary týraly ne oılaısyz?
– Shekspır men úshin ıdeıanyń keni, men uzaq ýaqyttar boıy sol qormen ómir súrip kelemin. Shekspır ekeýimizdegi uqsastyq – ol da óz dáýirinde óte qatty talas týdyrǵan jáne onyń jazǵan taqyryptary da tamasha edi.
Meniń Shekspır týraly áli bir shyǵarma jazbaýymnyń sebebi, men «Shekspır kim bolǵan?» degenge qyzý talas týdyrardaı dálel tappaı júrmin jáne bolmaǵan nárseni qur qıaldan shyǵarýdy jek kóremin. Al bul taqyrypta birdeme bastaý úshin aldymen biraz teorıalar men qujattar basyńdy tyrnalap, mıǵa azdap alǵashqy ıdeıa ushqyny paıda bolý kerek. Biraq men «Joǵalǵan sımvol» romanynyń birinshi tomynda Shekspır týraly azdap ymdap aıtyp kettim. Men bul taqyryp týraly oılanyp júrmin, biraq áli tolyq roman joq, degenmen ıdeıanyń kishkentaı ǵana bólshekteri bar.
– Sizdiń «Inferno» shyǵarmańyzdaǵy Djeıson Kaýfman esimin anagramlyq sheshimge qurǵanyńyzdy men basa aıtqym keledi. Siz bundaı jasyryn kiltterdi kitaptaryńyzda paıdalaný arqyly halyq aldyna ne ashyp bergińiz keldi?
– Kitaptaǵy anagramlyq kiltterdi qarapaıym adam eshqashan kóre almaıdy. Eger baıqasańyz, kodtar men sıfrlaý jáne basqa da zattar kitap betterinde ashyq rol oınap tur. Bul men úshin ózimniń jasaǵan qýanyshym, oıyn-saýyǵym. Menińshe, bul oqyrmandardyń da kitapty tynymsyz paraqtaýyna jáne sodan shynaıy rahat alýyna múmkindik beredi dep oılaımyn.
[caption id="attachment_15641" align="alignright" width="209"]
Mereı Qosyn[/caption]
Siz Djeıson Kaýfmandy eske aldyńyz. «Perishteler pen periler» degen romanda tórt keıipkerdiń esimderi shynaıy ómirdegi adamdardyń attary bolǵany ras. Onyń bireýi Eldo Beggıa, meniń alǵashqy ıtalıantilinen sabaq bergen muǵalimim. Sodan keıin bul obraz taǵy da basqa trıllerde kórindi, ol bul kitaptardy oqyǵan soń óziniń Den Braýnnyń «Tórt ózenniń fýndamentiniń» ishine kirgenin bildi. Ol, tipti, ekranızasıalanǵan fılm ishinde de kórindi.
– Oıyńyzben bóliskenińizge kóp rahmet!
Suhbattasqan Aleksandra Álter
«The wall street journal» saıty
Aýdarǵan Mereı Qosyn
