«Shynnyń júzin» kórdik. Ózektiligin joǵaltpapty. Tynys tarylmaǵan eken ol tusta. "Qazaqstan" arnasynyń tórinde ótkir pikirler aıtylǵan eken. Qasym Amanjolulynyń qonaǵy bolǵan ǵalym, jazýshy Aqseleý Seıdimbektiń suhbatyn tushynyp tyńdadyq. Marqum memleket, qoǵam ómirindegi mańyzdy máselelerdi sóz etipti. Qaǵazǵa túsirdik. Jarıalaǵandy jón kórdik.

"Bizdegi turaqtylyq, tatýlyq sóz joq Nazarbaev bastaǵan memleket qaıratkerleriniń iskerligi men mańdaı teriniń arqasy.
Ekinshi, bizdiń halqymyzdyń kónterliginiń arqasy. Kónterli, shydamdy...

Úshinshi,

bizdiń halqymyzdyń minez-bolmysyna sońǵy eki- úsh ǵasyrda sińirilgen ezip tastaýshylyqtyń nátıjesi. 

"Kótke ursa kóndim, basqa ursa óldim" degen maqal bar qazaqta. Bizdiń halyqty sońǵy eki-úsh ǵasyrda otarshyldyq osyndaı kúıge túsirdi.
Bas kóterseń basyńdy qyrqady, tompyldap júre berseń ıyǵyńa mine beredi.

Otarshyldyq qaldyrǵan zardap bizdiń ezilgen eńsemizdiń kóterilýine mursha bermeýde. Otarshyldyqtyń bolǵany ras. Onyń zardaby da ras. Endigi jerde ulttyń sanasy men ómirin otarsyzdandyrý jospary júrgizilýi kerek edi. Ol joq...»

 ***

"...Men birnársege pushaıman bolam. Biz ýádege berik halyq edik, ýádeden taıdyq. 

Meniń ishimnen shyqqan balam ózine qatysty is bolmasa bergen ýádesinde turmaıdy. Al ol bala basqaǵa ne isteıdi? Jáne de bul jalǵyz jarym minez emes ekenin de jaqsy bilem. 

Bul bizdiń halyqtyń uly qundylyqtarynyń biri edi. 19-20-shy ǵasyrda qazaq dalasyna kelgen áıgili etnograftar: "bul daladaǵy óte iri, taǵdyrly ister tek qana ýádemen sheshiledi" dep tańǵalǵan. Osyndaı-osyndaı joǵaltqan qundylyqtarymyz qanshama...".

  ***

«20-shy ǵasyrdan bastap adamzattyq deńgeıde memleket basqarýdyń úrdisi jalpy saıası ahýal múlde bólek sıpat aldy. Bul bólek sıpattyń eń basty belgisi memleket basqarýdaǵy ıdeologıalyq óktemdik.

 Al ıdeologıalyq óktemdik bel alǵan zamanda, qoǵamda adamdar ózinen-ózi biryńǵaılanady. Óıtkeni óktem ıdeologıa biryńǵaılanbaǵan adamdardan qutylǵýǵa tyrysady. Qutylýdyń joldaryn tarıh jaqsy biledi.

 Munyń eń jaman joly – repressıalyq tásil.

Al eń jumsaq joly qyzmetten taıdyrý, bıik qyzmetke almaý. Adam, amal joq qoǵamnyń osyndaı úrdis-tártibine beıimdeledi. Nátıjesinde qazirgi adamdar óte bir úlgili. Standartty adamdar deýge bolady.

Al keshegi Baýyrjan Momyshuly, Asqar Súleımenov, Asqar Toqpanovta, Nurǵısa Tilendıevter bolsa burynǵy bizdi kóshpeli ómir-salttaǵy mádenıetimizdiń sońǵy sarqynshaqtary.  Daryny bul adamdardan kem emes, biraq standartty qalypqa túsken ıntellıgensıa qazir burynǵyǵa qaraǵanda óte kóp...».  

 ***

«Sábet zamanynda eldiń, qoǵamnyń qandaı bolýy kerektigin biletin basshylardyń keregi joq edi. Tek sharýashylyq basshysy kerek edi. Táýelsizdik aldyq. Egemen el boldyq. Biraq osy bir úrdis, osy bir jaman ádet áli jalǵasyp kele jatyr. Memlekettiń basynda otyrǵan basshylar, mınıstrler óz salasynyń jumysyn qalaı júrgizýde jaqsy bilýi múmkin. Al biraq memleketti qurylysty jetildirýdi, sonyń aıasyndaǵy ulttyq tóltýmalyǵyn saqtap qalýdy, ult bolmysyn tanýdyń, ultqa arasha túsýdiń tetikterin múlde bilmeıdi.

Bylaısha aıtqanda, memleketshil, memlekettik tulǵalar emes. Sharýashylyqtyń ǵana adamdary...

Sábet zamanynda negizgi ustanym bolǵan osy ádet áli kúnge deıin súıretilip qalmaı keledi. Áli kúnge deıin mınıstrlerdi óz salasyn jaqsy bilgeni úshin, ekonomıkany durys dóńgeletkeni úshin, aqshany jaqsy ıgere alatyny úshin bolmasa basqa janama faktorlarǵa qarap taǵaıyndaımyz. Basymdyqty soǵan beremiz. Bulaı bolmaýy kerek.

Birinshi basymdyq, ult bolmysyn bile me, tanı ma? Memlekettiń ulttyq memleket bolyp saqtalyp qalýy úshin qaı tetikti basýdy bile me? Bizdiń mınıstrlerdiń 90 paıyzy «Elim-aı» ánin bilmeıdi. Al «Elim-aıdy» bilmeý ultty bilmeý...»

 ***

Meniń Muhtar Shahanov degen qurdasym bar. Qoı desem qoımaıdy. Qazaq tilin bilmeıtin qazaqtardy kinálaıdy. Áke-sheshesiniń shyǵarmasyn túpnusqasynda oqı almaıtyn aqyn-jazýshylardyń ózderin de, balalaryn da kinálaıdy. Bul sebeppen emes, saldarmen kúresý.

 Men ol jazýshylardy kinálamas edim. Qazaq tilin bilmeıtin urpaqty da kinálamaımyn. Ol ony qudaıdan tilep alǵan joq qoı. Munyń bári keshegi otarshyldyqtyń, sol otarshylyq ezgide ábden sóngen sananyń, sonyń ekpininiń zardaby. Bul zardappen kúresý memlekettik is.

Otbasymda óte qatal adammyn. Meniń nemerelerim baıqamaı oryssha sóz qosyp qalsa, kózimniń qyrymen qaraǵanda júgirip baryp aýzyn jýyp keledi. «Aýzym aram boldy» dep...

Men osyndaı tárippen ustap otyrǵan adammyn. Eldiń bári men emes. Bireýiniń rýhy tómen. Bireýiniń minezi jumsaq. Bireýiniń áleýmettik jaǵdaıy mursha bermeıdi. Meni Úkimetim azapqa salyp otyr.

Memlekettik deńgeıde qazaq bolmysy, qazaq taǵdyryna qatysty qanaǵattanarlyq deńgeıde shara jasalyp otyrǵan joq, tipti jospary da joq. Osyny ashyq aıtatyn, talap etetin kezi keldi».      

Daıyndaǵan, Dýman BYQAI