Belgili saıasattanýshy, tarıhshy Ázimbaı Ǵalı sońǵy kúnderi qoǵamdy alańdatyp otyrǵan jaǵdaıǵa baılanysty óz oıymen bólisti. Jer máselesine baılanysty 21 mamyr kúni beıbit sherýge shyǵýdy kózdegen respýblıkanyń ár túkpirindegi qoǵamdyq belsendilerdi jergilikti bılik tutqyndap, 15 kúnnen 2 aı merzimine deıin sottap jatyr. Saıasattanýshy bolsa «Repressıa áli bastalǵan joq» deıdi.
– «Sherý uıymdastyrýdy maqsat tutty, áleýmettik jelide halyqty zańsyz sherýge shyǵýǵa úgittedi» degen sebeppen 30-ǵa jýyq adam sottaldy. Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda buryn-sońdy mundaı jaǵdaı bolyp pa edi?
– Táýelsizdik tusynda birneshe dúrkin iri sherý ótkenimen dál mundaı oqıǵa bolǵan joq. Keńes odaǵy kezinde boldy. Burynǵylaryna barmaı-aq, keıingi ekeýin aıtaıyn.
1979 jyly 16 maýsymda Selınograd (qazirgi Astana qalasy) turǵyndary Nemis avtonomıasyn qurýǵa qarsy Lenın alańyna beıbit mıtıńige shyqty. Negizi, avtonomıa qurý máselesi josparlanyp, naqty sheshimder qabyldanýdyń aldynda tur edi. Osy mıtıńiden soń ol oılary júzege aspaı, partıanyń İ hatshysy (oblystyq) halyq aldyna shyǵyp, Máskeýmen sóıleskenin, Nemis avtonomıasy qurylmaıtynyn málimdegen soń, halyq tarap ketken. Keıin osy is boıynsha agrarlyq ýnıversıtettiń bir stýdenti oqýdan shyǵyp, artynan syrttaı bólimge aýysqan edi. Bul ımperıanyń bir adamǵa bolsa da eskertý jasap, ózgelerge sabaq bolsyn degeni.
Budan soń 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy kezinde neshe túrli oqıǵa basymyzdan ótti. İri kóteriliske saı jazalaý da orasan zor boldy.
Táýelsizdik alǵannan beri qýdalaý, jazalaý, qamaý prosesteri júrgenimen, búgingideı aýqymdy jáne halyqtyq sıpat almaǵan edi.
– Baıqasańyz, negizinen lıdersiz qarapaıym jurtshylyq tolqyp otyr. Jáne ustalǵandardyń kóbi beımálim adamdar. Bul neni kórsetedi?
– Durys baıqaǵansyz. Býtá joq, Jandosov joq, tipti, Áblázov ta joq. Áblázov paıdalanǵysy keletin shyǵar, biraq halyqty bul deńgeıge jetkizgen ol emes. Menińshe, halyq olarǵa senbeıdi. Óıtkeni, olar orystildi ortanyń týmalary. Saıası elıtanyń alǵashqy toptaǵylary orysshyl boldy. Olardyń qanshama áreketinen túk shyqpaýynyń negizgi sebebi osy.
– Syrtqy kúshtiń áseri bar, sherýge shyqqandarǵa qarjylaı kómek kórsetedi degen aqparat tarap júr ǵoı. Muny qalaı túsinýge bolady?
– Syrtqy kúshtiń áseri ejelden bar, ol bola da beredi. Onyń ústine qazir aqparattyq zaman. Qazaqstan bıliginen teperish kórip, shetelge ketken baılardyń bos qarap jatpasy aıdan anyq.
Menińshe, bul jolǵy tolqýǵa olar emes, halyqtyń ózi, talaı jyldyq ishki qynjylys sebep bolyp otyr. Biz osy tujyrymǵa selsoq qarap, máseleniń negizin syrttan, basqa taraptan izdep júrmiz.
– Halyqtyq sıpat alǵan tolqýǵa negizgi sebep bolǵan agrarlyq másele me, álde basqa da sebep-saldarlar bar ma?
– Kóp adam munyń sebebin agrarlyq saladan izdep otyr. Meniń jeke pikirim boıynsha, bul agrarlyq ózgeriske nemese korrýpsıaǵa qarsy bulqynys emes, taza ultshyldyq revolúsıasy. Men muny «Qazaq kóktemi» dep atap otyrmyn. Qazaqtyń oıanýy desek te bolady, eger ary qaraıǵy senarı jaǵymdy sıpatta órbise.
Halyq buǵan deıin de birneshe tolqýly kezdi bastan keshti. 25 jyl boıy memlekettik til máselesin tynbaı kóterip, baspasózde aıtyp keledi. Qazaqtyń turmystyq ahýalynyń salystyrmaly túrde alǵanda ózge etnostardan tómen ekeni, qalaly jerlerde eń tómengi deńgeıdegi jumystyń kóbin qazaq atqaratyny, bılikke qoıǵan talabynyń kóbi elenbeıtini, óz bıligimiz óz ultyna jany ashymaıdy dep oılaý etek alǵany, qysqasy, «qarnymnyń ashqanyna emes, qadirimniń qashqanyna jylaımyn» deıtin psıhologıalyq aıqaı talaı jyldyq ishki qarsylyqtan keıin syrtqa shyqty. Munda birinshi kezekte jer máselesi, ıakı Qytaı úreıi turǵan joq, ulttyq namystyń oıanýy tur.
Jańaózen oqıǵasy kezinde jer-jerde halyq qarsylyǵy bolǵanymen, búgingideı sıpat alǵan joq edi. Sol shaqta Mańǵystaýǵa kórshiles Atyraý halqy, ıakı Almatydaǵy sol óńirlerdiń týmalarynyń ishindegi bedeldi kisiler basý aıtyp, keıbiri sherýge shyqqandardy aıyptaǵan bolatyn. Bul joly, kerisinshe, geografıalyq bólshektený bolǵan joq. «Feısbýkte» «Men atyraýlyqpyn» degen top paıda boldy. Oǵan barsha óńirdiń týmalary atsalysty. Atyraý, Semeı, Aqtóbe, Qyzylorda, Almaty sekildi qalalarda sherýler ótti. Budan shyǵatyn qorytyndy, bul bulqynys ulttyq deńgeıde júrip jatyr.
– Mundaı ishki qystyǵýdy bılik basyndaǵylar túsinbedi me, álde bilse de, «eshteńe bolmaıdy» degen oıǵa erik berdi me?
– Nazarbaev bıligi reformashyldyǵymen kózge túskenin, áý bastaǵy ekonomıkalyq ózgeristerdiń sátti júrgenin moıyndaýǵa tıispiz. Biraq sonyń kóbi orta joldan úzildi. Instıtýsıonaldyq reformalar aıaqsyz qaldy. Ekonomıkalyq modernızasıalardyń kóbi jalǵan daqpyrttardyń kesirinen iske asqan joq. Osyndaı kúrdeli máseleler halyq pen buqaranyń, naqtyraq aıtsaq, memleketti quraýshy ult pen sol ulttan shyqqan saıası elıtanyń arasyn alshaqtatyp jiberdi. Birin-biri túsinbeıtindeı deńgeıge jetti desek te bolady.
Qanshama jyl boıy memlekettik til týraly jıyndar ótip, sherýlerge shyǵyp, úndeýler joldanǵanymen, memlekettik tildiń búgingi hali qýantarlyqtaı emes. Qazaq tili zamanaýı ǵylymı jáne aqparattyq úderiske básekelese almaı otyr. Bılik halyqtyń tilegin oryndap, ulttyq jańǵyrtýdy júrgizgisi kelgenimen, olarynan júıeli jumys kórip otyrǵan joqpyz. Nıet bar shyǵar, jónin tappaıdy. Óıtkeni, júıedegi kiltıpan, atqarýshy qurylymdardyń eskirýi, keıbir zańnamalardyń birin-biri jeteleýshi emes, keri tartýshy tutqaǵa aınalýy jumystyń kóbin jipsiz baılap otyr. Osynyń bári halyqty ashyndyrýǵa sebep. Esterińizde bolsa, halyq pen zıaly qaýym kezinde ulttyq doktrınaǵa qarsy da talap qoıdy. Aqyry, halyq óz aıtqan nusqalary boıynsha qabyldatqanymen, bılik ony eshkimge qajetsiz qujat qalpynda qaldyrdy. Qazir doktrına týraly aıtylmaıdy da. Ony da buqara ishteı túsinedi. Demek, bizdi elemeıdi, bizdi túsinbeıdi, bizdiń bolashaǵymyzdy oılamaıdy degen oılardyń ózi bılikke keri reaksıa týdyrýshy kúshke aınaldy deýge bolady.
– Bılik belsendilerdi jappaı tutqyndap, edel-jedel az merzimge sottaýy durys pa? Keri reaksıa odan ary údemeı me?
– Repressıa áli bastalǵan joq. Memleket ol oıyn kelesi júristerine saqtap otyr. Halyq ta shekten shyǵa qoıǵan joq. Bılik sherýdiń halyqtyq sıpat alǵandyǵyn ańǵaryp, sodan tiksinip otyrǵany baıqalady.
– Eger halyq alǵan betinen qaıtpasa, bılik pen halyq arasyndaǵy dıalog tyǵyryqqa tirelse, ary qaraı ne bolýy múmkin?
– Men ótken aıda eger bılik pen halyq shynymen týpıkke tirelip, birin biri túsinbeıtin deńgeıge jetse, onda qoǵamdyq ózgeristerdiń bolýy múmkin senarıleri boıynsha mynadaı boljam jasaǵan edim.
Birinshi senarı. Antıpozıtıvtik kózqaras – bılik qurylymy tutastaı aýysyp, beımálim top bılikke keledi. Olar memleketti qalaı saqtap qalaryn aıtýdyń ózi qıyn.
Ekinshi senarı. Pozıtıvtik kózqaras – jańa bılik pen halyq ymyraǵa kelip, baıaǵy qalypty baǵytta alǵa jyljıdy.
Úshinshi senarı. Realdy, bolýy múmkin senarı – konstrýktıvtik komanda jasaqtalyp, eldegi beıbereketsizdikti tejeıdi, saıası jáne ekonomıkalyq modernızasıa júredi.
Tórtinshisi – belgisiz senarı. Munda naqty qandaı oqıǵalar bolýyn boljaý qıyn. Memleket haosqa aınalady. Bári qıraıdy, taqqa talas, qarjyǵa talas, múddelik toptar men klandar arasyndaǵy tartys kúsheıedi.
Bul senarıdiń betin aýlaq qylsyn. Eger solaı bolsa, onda tómendegideı birneshe nusqada ótýi múmkin:
a) áskerı jáne saraılyq tóńkeris bolady; á) UQK men chekıserdiń birigýinen saraılyq tókeris júredi; b) azamattyq elıta men olıgarhtar birigip, bılikke eshkim kútpegen adamdar keledi; v) aralas saraı tóńkerisi júredi, saraı ishindegi múddelester men olıgarhtar, azamattyq elıta arasynda talas-tartys qyzyp, yqpaldylary jeńiske jetedi.
Eger shynymen de belgisiz senarı júzege asar bolsa, onda Prezıdent ne isteýi múmkin?
Jańaózen sekildi qarsy kúsh qoldanyp, qan tógilýi múmkin. Áıtpese, kóp kezeńdik revolúsıa júrip, repressıa kúsheıedi nemese tóńkeris jasaǵysy keletin toptardyń eń yqpaldysymen ymyraǵa keledi. Onyń sońy nemen aıaqtalatyny óte kúńgirt.
– Dál qazirgi sıtýasıadan qalaı shyǵýǵa bolady?
– Saıası jáne ekonomıkalyq modernızasıany qolǵa alyp, qazaq halqynyń áleýmettik jáne rýhanı túleýin qamtamasyz etý kerek. Soǵan naqty ýáde ári biregeı jospar quryp, erterek qolǵa alý qajet. Búgin bir sherýdi tıǵanyńyzben, erteń taǵy bir sherý shyǵady. Sherýdiń bári beıbit túrde ótýi neǵaıbyl. Oǵan bılik ıakı halyq shydamaıdy, bir kúni áıteýir bir dúmpý paıda bolady. Qazaq qazaq bolyp qalǵysy keletinin, oǵan ulttyq rýh, til, din máselesi aıryqsha qajet ekenin túsinýge tıispiz. Ulttyq deńgeıde jańǵyrý júrgizetin júıeli saıasat qajet.
– Jerdi satý durys pa?
– Jerdi arzan baǵada halyqqa satyp bergen jón. Ádiletti túrde. Shetelge jalǵa berýge bolmaıdy, ásirese, Qytaı men Reseıge.
– Satar bolsa, aqshalylar iri pomeshıkterge aınalyp júrmeı me?
– Onsyzda jerdi uzaq jylǵa jalǵa alǵan latıfýndıser bar. Myna bastama arqyly olardyń qolyndaǵy jerdi qaıtaryp alyp, bólip satý kerek. Baılarǵa ǵana jer satý pomeshıkterdi zańdastyrý bolady. Oǵan jol berilmeıdi dep oılaımyn. Eger halyq jerdi satyp alýdy óziniń kiris kózi, urpaǵynyń bolashaǵy dep oılap, satyp alýǵa barynsha umtylys jasasa, odan utylmaıdy. Soǵan qam jasaý kerek.
– Muny halyq túsinbeı otyr ma sonda?
– Halyq bılikke senbaı otyr. Jalǵa berýdi múldem alyp tastaıtyn bolsa jáne jerdi ádiletti túrde satý mehanızmin qarastyrsa, halyqqa da, memleketke de paıdaly bolar edi.
– Áńgimeńizge raqmet!
Áńgimelesken T. ÓSKENBAI.
