Basynan áńgimelesek, 2011 jyldyń kókteminde Sırıada Bashar Asad rejımi men opozısıa arasyndaǵy teketires burq ete qalyp, onyń sońy azamattyq soǵysqa ulasty. Aýqymdy qaqtyǵysqa Sırıadaǵy ártúrli saıası kúshter ǵana emes, sonymen qatar aımaqtyń negizgi memleketteri, halyqaralyq uıymdar men álemdik derjavalar da qatysyp ketti.
Kóp degen adam ólimine alyp kelgen soǵys qımyldary beıbit halyqtyń qyrylýyna, eldi mekenderdiń qıraýyna alyp kelip, eldiń ekonomıkasy men ınfraqurylymyna orasan zor zalal keltirdi. Bul, tipti halyqaralyq problemalar týdyrdy. Aıtalyq, soǵys sırıalyqtardyń aımaqtyń jáne Eýropanyń ártúrli memleketterine jappaı qonys aýdarýyna sebep boldy, bul mıgrasıalyq daǵdarysqa ákeldi. Birikken Ulttar Uıymynyń Bosqyndar isi jónindegi joǵarǵy komısary basqarmasynyń málimeti boıynsha, 2018 jyldyń 1 jeltoqsanyndaǵy jaǵdaı boıynsha 45 shtatta resmı tirkelgen 6 664 415 sırıalyq bosqyn bolǵan.
Nátıjesinde Sırıadaǵy opozısıa men úkimet arasyndaǵy qaqtyǵys álemdik kún tártibindegi eń kúrdeli synaqtardyń birine aınaldy.
Osy 2011 jyldan beri halyqaralyq qaýymdastyq Sırıadaǵy saıası ahýaldy retteýge birneshe ret talpynys jasady. Atap aıtqanda, 2015 jyldyń qazan aıynda bastalǵan Vena kelissózderi, sondaı-aq 2016 jyldyń qańtarynda bastalǵan BUU qamqorlyǵymen Sırıa boıynsha Jeneva beıbit kelissózderi uıymdastyryldy. Dese de, bul oqıǵalardy da nátıjesiz dep aıtýǵa bolmaıdy. Belgili bir deńgeıde sheshimder qabyldandy, bosqyndar máselesin birshama sheshti, saıası ahýaldy ýaqytsha bolsa da qalpyna keltirdi.
2016 jyly Qazaqstan Sırıadaǵy soǵysýshy taraptardyń kelissózderi úshin Astanada alań uıymdastyrýdy usyndy. 2017 jyldyń qańtar-qazan aılary aralyǵynda Qazaqstannyń astanasynda Sırıadaǵy jaǵdaıdy retteý boıynsha jeti halyqaralyq kezdesý ótti, keıin olar «Astana prosesi» degen atqa ıe boldy. Alǵashqy otyrys 2017 jyldyń 23-24 qańtarynda bizdiń elordamyz ótti. Onda kepilger elder – Reseı, Túrkıa jáne Iran Sırıadaǵy atysty toqtatý rejımin baqylaýdyń úsh jaqty mehanızmin qurýǵa kelisti. Eń bastysy, qarýly opozısıa men Sırıa úkimeti arasynda janama kelissózder júrgizildi. BUU delegasıasy deldal, AQSH delegasıasy baqylaýshy retinde qatysty. Bul Sırıa úkimeti men qarýly opozısıanyń qatysýymen ótken alǵashqy kelissózder edi.
Birikken Ulttar Uıymy Bas hatshysynyń Sırıa boıynsha arnaıy ókili Staffan de Mıstýra atap ótkendeı, Qazaqstan halyqaralyq arenadaǵy eń kúrdeli jaǵdaılardy sheshýge kúsh saldy. Tek 2017 jyldyń ózinde deeskalasıa aımaqtary men bosqyndardy qaıtarý úshin jaǵdaı jasaý, ınfraqurylymdy qalpyna keltirý, tutqyndar men urlanǵandardy bosatý, gýmanıtarlyq kómek kórsetý máseleleri talqylanǵan segiz kezdesý ótti.
Astana prosesi – qazirgi kezdegi eń ózekti máseleler boıynsha janjaldyń barlyq taraptary qatysatyn kelissózder serıasy. Astana formatynyń biregeıligi eki kúnniń ishinde sırıalyq retteýdiń barlyq aspektileri boıynsha tereń pikir almasýdyń ótýinde deýge negiz bar. Astana formatyndaǵy kezdesýler keıbir mańyzdy oqıǵalar men Sırıadaǵy jaǵdaıdaǵy ózgeristerden keıin ótip jatyr. Astana prosesiniń birneshe raýndy Qazaqstannyń astanasynda emes, Sochı men Ankarada da ótti.
«Sırıadaǵy qaqtyǵysty beıbit jolmen retteý baǵytynda el basshylyǵy usynǵan Qazaqstannyń bastamalary terorızm men ekstremızmniń barlyq túrinen bas tartýdaǵy joǵary halyqaralyq mısıany kórsetedi. Elimizdiń joǵary bitimgershilik jáne gýmanıtarlyq bastamalary úlken saıasattyń álemdik oıynshylaryna BUU-nyń halyqaralyq-quqyqtyq qararlary men qujattary negizinde Sırıadaǵy jaǵdaıdy quqyqtyq retteý jáne teńdik qaǵıdattaryn birlesip qaıta qarastyrý qajettigin aıǵaqtaıdy. Qazaqstan Ortalyq Azıadaǵy memleket retinde aımaqtaǵy turaqtylyq pen saıasattyń, ekonomıkanyń jáne qaýipsizdiktiń ártúrli salalaryndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan kópvektorly saıasatty ustanyp keledi», - dep atap ótti Din máselelerin zertteý ortalyǵynyń dırektory, PhD doktory Almasbek Shaǵyrbaı.
Onyń aıtýynsha, Qazaqstannyń Sırıadaǵy qaqtyǵysty retteýge qatysýy tek kelissózder úderisimen shektelmeıdi. Óıtkeni, onyń kesheýildep qalý qaýpi aımaqta jańa lańkestik toptardyń paıda bolyp, óz qataryna basqa elderdiń, sonyń ishinde Qazaqstan azamattaryn da belsendi túrde tartýymen baılanysty.
«Bizdiń respýblıka Sırıa men Iraktan Qazaqstan azamattaryn qaıtarýdy kózdeıtin «Jýsan» dep atalatyn arnaıy gýmanıtarlyq operasıaǵa aımaqtaǵy alǵashqylardyń biri bolyp qoldaý kórsetti. Qabyldanǵan arnaıy sharalardyń nátıjesinde qazaqstandyq áskerıler elge myńǵa jýyq azamatty alyp keldi, olardyń kópshiligi áıelder men balalar edi. Olar túgeldeı-derlik memlekettik sharalardyń arqasynda Qazaqstannyń dástúrli shyndyǵy men qundylyqtaryna beıimdeldi. Azamattardy urys aımaqtarynan qaıtarý boıynsha osy gýmanıtarlyq operasıany mysalǵa ala otyryp, kórshilerimiz, alys-jaqyn basqa memleketter de Qazaqstannyń bastamasyn qoldap, Sırıadan óz azamattaryn qaıtarýǵa kúsh saldy», - dep eske alady sarapshy.
Rasynda, «Jýsan» áskerı-gýmanıtarlyq operasıalary jáne odan keıingi sheteldegi qandastarymyzben júrgizilgen ońaltý jumystary álemdik qoǵamdastyqta oń baǵasyn aldy. Qazirgi ýaqytta Qazaqstan ekstremızm men terorızmniń barlyq kórinisterine belsendi túrde qarsy turý saıasatyn jalǵastyrýda.
Sarapshylardyń pikirinshe, Astana prosesi barysyndaǵy birqatar kelissózder Sırıadaǵy shıelenisti, qarýly qaqtyǵys deńgeıin aıtarlyqtaı tómendetýge jáne jaǵdaıdyń órshýin bitimgershilikke baǵyttaýǵa múmkindik týdyrdy.
«Sırıadaǵy jaǵdaıdy retteýdegi Astana formatynyń saıası mańyzy qazirgi ýaqytta ózektiligin joımaı otyr, ınternette túrli terorıstik uıymdardyń belsendilenýi, kóshi-qon prosesteriniń keńeıýi, Aýǵanstandaǵy turaqsyz jaǵdaı osy baǵyttaǵy ózara is-qımyldy kúsheıtýdi talap etedi. Al buǵan Astana forýmy músheleriniń bir bóligi jáne geosaıası masshtabtaǵy jetekshi álemdik eldermen usynylǵan múddeli taraptardyń ókilderi birdeı úles qosýy tıis. Qazaqstan beıbit memleket jáne BUU Jarǵysynyń teń quqyly múshesi retinde Sırıadaǵy máseleniń órkenıetti rettelýine múddeli», - dep esepteıdi Almasbek Shaǵyrbaı.
2022 jyldyń 22-23 qarashasynda ótken 19-shy kezdesýde kepilger elder (Iran, Reseı jáne Túrkıa) qaqtyǵystyń áskerı sheshimi joq ekenin taǵy da qýattap, lańkestikpen kúresý úshin yntymaqtastyqty jalǵastyrý qajettiligine nazar aýdardy.
«Sırıa kún tártibi áli de álemdik qaýymdastyqtyń nazarynda. Uzaq ýaqyt boıy halyqaralyq oıynshylar ishki qaqtyǵysty toqtatý jáne Ortalyq Azıa elderi daǵdarysyn saıası jolmen sheshý joldaryn izdestirýde. Astana da Sırıadaǵy qaqtyǵysty retteıtin alań», - deıdi saıasattanýshy Dáýren Kákentaı.
Onyń paıymynsha, osy ýaqyt ishinde Astana prosesi jaǵdaıdy deeskalasıalaýda jáne qantógisti toqtatýda oń ról atqaryp, Sırıa úkimeti men opozısıasy arasyndaǵy tikeleı dıalogtyń biregeı alańyna aınaldy. Jeneva formaty Sırıanyń saıası júıesin reformalaýǵa baǵyttalǵan bolsa, taraptardyń Astanadaǵy kelissózderi jergilikti máselelerdi sheshýge, sonyń ishinde gýmanıtarlyq kómek kórsetýge baǵyttalǵan. Astana prosesi eksponensıaldy túrde damyp keledi. Bir aıta keterligi, taraptardyń Astanada bir ústel basyndaǵy árbir kezdesýi aıtarlyqtaı nátıje beretin tynymsyz jumys. Soǵan qaramastan, kelissózder prosesiniń barlyq taraptary uzaq merzimdi yqpal etýdiń strategıalyq múddelerin eskere otyryp, áli de baıypty ymyraǵa kelý jolynda.
Astana prosesi ózektiligin joǵaltpaıdy jáne jumysyn jalǵastyrady. Máselen, Sırıa máselesi boıynsha kezekti kezdesý 20-21 maýsym kúnderi taǵy da Astanada ótti.
