– Aslan Bákenuly, elimizde Ulttyq biryńǵaı testileý aıaqtaldy. 2-8 maýsym aralyǵynda ótkizilgen UBT qorytyndysy boıynsha ortasha bal 79,4 bolyp, ótken jylmen salystyrǵanda 2,5 paıyz joǵary nátıje tirkeldi. Qazir mınıstrlik, oblys jáne aýdan ákimderiniń jumystaryn UBT nátıjesimen ólsheıtin boldyq. Bul durys pa?
– Áýeli ózińiz aıtqan bıylǵy UBT nátıjelerine keńirek toqtala ketsek, artyq bolmas. 2015 jyly mektepti 124 346 bala, onyń 84 248-i qazaq tilinde, 40 098-i orys tilinde bitirdi. 2015 jyly UBT-nyń ortasha baly 2,6 balǵa kóterildi jáne 79,5-ti quraıdy (2014 jyly – 76,9).
UBT engizilgennen beri alǵash ret qazaq (79,2) jáne orys (80,3) tilinde oqıtyn bitirýshilerdiń nátıjeleri teńesti, bul qazaq mektepterinde daıyndyq sapasynyń joǵarylaǵanyn bildiredi. Qazaq tilinde emtıhan tapsyratyndar sanynyń jyl saıyn artýy da kóńilimizge medet. Memlekettik til balabaqshadan, mektepten bastap damýy kerek. Joǵarydaǵy kórsetkishterge zer salsańyz, qazaq mektepterin támamdaıtyndardyń úles salmaǵy eki ese joǵary ekenin baıqaısyz.
«Altyn belgi» belgisin rastaǵandardyń sany artty, 4 397 úmitker, ıaǵnı jalpy usynystyń 44,5% óz bilim deńgeıin qorǵap qaldy.
Bıylǵy jyly 5 bitirýshi eń joǵary 125 bal jınady, 100 baldan joǵary 17,4 %-y jınady, bul 2014 jylǵa qaraǵanda 2,4 %-ǵa artty.
Respýblıkamyzdyń joǵary oqý oryndaryna túsý úshin 50 bal shekti deńgeıden ótkender sany 5%-ǵa ósti, 2014 jyly 77%, 2015 jyly 82%.
Aǵymdaǵy jyly UBT ótkizýde baqylaý kúsheıdi. Sonymen qatar, byltyrǵy jylmen salystyrǵanda tártip buzýshylyqtardy anyqtaý 3,3%-ǵa artty.
2015 jyldyń oń statısıkasy osy jyly júzege asyrylǵan, jetildirilgen júıeniń yqpalynan ǵoı dep oılaımyn.
Osy jyldan bastap atestatqa UBT men pán jáne jyldyq baǵanyń qorytyndysy boıynsha ortasha arıfmetıkalyq baǵa qoıylady (buryn atestatqa UBT baǵasy ǵana tirkeletin). Atalǵan jańalyq oqýshynyń jyldar boıy oqyǵan eńbegi men mekteptiń jumysyn ádil baǵalaýǵa negizdelgen. Qorytyndy atestattaýdaǵy mundaı tásildi ata-analar, pedagogtar men oqýshylar oń baǵalady.
Ara qashyqtyǵy mektepten tapsyrý pýnktine deıin 150 km-den asatyn aýdandarda UBT tapsyratyn qosymsha 10 pýnkt ashyldy. Bul alys aýyldaǵy bitirýshileriniń UBT-ny tapsyrýǵa keńinen qol jetkizýine múmkindik jasady.
Odan basqa, halyqty UBT-nyń nátıjesi týraly aqparattandyrý úshin aqparattyq tehnologıalar qoldanyldy. Barlyq nátıjeler onlaın rejımde Ulttyq testileý ortalyǵynyń saıtynda qoljetimdi boldy. Bul bitirýshilerdiń aqparatty ashyq ta yńǵaıly jaǵdaıda alýyna múmkindik berdi. UBT kezinde saıtqa kirý úshin 310 myń adam tirkeldi, bul testileý ótkizý pýnktterinde qorytyndylardy jarıalaý kezindegi dúrlikpeni edáýir azaıtty.
2015 jyly Mınıstrlik UBT-ǵa óńirlerdi daıarlaý sapasyn baǵalaýdyń jańa tásilin qoldandy. Eger, buryn tek ortasha bal ǵana esepke alynsa, bıylǵy jyly úsh koefısıentke kiretin UBT-nyń quramdaýysh ındeksi jasaldy: qatysý koefısıenti; buzýshylyq koffısıenti jáne ortasha bal koefısıenti. Bul óńirlerdiń bilim salasyna qalaı kóńil bóletinin anyqtaýdyń ádil joly ǵoı degen oıdamyz. 2015 jyldyń UBT ındeksi boıynsha Astana qatysý paıyzynyń joǵary bolýy esebinen birinshi orynǵa shyqty.
Jalpy 2015 jylǵy UBT joǵary uıymdasqan deńgeıde ótti. Mınıstrlik qoldanǵan UBT júıesin jetildirý jónindegi sharany halyq oń qabyldady.
[caption id="attachment_10850" align="alignright" width="268"]
Aıman Saǵıdýllaeva, mektep muǵalimi[/caption]
– Jýyrda Almaty oblysy Qarasaı aýdany Jańaturmys aýylyndaǵy orta mekteptiń muǵalimi Aıman Saǵıdýllaeva áleýmettik jeli arqyly muǵalimderdiń kókeıinde júrgen máseleni ashyp jazyp, kópshiliktiń nazaryn aýdardy. Bul iske ózińiz de aralasyp, muǵalim men ákimshiliktiń arasyndaǵy máseliniń oń baǵytta sheshilýine yqpal ettińiz. Qalaı oılaısyz, aldaǵy ýaqytta jergilikti jerdegi bilim basqarmalaryn jeke dara qurylym etip quryp, muǵalimderdi ákimdikke baǵynýshylyqtan qutqarýǵa bola ma?
– Almaty oblysynyń ákimdiginiń aqparatyna sáıkes Qarasaı aýdany Jańaturmys aýylynda kóktemdegi kógaldandyrý aılyǵynyń jumystaryna baılanysty senbilikter uıymdastyrylǵan. Senbilik kezinde oqý úrdisi sabaq kestesine sáıkes júrgizilgen. Oqý-tárbıe úrdisine kedergi jasalmaǵan. Senbilikke mektep muǵalimderi sabaqtan bos ýaqyttarynda óz erikterimen qatysqan.
Gazet, jýrnal betteri men saıttarda jaryq kórgen maqalalar boıynsha aýdan ákimi A.Dáýrenbaevtyń qatysýymen Jańaturmys orta mektep ujymy jáne aýdandaǵy mektep dırektorlarymen jınalys ótkizilip, maqaladaǵy derekter tolyq talqylandy.
Jańaturmys orta mektebiniń qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi Saǵıdýllaeva Aımandy jumystan zańsyz shyǵarý faktisi rastalmady. Mektep dırektorynyń 2015 jylǵy 29 sáýirdegi buıryǵyna sáıkes ol 1 maýsymnan bastap kezekti eńbek demalysynda.
Aýdan ákimi barlyq aýyldyq ákimderine mektep muǵalimderin oqý úrdisine kedergi keltiretin qoǵamdyq is-sharalarǵa tartýǵa tyıym salyp, mundaı quqyq buzýshylyqtarǵa jol berilgen jaǵdaıda zańǵa sáıkes shara kóretini týraly qatań eskertti.
Atalmysh másele oblys ákimdigi men bilim basqarmasynyń turaqty baqylaýynda.
Sonymen qatar, qazirgi kezdegi Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy qoldanystaǵy zańnamalarǵa sáıkes bilim berý uıymdarynyń qyzmeti jergilikti atqarýshy organdardyń quzyretine jatady. Bilim salasyn jeke dara qurylym etip, ákimshilikten bosatý týraly ál ázir eshteńe aıtýǵa kelmeıdi. Bárin ýaqyt kórsetedi. Ol úshin memlekettik deńgeıde arnaıy jospar-joba, naqty sheshimder kerek.
– Qazir bilim oshaqtaryn tekseretin mekemeler kóp. Órt qaýipsizdigi, SES, Qarjylyq baqylaý komıteti... Jalpy, tekserýler mekteptegi jemqorlyqqa jol ashyp otyrǵany jasyryn emes. Jergilikti jerdegi búdjetti josparlaý bólimderi ár mektepke tıisti aqshasyn josparlap, bólip beretini belgili. Budan keıin Qarjylyq baqylaý komıtetiniń qyzmetkerleri kelip, tekserý júrgizip, ustazdar qaýymyna qyrǵıdaı tıetinin estımiz. Mektepter aqsha tabatyn komersıalyq uıym emes. Bir tıynyna deıin eseptelgen qarjyǵa qaıta-qaıta tekserýdiń ne qajeti bar. Osyǵan toqtaý salýǵa bola ma?
– Memlekettik baqylaý «Memlekettik baqylaý jáne qadaǵalaý týraly» Zańymen retteledi. Memlekettik atestattaý josparly túrde bes jylda bir ret ótkiziledi. Memlekettik atestattaýdan ótpegen mektepterge alty aı ótken soń anyqtalǵan buzýshylyqtardy joıý nysanyna jospardan tys tekserý júrgizip, naqty kemshilikterdi joıǵan-joımaǵanyn baqylaıdy..
Bilim berý salasynda zańnamanyń saqtalýyn tekserý dárejesi joǵary mektepterge qatysty nemese jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinimi boıynsha júrgiziledi. Eger áldebir zańdy tulǵa aryzdansa, onda zańǵa saı tekserý júrgizýge bolady.
«Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres týraly» QR Zańyna sáıkes tekserýdiń oń nátıjeleri úshin syıaqy usynatyn jáne alatyn tulǵalar jemqorlyq quqyq buzýshylyǵyn jasaıdy jáne ákimshilik, tártiptik nemese qylmystyq jaýapkershilikke tartylady. Tekserý kezinde muǵalimderden aqsha jınaıdy degen sózdiń bar ekeni ras. Biraq naqty aryz bolmaǵandyqtan, kesip-piship eshteńe aıta almaımyz. Menińshe, ustazdar qaýymy óziniń zańdyq quqyǵyn bilse jáne sony tabandy túrde qorǵaı alsa, eshqandaı zańbuzýshylyq, jemqorlyq bolmas edi.
Bilim jáne ǵylym salasyndaǵy baqylaý komıteti óz qyzmetinde sybaılas jemqorlyq faktilerin boldyrmaý úshin aýmaqtyq departamenttermen turaqty jumys júrgizip keledi. El bolǵasyn, túrli jaǵdaılar bolyp turady. Aryz-shaǵymnyń da túr-túri bar. Keıde túımedeıdi túıedeı ǵyp kórsetetin kezimiz de joq emes. Mektep ishinde, ary ketse aýdandyq deńgeıde sheshiletin máselelerdi búkil elge jarıa etýge qumar adamdar kóp.
– Qazir balabaqshalarǵa tóleıtin aqy ártúrli. Aýylda bir balaǵa 5 myń teńge bolsa, qalaly jerde onyń quny 30 myń teńgege deıin sharyqtaıdy. Osyny bir izge túsirýge bola ma?
– Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» Zańynyń 6-babyna sáıkes balalardy mektepke deıingi uıymdarmen qamtý, sondaı-aq mektepke deıingi tárbıe men oqytýǵa memlekettik bilim berý tapsyrysyn, jan basyna shaqqandaǵy qarjylandyrý jáne ata-ananyń aqy tóleý mólsherin bekitý bilim berý salasyndaǵy jergilikti ókildik jáne atqarýshy organdardyń quzyretine jatady. Munyń bári jergilikti jerdiń jaǵdaıyna qaraı sheshiletin másele.
Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2013 jylǵy 17 mamyrdaǵy №499 qaýlysynyń 14-tarmaǵyna sáıkes memlekettik komýnaldyq qazynalyq kásiporyndardyń uıymdyq-quqyqtyq nysanda qurylǵan memlekettik mektepke deıingi uıymdarda balany kútip-baǵý úshin ata-analardan nemese zańdy ókilderden alynatyn aı saıynǵy tólemaqy mólsheri balanyń jasyna qaramastan tamaqtanýǵa ketetin shyǵynnyń 100 paıyzyn quraıdy jáne ony quryltaıshy belgileıdi.
Balabaqshalarǵa tólenetin aqy qunynyń ár-alýan bolýy óńirlerdiń ózgeshelikterine baılanysty.
– Elbasy muǵalimderdi qaǵazbastylyqtan qutqarý kerektigin aıtqan edi. Bul baǵytta qandaı jumystar atqarylyp jatyr?
– Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstriniń 2012 jylǵy «27» jeltoqsandaǵy №570 buıryǵy negizinde oqý jylynyń basynda bilim berý mekemelerinen bir ret statısıkalyq derekter jınaqtalady. Bul derekterdi mınıstrlik oqý jyly boıynsha paıdalanady. Demek, burynǵydaı qaǵazbastylyq joq. Árıne, jergilikti ákimshilikterdiń óz erejeleri, jumys isteý tásilderi bar. Mektepke qoıar talaptary da ártúrli. Qaǵazbastylyq máselesi sodan shyǵýy múmkin.
– Qazir elimizde daryndy balalarǵa arnalǵan mektepter kóbeıip keledi. Daryndy balalardy mektep ujymy ózderi qabyldaıdy. Osyndaı mektepke balalaryn oqytý úshin ata-analar mektepke para berýge májbúr. Para kólemi myń dollar degendi qulaǵymyz shalyp qaldy. Tek aýqatty adamdardyń balalary oqıdy. Jalpy, mektepterdi daryndy, darynsyz dep bólgenimiz durys pa?
– Qazirgi tańda elimizdiń barlyq aımaqtarynda 121 mamandandyrylǵan bilim berý uıymdary bar. Bul mektepterde 54 myńnan astam oqýshy bilim alýda.
Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2013 jylǵy 17 mamyrdaǵy №499 qaýlysymen bekitilgen mamandandyrylǵan bilim berý uıymdary qyzmetiniń úlgilik qaǵıdalary bekitilgen. Osyǵan sáıkes ár mekteptiń Jarǵysy bekitilip, onda oqýshylardy mektepke qabyldaýdyń erejesi berilgen. Osy Erejege baılanysty mektepke daryndy oqýshylar qabyldanady.
Hatta kórsetilgen para berý máselesi shyndyqqa janaspaıdy. Óıtkeni mektepke qabyldaý eki kezeńnen turady. Birinshiden, balanyń daryndylyq qabiletin anyqtaý (psıhologıalyq test), ekinshisi pánge beıimdiligi (pán boynsha test). Eki kezeńniń qorytyndysy boıynsha joǵary bal jınaǵan oqýshylar qabyldanady. Jyl boıyna osy oqýshylardyń daryndylyǵyn jetildirý men qoldaý maqsatynda mektepterde júıeli jumystar júrgizilip, onyń qorytyndysy (bilim sapasynyń monıtorıńi) QRBǴM baqylaýynda bolady.
Al tómen bal alyp mektepke qabyldanbaǵan oqýshyldardyń ata-analarynan para týraly jaǵymsyz sózder shyǵady dep oılaımyz. Óıtkeni qabileti tómen oqýshylar mamandandyrylǵan mektepterdiń arnaıy baǵdarlamasyn meńgere almaıdy.
Oqýshylardyń turǵylyqty jerine, áleýmettik jáne otbasynyń múliktik jaǵdaıyna qaramastan barlyq oqýshylar men jastardyń daryndylyǵyn, qabiletin, bolashaǵyn damytý úshin jaǵdaı jasalýda.
– Aslan Bákenuly, endi áńgimeni Joǵarǵy oqý oryndaryna bursaq. Qazir birqatar jetekshi oqý oryndary avtonom ýnıversıtet degen ataqqa ıe bolyp jatyr. Oqý oryndardyń derbestigi maman daıyndaýǵa qanshalyqty septigin tıgizedi dep oılaısyz?
– Avtonomıa básekege qabilettiliktiń quraly retinde ýnıversıtetterge sheshim qabyldaýdyń shapshańdyǵy men ıkemdiligin arttyryp, ǵalamdyq úrdister men qajettilikterdiń ózgerýine sáıkes qaıta qurylýyna múmkindik beredi.
JOO-nyń avtonomıaǵa kóshýiniń birinshi satysy – bazalyq. Joǵary oqý oryndarynyń tıimdi jumys atqarýyn arttyrýda korporatıvti basqarýǵa kóshý erekshe mańyzǵa ıe. Korporatıvti basqarý qaýymdastyqtardyń, múddeli memlekettik organdardyń, bıznes-qurylymdardyń, stýdenttik qaýymnyń JOO qyzmetine tartylýyn kúsheıte túsýge múmkindik beredi. Basqarýdyń osy júıesi baqylaý keńesterin qurý arqyly engiziledi.
Joǵary oqý oryndarynda qurylǵan baqylaý keńesteri normatıvtik qujattarǵa sáıkes josparly jumys atqaryp keledi. Keńes músheleri ekonomıka salasy úshin sapaly kadrlar daıyndaýǵa múddeli iri kásiporyn basshylary, bıznes-qaýymdastyq pen qoǵamdyq uıymdardyń ókilderi bolyp keledi.
Ýnıversıtet qyzmetin basqarýǵa jergilikti atqarýshy organdardyń, bıznes-qurylymdardyń jáne túrli salalardy baı tájirıbege ıe qoǵam ókilderin tartý olardyń kásibı tájirıbesin ýnıversıtet qyzmetine belsendi transformasıalaýǵa yqpal ete bastady.
Atqarylyp jatqan jumystardyń maqsaty bilim, ǵylym jáne ınovasıalar salasynda JOO men bıznestiń ózara árekettestik áleýetin barynsha ashyp kórsetý, memlekettik-jekemenshik áriptestiktiń jańa nysandaryn endirý bolyp tabylady.
Qazaqstandyq JOO-nyń akademıalyq avtonomıaǵa kóshý tetikteriniń biri – onlaın tehnologıalardyń damýy.
Bilim berý pánderine onlaın-tirkeý akademıalyq avtonomıanyń keńeıýine múmkindik týǵyzady. Stýdentterdiń ózderine oqytylatyn pánderdi tańdaýyna múmkindik bere otyryp, joǵary oqý oryndary, óz kezeginde, tártipke jáne mamandyqtarǵa degen suranysty saralaıdy. Ýnıversıtet kóbirek qyzmet kórsetýge jáne stýdentter tarapynan sol ıa basqa bilim berý baǵdarlamalarynyń kontentine qatysty suranysty eskerýge nazar aýdarady, osynyń nátıjesi – oqytý baǵdarlamasy sapaly damıdy. Stýdentter tarapynan suranysqa ıe jáne eńbek naryǵy men memlekettik tapsyrys negizinde ýnıversıtetke jańa pánderdi jáne bilim berý baǵdarlamalaryn ashýǵa múmkindik týady.
Búgingi kúni bul baǵytta Mınıstrlik tarapynan maqsatty jumystar atqarylýda. Atap aıtsaq, Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti men Dúnıejúzilik Bank arasyndaǵy kelisimge sáıkes «Tehnologıalardy komersıalandyrý» jobasy júzege asyrylýda. Jalpy bul jobany júzege asyrý úshin 2008-2015 jyldarǵa 9 512 mln. teńge kóleminde qarajat qarastyrylǵan. Bul jobanyń negizgi maqsaty – Qazaqstannyń ǵylymı bazasyn nyǵaıtý, ǵylymnyń naryqpen baılanysyn qamtamasyz etý. Qazirgi ýaqytta atalǵan baǵytta 65 joba júzege asyrylyp keledi. 26 joba boıynsha kelisim-sharttarǵa qol qoıyldy, 18 joba naryqqa shyǵyp, 3 lısenzıalyq kelisim tirkelip otyr.
[caption id="attachment_11387" align="alignright" width="467"]
Sýret nur.kz saıtynan alyndy[/caption]
– Sońǵy ýaqyttary Qazaqstan ǵalymdary bedeldi halyqaralyq ǵylymı jýrnaldarǵa kóptep maqala jarıalap jatqanyn bilemiz. Bul ǵylymnyń oń baǵytta damyp jatqanyn aıǵaqtaıtyn qubylys. Biraq elimizde ǵylymdy komersıalandyrý isi aqsap jatqany jasyryn emes. Ǵylym men óndiristiń arasyn qalaı jaqyndatýǵa bolady?
– Ǵylym salasy damýynyń mańyzdy strategıalyq baǵyty – ǵylymı zertteýlerdiń nátıjelerin komersıalandyrý.
Joǵaryda aıtqanymdaı, Dúnıejúzilik banktiń qoldaýymen «Tehnologıalardy komersıalandyrý» jobasy iske asyrylýda. Atalǵan jobanyń sheńberinde 2014 jyly 33 joba qarjylandyryldy. Onyń ishinen 6 joba óndiriske engizildi.
Sonymen qatar, «Ǵylymı jáne (nemese) ǵylymı-tehnıkalyq qyzmettiń nátıjelerin komersıalandyrý týraly» Zań jobasy ázirlenýde. Zań jobasy ǵylymı zertteýlerdiń nátıjelerin arttyrýǵa jáne olardy óndiriske engizýge baǵyttalǵan.
Budan basqa, Ult Jospary – «100 naqty qadam» sheńberinde 63,64 qadam ǵylym salasyna baǵyttalǵan.
63 qadam boıynsha «Astana Business Campus» jáne «Inovasıalyq tehnologıalar parki» eki ınovasıalyq klaster qurý kózdelgen. Bul ǵylym men óndiristiń arasyn jaqyndatýǵa jáne ǵylymı zertteýlerge bıznes tartýdy qamtamasyz etedi.
64 qadam boıynsha joǵaryda kórsetilgen Zań jobasy boıynsha jumystar belgilengen. Zań jobasyn Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń Májilisine tamyz aıynda engizý josparlanyp otyr.
Ǵylym men óndiris ózara jiti qarym-qatynasta bolmaıynsha, el ekonomıkasy órkendemeıdi. Elimizdiń alǵa qoıǵan naqty saıasatynyń biri – ǵylym men óndiristi ushtastyrý. Bul salada talaı jobalar qolǵa alynyp, ár túrli memlekettik mekemeler quzireti boıynsha júzege asyrylýda.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan T. ÓSKENBAI
