Soǵys ardageri Ábdikárim Qabaev[/caption]
Qabaev Ábdikárim Qabaıuly – Uly Otan soǵysynyń ardageri. Ol 1925 jyldyń 20 mamyry kúni týylǵan. Sondyqtan mamyr aıy biz úshin óte ystyq. Anam, balalary men nemereleri bolyp eki merekeni qatar atap ótemiz. Jeńis kúni men ákemizdiń týǵan kúnin. Biz úshin bul kúnderdi eske alý – buljymas zańdylyq.
Ákemniń ómirinen keıbir sátterdi eske túsirip, tizip jazǵym keldi. Meniń sanamda saırap turǵan, esh umytylmaıtyn jaǵdaıattar.
Meniń ákem uly ózgerister jasaǵan dáýirdiń urpaǵy. Ol dáýirdiń adamdary soǵysta jeńiske jetti. Jańa memlekettiń irgetasyn qalady. Sondyqtan olardyń bizder úshin jasaǵan jaqsylyǵy ushan-teńiz.
1. Ákem Eýropany azat etý qozǵalysyna qatysty. Fashısik Germanıadan qanshama eýropalyq elderdi azat etti. Biraq ákem eshqashan nemister týraly bir aýyz sóz teris pikir bildirgen emes. Nemisterge qatysty bir ǵana lebizi boldy: «Nemister mádenıeti joǵary halyq». Bizdiń otbasymyz Maıskıı aýylynda turdy. Onda kóptegen nemistermen kórshi boldyq. Býshman, Galınger, Akst, Saıbel jáne t.b. Olardy renjitý oıymyzǵa kirip-shyqpaıtyn. Biz basqa da nemister týraly, ıaǵnı antıfashıst E.Telmandar haqynda da bilip óstik.
2. Mekteptegi jyldary men úshin eń qıyn nárse soǵys týraly shyǵarma jazý edi. Biraq keńestik mektepterde ol keń taraǵan taqyryp boldy. Ondaı shyǵarma qatty baǵalanatyn. Ásirese, tiri ardagerlerdiń sózderin qatystyrsań, onda tipti qatyp ketetin. Al ózińniń ákeńniń esteligin jarıalaý – keremettiń keremeti. Muǵalimder osylaı dep talap qoıǵandy jaqsy kóretin. Bul taqyrypqa dendeı almadym. Óıtkeni, ákem eshqashan soǵys týraly aıtpaıtyn. Oqýshylar ákesi qaıda, qaı jyly soǵysqanyn aıtýy kerek. Al ákem tis jarmaıtyn. Soǵystaǵy qorqynyshty ahýaldy men keıindeý bildim ǵoı. Ákem bala-shaǵasyn sondaı zulmatty aıtyp, júrekterine jara salǵysy kelmegenin kesh túsindik.
3. Bala kúnimde onyń orden-medaldaryn aqtaratynym esimde qalyp ketipti. Olarmen oınaǵandy jaqsy kórýshi edim. Maǵan árbiri qyzyqty bolatyn. Ásirese, Qyzyl Juldyz ordeni ádemi kórinetin.
4. Ábdikárim Qabaıuly 17 jasynda soǵysqa attanyp, Almatydaǵy úsh aılyq kýrsty leıtenant dárejesinde tamamdap, 1946 jyly demobılızasıalanǵan.
Esimde qalǵan úsh epızodty aıtaıyn. Atam Qabaı soǵysqa ketip bara jatqan Ábdikárim ulyna aq batasyn beripti: «Eshteńe alma!» depti.
1945 jyly 9 mamyrdan soń ákem men maıdangerler poıyzben elge oralyp kele jatqanda, orta jolda olardy shyǵys maıdanǵa laqtyrady. Elge emes, taǵy da soǵysqa bara jatqandaryn estigen maıdangerlerdiń birazy poıyzdyń terezesinen sekirip ketipti. Bir adam tigin máshińkesiniń ınelerin terezeden tastaı salypty. Bir býmada myń dana bolady eken.
Mekteptegi jyldary men úshin eń qıyn nárse soǵys týraly shyǵarma jazý edi. Biraq keńestik mektepterde ol keń taraǵan taqyryp boldy. Ondaı shyǵarma qatty baǵalanatyn. Ásirese, tiri ardagerlerdiń sózderin qatystyrsań, onda tipti qatyp ketetin. Al ózińniń ákeńniń esteligin jarıalaý – keremettiń keremeti. Muǵalimder osylaı dep talap qoıǵandy jaqsy kóretin. Bul taqyrypqa dendeı almadym. Óıtkeni, ákem eshqashan soǵys týraly aıtpaıtyn. Oqýshylar ákesi qaıda, qaı jyly soǵysqanyn aıtýy kerek. Al ákem tis jarmaıtyn. Soǵystaǵy qorqynyshty ahýaldy men keıindeý bildim ǵoı. Ákem bala-shaǵasyn sondaı zulmatty aıtyp, júrekterine jara salǵysy kelmegenin kesh túsindik.
Kelesi oqıǵa ákemniń rasynda da úıge qaıtqan sátinen. Dala. Qoıly aýyl. Shopandardyń jaıylymy ondaǵan shaqyrym jermen bólinedi. Ol zamanda telefon joq. Qabaı atamyzdyń aýylynan onyń bir týysynyń qasharyna deıin uzaq jer bolady. Ol týysy baqsy eken. Aınaladaǵy el-jurt oǵan qatty senedi eken. Eshqashan qatelespeıdi eken. 1946 jyly sol baqsy óziniń ulyna bylaı deıdi: «Qabaıdyń úıine jet! Qoıyn soıa bersin! Toıǵa daıarlyq qylsyn! Erteń uly maıdannan keledi!» depti. Atamyz daıyndalady. Ertesinde shynymen ákem maıdannan aman-esen oralypty.
5. Birde ákem: «Men durys ómir súrdim!» dep aıtyp qaldy. Bul sózdiń máni zor edi. Esime alǵan saıyn tereń oıǵa túsemin. Shynynda da onyń ómiri bizge úlgi. Ol shyn súıip, anamyzǵa qosyldy. Anam Arsha Sársenqyzy Aldabergenova ekeýi tatý-tátti ómir súrdi. Olar segiz balasyna tereń tárbıe berdi. Ósirdi, jetkizdi. El qataryna qosty. Jaqsy bilim berdi. Kitap oqýdy úıretti. Adam ómirindegi kitaptyń zor rólin sanamyzǵa sińirdi. Baıqasaq, oqyǵan, toqyǵan adamnyń bári «meni adam etken – kitap» dep teginnen tegin aıtpasa kerek.
Ákem Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn oqyp, bitirgen. Stalın atyndaǵy stıpendıat boldy. 1953 jyly oqýyn qyzyl dıplommen tamamdady. Birneshe jyl buryn dál osy oqý ordasynda onyń nemeresi Qarashash Serǵazına da oqyp, bitirdi. Men de osy ınstıtýtta jumys isteımin.
Ákem ónegeli ustaz edi. Óziniń pánin tereń meńgergen. Óz jumysyn jan-tánimen jaqsy kórdi. Bizdiń úıde neshe túrli kartalar kóp boldy. Úlken-kishi globýstar da jetip, artylatyn. Múmkin sodan da shyǵar, meniń globýstardy jaqsy kóretinim. Onyń shákirtteri áli kúnge deıin eske alyp, úıge kelip turady. Ákemniń belgili bir eldi baıandap turǵan sátinde ony kartadan kórsetetinin áńgime etemiz. Qolyndaǵy taıaǵymen taqtadaǵy kartadan kez kelgen memleketti kózin jumyp taýyp beretin.
Qystyń kúni. Ákem jumystan úıge keldi. İshke engende kózildirigi bý bolyp ketedi. Osy býy ishinde kózildirigin súrtip turǵan ákemniń sulbasyn únemi eske alamyn. Bizge qarap jymısa, onda sabaǵy jaqsy ótkeni. Dereý bizdiń qalymyzdy suraı bastaıdy. Balany oqytqandy, adamdarǵa paıdasyn tıgizgendi jaqsy kóretin. Aýyl adamdary qujat toltyra almasa, ylǵı ákeme keletin. Osy minezi balalaryna juqty.
2005 jylǵy mamyr aıy. Ákemniń mereıtoıy. Ol Almagúl degen qyzynyń qolynda turyp jatqan. Almagúl otbasymen Ekibastuz ben Pavlodardyń arasyndaǵy Aqsý qalasynyń mańaıyna jańa kóshken kezi. Ol aýyldyń atyn umytyp qala beremiz. Paramanovka ma, solaı shamasy. Mereıtoı qarsańynda bara jatyrmyz. Sondaǵy mekteptiń ashanasyna toı jasap jatyr.
Ózimiz áreń tapqan aýylǵa basqa kim kele qoıar deısiń dep otyrǵanmyn kúlip. Kelesi kúni týra 12-00-de Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen qonaq degen aǵyldy deısiz. Maıskıı aýylyndaǵy mektep ujymy tolyq keldi. Shákirtteri, týystarymyz, jaıǵan dastarqanymyz tarlyq etip, qosymsha ústelder qoıdyq. Sol toıdan qalǵan estelik beınetaspany kóre bergim keledi. Ómiriniń sońǵy jylyn ákem sol kishkentaı aýylda ótkizdi. 2007 jyly 16 jeltoqsanda qaıtys boldy. Biraq Maıskıı aýylyndaǵy anamyzdyń janyna ákelip, arýlap jerledik.
Soǵys ardageri retinde ol qaladan páter alýyna bolar edi. Otbasy da, balalary da kóp bolǵan. Biraq Maıskıı aýylyndaǵy úıinen basqa eshteńesi bolmady. Qalada turatyn balalarynyń birde biriniń qolyna baryp turǵysy kelmedi. Áıtpese, Almatydan da, Pavlodardan da páter alýǵa quqy bolar edi. Anamyz qaıtys bolǵan soń balalary Aqsý qalasynan úsh bólmeli páter áperdik.
Bizdiń ákelerimizdiń zamandastary azaıyp barady. Ardagerler qatary sırep keledi. Ol zamannyń adamdaryna qarasańyz, qaıtsem de adam balasyna paıdam tıer degen maqsatpen ómir súredi. Osy minezderi búgingi urpaqqa sabaq bolsa eken.
Áke, biz Sizdi eshqashan umytpaımyz!
Juldyz Ábdikárimqyzy QABAEVA.
