Nurǵalı NURTAI, Túrkıa
[caption id="attachment_10465" align="alignright" width="445"]
Noǵaıdyń áıgili jyraýy Arslanbek Sultanbekov[/caption]
Ana tilinde sóılemeı, ózge órkenıettiń óńeshine jutylyp ketken álde kim araǵa jyldar salyp, dombyra únin estı qalsa, alpys eki tamyryndaǵy qany kenetten týlap ala jóneledi. Bundaı jaǵdaı bolatynyn ana tilin bilmeı, ata dástúrinen uzaq ketken talaı qandastyń aýzynan estidik.
Búginde qazaq qana emes, Kóktúriktiń qaı balasy bolsa da jıi tyńdap júrgen «Dombyra» atty bir án bar. Tyńdaı qalsań tula boıyńdy myń-mıllıon qumyrsqa júrip ótkendeı shymyrlatady. Aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınaǵan dúldúl minip, qurysh saýyt kıinip, bolat sadaq asynyp apaıtós qypshaq dalasyn endeı shapqyń keledi. Tipti ol ándi alty ǵasyrdan beri otyryqshylyqqa ábden úırengen túrik halqynyń bılik partıasy - AQ partıa (Ádilet jáne damý) 2014 jylǵy saılaýdaǵy partıalyq nasıhatyna da qoldandy. Sebebi dombyra úni de, ánniń sózi de qudiretti edi.
Dombyra ánin Túrkıada Qazaqstandyq retinde tanystyrylyp júrgen Noǵaı qandy Arslanbek Sultanbekov shyǵardy jáne ózi bes jyldan beri oryndap júr.
Arslanbek Sultanbek – 1965 jyly, 23 sáýirde Qarashaı-CHerkes respýblıkasynyń Noǵaı aýdany, Erkin-Halyq (Erkın-Halk) aýylynda týǵan. Klasıkalyq gıtara boıynsha arnaýly mýzykalyq bilimi bar. 1989 jyly Noǵaı Túnder (“Nogay Keşeler”) atty alǵashqy CD álbomyn shyǵarǵan. Osy jyly Bardovskıı festıvalinde birinshilik alyp, Qarashaı-CHerkes respýblıkasynyń ulttyq ánshisi boldy. 1994 jyly «Respýblıkanyń eń tamasha daýysy» dańqyn aldy. 1997 jyly Peterbýrgta «Noǵaı eli» atty ekinshi CD álbomyn shyǵardy. Osy jyly Máskeýde ótken Túrik halyqtarynyń festıvalinde «Festıvál áni» nomınasıasyn ıelendi. Ol, Asan qaıǵynyń, Orta ǵasyrlardaǵy Qazaq-Noǵaı jyraýlary – Qaztýǵan Súıinishulynyń, Dospambet Azaýlynyń, Shalkıiz Tilenshiulynyń keıbir shyǵarmalaryna kúı qosyp, rýhyn qaıta tiriltti. Arslanbek qaıda júrse de «Men noǵaı halqynyń balasymyn» degen sózdi aýzynan tastaǵan emes.
2014 jyldyń 23 naýryzy. Ystambuldyń Ienıkapy alańy. Túrkıanyń jergilikti basqaraý organdaryn saılaýǵa bir apta qalǵan ýaqyt. AQ partıanyń lıderi, ol kezdegi Premer-mınıstr Rejep Taıyp Erdoǵan mıtıńke jınalǵan eki mıllıonǵa jýyq halyqtyń aldyna shyǵyp úsh saǵat boıy sóıledi. Ol sóz arasynda óz partıasy saılaý nasıhaty úshin mýzykasyn qoldanǵan «Dombyra» ániniń avtory Arslanbek Sultanbekti janyna shaqyryp, joǵary minbede úlken iltıpat kórsetti. Bul án avtoryna ǵana emes, kıeli aspap dombyraǵa da kórsetilgen qurmet bolsa kerek.
Bıyl, 23-25 sáýir kúnderi Ystambulda ótken IV Dúnıejúzilik Túrik forýmy qarsańynda Arslanbek Sultanbekovke «Qyzyl Alma» óner syılyǵy tabystaldy. Osy oraıda forýmǵa arnaıy qonaq bolyp kelgen, elý jasqa tolǵan Arslanbek jyraýdan suhbat alýdyń sáti túsip edi:
Biz Kavkazda óstik. Halyqty júgendeı almaısyń. Elimiz, jerimiz ǵana bodan emes, mádenıetimiz, tilimiz de jutylyp bara jatyr. Kavkazızasıalandyq. Toılarymyzda lezgınka bılep kettik. Ánderimizge de lezgınkanyń yqpaly bar. Túsinbegen adamǵa ol eshteńe emes. Túsingen adamǵa bular jylaıtyn jaǵdaı.
– Alyp jatqan marapatyńyz qutty bolsyn, aǵa, Túrkıada jıi bolasyz ba? Mundaǵy eldiń sizge degen qurmeti qalaı?
– Túrkıaǵa alǵash ret Daǵystan noǵaılarymen birge 1998 jyly keldim. Kelýdegi maqsatymyz – jergilikti noǵaılardy kórý edi. Olarmen tanysyp, tegi bizden shyqqan noǵaı ma, qaıdan kelgen noǵaılar ekenin zertteý bolatyn. Biz alǵash kelgende bilgenimiz, jergilikti noǵaılar Reseıdegi noǵaılardaı emes, rýlaryn bilmeıdi. Biraq, kim qaı ordaǵa kiretinin biledi. Mundaǵy noǵaılar – Jemboılyq ordasy, Jetisan ordasy, Jetishkól (Jetiskól) ordasy dep, shyqqan ordalaryn biledi eken. Mysaly, Jemboılyq ordasy Jem ózeni boıynan ketken Noǵaılar. Qaı jerde tanyssań da shyqqan ordasyn surasady eken. Arasynda tańba boıynsha bólinetinder de boldy. Bizdi babalarynyń mazarlaryna aparyp, ondaǵy tańbany da kórsetti.
Túrkıada jıi bolamyn, túrik eline rahmet, qashanda túbi bir týǵan túrik elimiz dep ystyq yqylas kórsetedi. Túrikshildik, jaýyngerlik rýhtaryń myqty dep joǵary baǵalap jatady. Partıalarynda, sportta ásire fanatızmi bolsa da, Anadolydaǵy aǵaıyn bizderge eshqashan jat qushaq kórsetken emes.
– Sizdi túrikter ǵana emes, noǵaıdy eń jaqyn baýyry sanaıtyn qazaqtar da tóbesine kóterip qurmetteıdi. Qazaq eliniń búgingi saıası kelbetine qalaı qaraısyz?
– Qazaq deseń, men Allaǵa shúkir deımin. Biz eli aıyrylǵan bir halyqpyz. Men Qazaqstanǵa 2003 jyly birinshi ret bardym. Ol kezde Noǵaı taǵdyryna qatty alańdaǵan, eldiń erteńinen úmitim bolmaı júrgen adam edim. Sebebi, zaman qysyp bara jatty. Almatyǵa kelgen kúnimde Qurmanǵazy orkestriniń konserti bolyp jatyr eken. Súıingennen kózimnen jasym yrshydy. Halyq bar, qazaq bar dep eńsem kóterilip, jeńildep qaldym. Mýzeı araladyq, mýzeıden qazaq-noǵaı tarıhy týraly jazýlardy kórip, tipten rýhtandym. Týǵan elime kelgendeı boldym. Taban tirer jerim osy ǵoı dep arqalanyp aldym. Qatty qýandym. Áli de noǵaıdyń erteńinen úmit bar ǵoı dep, jasaı beremiz ǵoı dep óshkenim jandy.
Biz Kavkazda óstik. Halyqty júgendeı almaısyń. Elimiz, jerimiz ǵana bodan emes, mádenıetimiz, tilimiz de jutylyp bara jatyr. Kavkazızasıalandyq. Toılarymyzda lezgınka bılep kettik. Ánderimizge de lezgınkanyń yqpaly bar. Túsinbegen adamǵa ol eshteńe emes. Túsingen adamǵa bular jylaıtyn jaǵdaı.
https://www.youtube.com/watch?v=NcvYmDLac3c
Almatyda júrgenimde kóp ıgi-jaqsymen jolyqtym. Ǵalym kisiler eldiń ózim áli bilmeıtin tarıhyn, noǵaıdyń ótkenin sóıledi. Buǵan júregim órekpı tústi. «Jas alash» gazetine noǵaılar týraly «Qazaq tiri bolǵanda noǵaı ólmes» degen maqala jazdym. Sóıtip úıge qaıttym.
Aýylyma kelgende maǵan Mádenıet mınıstrliginen «Mınıstr Muhtar Qulmuhamed maqalańyzdy oqydy» dep qońyraý shaldy. Qaldyryp ketken álbom dıskterim bolǵan edi. Ony da tyńdapty. Sóıtip ol kisi meni shaqyrtty. Men 2004 jyly Qazaqstanǵa qaıta oraldym. Qazaqstanda «bizde noǵaımyz» dep júrgen tatarlar da bar eken. Mınıstr maǵan osynda turyńyz dep, Prezıdent orkestrine jumysqa aldy. Men sonda jeti jyl jumys istedim. Konsertterde men aıtatyn edim: «Maǵan gonorar kerek emes, meni tanystyrǵanda noǵaı dep tanystyryńdarshy» dep. Óıtkeni, noǵaı da úlken halyq. Baı mádenıetke ıe. Maǵan Qazaqstanda kóp qoldaý kórsetildi. Eldiń aıaq alysy óte jaqsy. Kóp eldiń aldyndaǵy elmiz. Eldegi saıası turaqtylyqty jaqsy baǵalaımyn.
– Qazir Reseıdegi Noǵaı dıasporasynyń jaǵdaıy qalaı? Ult retinde qalaı ómir súrip jatyr?
– Biz onda dıaspora emespiz. Dıaspora bolsaq, avtonomıamyz bolar edi. Qazaqtyń tarıh ǵalymdary bizden kettińiz dep aıtyp jatady. Noǵaıda qazaqtyń naıman, kereı sıaqty rýlary bar. Qarasańyz, noǵaı men qazaq arasynda Hazar teńizi bar. Eski kartada biz jasap jatqan aımaq túgel deshti qypshaq dalasyna kirgen. Komýnıser kelmeı turyp mádenıetimiz joıylmaǵan, aırandaı uıyǵan el edik. Meniń 18 jasymda, Kardenova degen kisi fólklor jıyp aýylǵa keldi. Ony ertip, Pasha Kereı degen adamǵa bardyq. Ol kisi 90 jasqa jýyqtaǵan, zań salasynda jumys istegen kóp biletin qart edi. Áńgimesin aıtyp otyryp, Edige jyryna kelgende kemseńdep, bizge qolymen shyǵyńdar dep ısharat jasady, kóz jasyn kórsetkisi kelmedi bilem, pishesi (qazaq báıbishe deıdi, biz pishe deımiz) bizdi syrtqa yńǵaılady. Sálden soń bizdi qaıta shaqyryp: «Meniń nege jylaǵanymdy bilesiz be?», - dep surady? Ol kisi: «Men Qaras rýynyń balasymyn (bul rý tuqymymen jyraýlar bolyp keletin), 1937 jyly Edige jyryn, basqa da halyqtyq jyrlardy jyrlaıtyn adamdardy bir túnde jıyp alyp, joq etti. Sýǵa aǵyzdy, atty, shapty», - dedi. Oǵan deıin toılarda, neke oqylǵan kezde mindetti túrde Edige jyry oqylatyn bolǵan eken. Edigesiz toı bastamapty. 1937 jylǵy jaǵdaıdan keıin jurttyń júregi Edige jyryn aıtýǵa daýalamaıtyn bolypty.
https://www.youtube.com/watch?v=CpC90kL-Xqs
– Noǵaı tiliniń búgingi kúıi qalaı? Tilge lıngvısıkalyq turǵydan qandaı qamqorlyq jasalyp jatyr?
– Noǵaı tiliniń haly máz emes. Stavropolskıı kraı men Astrahanda qıyn. Qarashaı-CHerkeste tórt baıyrǵy ult bar. Sonyń biri retinde noǵaı tili mektepterde oqytylady. Sheshenstanda da biraz qamqorlyq bar.
Byltyr Túrkıa prezıdenti meni qabyldap, ne qalaısyz dep tilegimdi surady. Men sol meshittiń ornyna qaıta jańǵyrtyp meshit salyp berýin suradym. Ol kisi taǵy da, bir meshittiń sharýasy jeńil, basqa bir ótinishińiz bar ma degen soń, sol meshittiń janyna kıeli jer dep alystan izdep keletin qonaqtarǵa qonaq úı bolsa dedim. Ol kisiler salyp beremiz dedi. Men alty aıdan beri osy qurylysqa ruqsat alý úshin Máskeýge shapqylap júrmin.
– «Qazaqstan arnaıy baǵdarlama qabyldap, noǵaıdy, qaraqalpaqty elge kóshirip alýy kerek. Bul memlekettiń nyǵaıýyna jaqsy. Noǵaıdyń, Qaraqalpaqtyń joǵalyp ketpeýin saqtaıdy» degen qoǵamdyq pikir bar? Buǵan ne deısiz?
– Árıne, bul pikir jaqsy nıetten týǵan ǵoı. Biraq, noǵaılar eshqashan, altyn berse de Atamekeninen eshqaıda ketpeıdi. Bir jaqqa kóshý kerek degendi noǵaılar estise úreıi ushady. Biz zamanynda Noǵaı ordasy boldyq qoı. Kartaǵa qaraıtyn bolsańyz, Reseıdiń Stavropolskıı kraı, Krasnodarskıı kraı sıaqty jerlerindegi toponımıkalyq jer attary negizinen noǵaısha. Sondyqtan noǵaılar babasynyń mazary bar jerden eshqaıda alystap ketpek emes. Pýtın jaqynda Voronej qalasyna batyr qala ataǵyn beripti. Onyń sebebi týraly: «1585 jyly Noǵaı ordasynyń shabýylynan Voronej ben Kýrsk qalasy qorǵana bildi» dep túsindiripti. Olar tarıhty umytpaý kerek dep Voronejdi batyr qala atady. Voronej qaıda, kartany ashyp kórińiz. Máskeýdiń túbi ǵoı. Bul noǵaılardy moıyndaǵany. Reseı alǵash memleket bolǵanda olarda tek eki eldiń elshiligi bolypty. Bireýi Noǵaı elshiligi, ekinshisi Polsha elshiligi. Basqa elshilik bolmaǵan. Bul resmı qujattarda saqtaýly. Jaıyqtaǵy Saraıshyq Noǵaı ordasynyń resmı astanasy bolǵan. Saraı Berke men Saraı Batýdy Ámir Temir buzyp, jermen jeksen etti de, orny saqtalmaı qaldy. Olar qalǵanda tarıh bir basqa bolar edi.
https://www.youtube.com/watch?v=JxexRxYC0yE
– Qazir ónerińizde nendeı jańalyq bar, búgingi tańda nemen aınalysyp júrsiz?
– Shyǵarmashylyǵymdy baǵalaıtyndar úshin Túrik dúnıesi tyńdaıtyn birneshe jańa ánder bar qorjynda. Men tek noǵaısha jyrlaımyn. Astanada jumys istep júrgenimde, 2005 jyly bir qazaqsha án aıttym, patrıot ánder nomınasıasy boıynsha ótken konkýrsta eki nomınasıa uttym. Sol kezde maǵan mınıstr Qulmuhamed: «Sen Noǵaısha aıta ber, munda qazaqsha aıtatyndar jeterlik» dedi. Qazaq pen noǵaıdyń tilinde kóp aıyrmashylyq joq. Kóp sózde «I» men «J» áripteriniń orny aýysyp kelip otyrady.
Noǵaıda Myrza degen bolady. Olar qazaqtaǵy Tóreler sıaqty. Qazaq handyǵymen de, Astrahan handyǵymen de, Qyrym handyǵymen de solar saıasat júrgizip otyrǵan. Myrzadan qyz ala almaısyz. Olarǵa noǵaıdan eń jaqyn júrgeni Qoban noǵaılary. Men sol Qoban noǵaıymyn. Áýlıe Chelebıdiń jazýynsha, Qoban ózeniniń boıynda, Eelenchık sýymen qosylǵan jerdegi tekshe ústinde Ajy Qala (Ajy Kale) bolǵan eken. Chelebı: «Bul jerde úlken Aq meshit boldy, janynda medrese, monsha bolǵan. Bul qaladan shyqqan ǵalymdar kóp bolypty. Aınalasynda ıslam sheıhtary mazarlary bar» dep jazady. Reseı patshalyǵy zamanynda sol meshitti buzyp, kirpishinen odan 300 metr tómen jerge shirkeý salypty. 200 jyldaı turǵan shirkeýdi komýnızm kelgende buzyp, Qarashaı-CHerkestiń parlament úıine irge tas etip qalapty. Byltyr Túrkıa prezıdenti meni qabyldap, ne qalaısyz dep tilegimdi surady. Men sol meshittiń ornyna qaıta jańǵyrtyp meshit salyp berýin suradym. Ol kisi taǵy da, bir meshittiń sharýasy jeńil, basqa bir ótinishińiz bar ma degen soń, sol meshittiń janyna kıeli jer dep alystan izdep keletin qonaqtarǵa qonaq úı bolsa dedim. Ol kisiler salyp beremiz dedi. Men alty aıdan beri osy qurylysqa ruqsat alý úshin Máskeýge shapqylap júrmin. Ýaqytymnyń kóbi jolǵa ketip jatyr. Buıyrsa jaqynda qurylysy bastalmaq. Sizderdi osy Noǵaı topyraǵyna qonaqqa shaqyramyn. Mindetti túrde kelińizder.
– Ýaqyt bólgenińizge kóp rahmet! Aq meshitpen qýanatyn kúnge tezirek jeteıik.
***
Bir ǵana «Youtube» vıdeo jelisinde «Dombyra» áni túrli kanaldarmen jalpy sany 15 mıllıonnan astam qaralypty. «Dombyra» áninde aıtylǵandaı, kıeli dombyra úni «estigenge oı berip, júrekterge des berip» tarıhty jalǵaı berse deımiz.
https://www.youtube.com/watch?v=yPsUxLLeV1E
«Dombyra» ániniń sózi:
Qara qys aýylyma kelgende,
Úlpildegen qary jerge túskende,
Dombyramdy alarmyn,
Júrek sazyn shalarmyn
Qaıǵyrǵandy esh aıtpaı.
Dombyra sazyn esken atalar,
Maǵynasyn eskergen analar,
Estigenge oı berip,
Júrekterge des berip,
Kóz jastaryn aıamaı!
Noǵaıdyń qaıǵysy sansyz kúnde
Batyrlar uıyqtamaǵan kúnderde.
Júrekterin kótergen,
Soǵystarǵa kúsh bergen
Kópti kórgen dombyra.
https://www.youtube.com/watch?v=Ngb-AXICFmA
