Qazirgi tańda elimizdegi jetekshi arnalardyń bárinde qazaq tilinde shoý-baǵdarlamalar bar. Bári zańda kórsetilgen tildik normany saqtap otyrǵanyna daýymyz joq. Otandyq telearnalardyń tildik normany saqtaý máselesi birinshi kezekte, qazaq ánshileriniń halyqqa barynsha tanylýyna jol ashqany sózsiz.
Eger telearnalar baıaǵydaı qazaq ánshileriniń beınebaıandaryn jarym túnde bergen bolsa, bizdiń ánshilerimiz qazirgi bıigine kóterilmes edi.
O basta elektrondy BAQ-tyń tildik normany saqtaýyna ánshilerdiń qandaıda bir yqpaly boldy dep aıtý qıyn. Biraq budan qazaq ánshileriniń til máselesine jany aýyrmaıdy dep baılam jasaı almaımyz. Atqarýshy bılikten aqparat quraldarynda tildik normany saqtalýynyń talap etýde ult zıalylarynyń eńbegi zor boldy. Osylaısha ult zıalylary til úshin kúresýde ónerpazdarǵa úlgi-ónege kórsete bildi.
Qazir qazaq ónerin erkin nasıhattaýdyń zańnamalyq bazasy qalyptasqan. Tildik normany telearnalar tolyqtaı saqtap otyr. Kerek deseńiz, «Qazaqstan» Ulttyq telearnasy tek qana qazaq tilinde aqparat taratatyn deńgeıge jetti. Bul úshin Úkimet pen Ulttyq arnaǵa alǵys aıtamyz. Bizdi mazalaǵan basqa másele.
Búginde tildik normany elimizdegi birqatar radıolar tıisti deńgeıinde saqtamaýda. Olar qazaq ánshileriniń ánderin tún aýǵan sátte berip, til zańyna júrdim-bardym qarap keledi. Elimizde habar taratatyn «Rýsskaıa radıo», «NS radıo», «Retro FM» sekildi radıostansalar qazaq tilindegi ýaqyttaryn túnde qazaq ánderin berip, toltyrýda. Orys tiline búıregi buryp turatyn radıolarda jibi túzý habarlardyń joqtyǵy da janymyzǵa batady. Bul rette ózge radıostansalar «Qazaq radıosynan» úlgi alsa oryndy bolar edi.
Tún ortasy aýǵanda qazaqsha sóıleıtin radıostansalardaǵy baǵdarlamalardyń sapasy da syn kótermeıdi.
Qazir mundaı radıostansalardyń is-áreketi qoǵam nazarynan tysqary qalýda. Negizgi arnalar men jetekshi arnalar qazaq tilinde habar taratqannan keıin olarǵa til janashyrlary kóp mán bermeýde.
«Til týraly» zańda kórsetilgen normalardy basshylyqqa alyp, orys tilinde habar taratýǵa beıim radıostansalardyń qazaq tilinde sapaly habarlar daıyndaýyn kim qadaǵalaýy kerek. Árıne, bul iste jańadan qurylǵan Aqparat jáne komýnıkasıa mınıstrligi belsendilik tanytýy tıis.
Biraq bul másele boıynsha qadaǵalaýshy organnan góri qoǵam tarapynan talap qoıylýy kerek sıaqty. Bul rette ánshi-ártister belsendilik tanytýy qajet. Olar «Til týraly» zańdaǵy tildik normany saqtaýdy talap etip, jarym túnde qazaq tilinde án beretin radıostansalarǵa ózderiniń talabyn qoıatyn kez jetti.
Eger bul ispen Aqparat jáne komýnıkasıa mınıstrligi aınalyssa, orystildi áriptesterimiz «sóz bostandyǵyna qysym jasalynyp jatyr» dep baıbalam salýy múmkin. Sol sebepti bul baǵytta elimizdegi ánshi-ártisterdiń belsendi áreketke kóshýi mańyzdy. Óıtkeni, praım-taım ýaqytta birqatar radıostansalardyń orys, aǵylshyn tilinde emes, qazaq tilinde án berýi birinshi kezekte ánshiler men ártisterge qajet. Sondyqtan ánshilerimiz orystildi radıolar ózderiniń zańdyq múddesin tıisti deńgeıde oryndaýy úshin kúresýi kerek.
Búginde elimizdegi keıbir radıolar Reseı ánshilerimen birlesip, Almaty men Astanada iri konsertter uıymdastyrýǵa qumar. Árıne, olarǵa atqarýshy bılik shetelden ánshi shaqyryp, konsert uıymdastyrmańdar dep talap qoıa almaıdy.
Tek ánshilerimiz ǵana Reseı men Batysqa qarap, baǵytyn aıqyndaıtyn radıostansalarǵa qatań talap qoıatyn qaqysy bar. Óıtkeni, olardyń bul naryqta esesi ketip jatyr. Orys ánshileri qazaq ónerpazdarynyń aýzyndaǵy yrysyn jyryp áketýde.
Qarapaıym ǵana mysal. Eýrazıalyq odaq sheńberinde jumys isteıtin Qazaqstan men Reseıdiń zaýyttary óz tutynýshylaryn saqtap qalýy úshin jan aıamaı kúresedi ǵoı. Sol sıaqty qazaq ánshileri de toı-tomalaqtan tapqan tabysyna maldanbaı, reseılik ártisterge esesin jibermeý úshin áreket etetin kez jetti dep esepteımiz.
Qajet bolsa otandyq shoý-bıznes ókilderi Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıulynan bul baǵytta arnaıy zań qabyldap, ózge eldiń ánshileri elimizge kelip qyrýar aqsha tapsa, sonyń biraz bóligin memlekettik búdjetke salyq retinde tóleýge májbúrleıtin tıisti quqyqtyq norma qabyldaýyn talap etýi tıis. Osylaısha qazaq ánshileri óz salalary boıynsha áreket etip, qazaq tiliniń tuǵyryna qonýyna úlesterin qosýy qajet.
Bul rette Tımatı jáne Núshamen qosylyp án shyrqaıtyn Qaırat Nurtasqa úmit arta almaımyz. Qaıta ótken jyly «MÝZ-TV 2015. Gravıtasıa» baıqaýynda áleýmettik jelide: «Oılańyzshy, «Gákký» telearnasy Bakýge, Tbılısıge, bolmasa Varshavaǵa baryp osyndaı shara jasaı alar ma edi? Olar kirgizbeıdi. Aýmaq, terıtorıa, ár halyqtyń ózindik jeke mádenı keńistigi degen nárse bar. Meniń, MýzART-tyń aıtary mynaý: Qazaqqa paıdań tımese, jónińe júr, zıanyń tımesin!» dep Sáken Maıǵazıev oıyn ashyq aıtqany esimizde. Sondyqtan bul iske Sáken syndy jigitter bastamashy bolýy kerek. Bul rette olarǵa Eskendir Hasanǵalıev, Nurǵalı Núsipjanov, Bıbigúl Tólegenova, Roza Rymbaeva syndy salmaqty ánshilerimiz ún qossa, Arystanbek Muhamedıuly «óner sańlaqtarynyń talaby osyndaı» dep áreket etýi múmkin. Óıtkeni qazirgi qazaq qoǵamynda eń tanymal top – shoý-bıznes ókilderi ekeni sózsiz. Óz kezeginde olardyń talabyn qazaqtildi aýdıtorıanyń qoldaıtyny da anyq.
Kúni keshe ǵana jer máselesi talqyǵa túskende Qaırat Nurtastyń anasy Gúlzıra hanym óziniń áleýmettik jelide qarapaıym adamdar jerge qatysty ún qatýyn ótingenin aıtty. Shyndyǵynda, Gúlzıra hanym jerge qatysty bálen dep pikir aıtatyndaı aýyl sharýashylyǵy mamany emes qoı. Biraq, halyq nazarynda júrgen adamdardyń bul máselede óz oıyn aıtqanyn qalaıdy. Budan shyǵatyn qorytyndy, elimizde qazaq ánshileri yqpaldy kúshke aınalǵanyn baıqaımyz.
Eger ánshilerimiz kópshilik aldynda zor bedelge ıe bolmasa, kúni keshe ǵana ótken kezekten tys Parlamenti Májilisiniń saılaýynda «Nur Otan» partıasy Qaırat Nurtas, Janar Duǵalova syndy jas ánshilerdi úgit-nasıhat jumysyna tartpas edi. Osy bir qarapaıym jaıttardan-aq qazaq ánshileriniń qandaı yqpaldy topqa aınalǵanyn baǵamdaýǵa bolady. Qazir múıizi qaraǵaıdaı aqyn-jazýshy, akademıkten góri Qaırat Nurtas pen Tóreǵalı Tóreáliniń ataǵy jer jaryp tur. Aldaǵy ýaqytta bizdiń ánshiler ózderiniń tanymaldyǵyn orys tilinde habar taratýǵa beıim radıolarmen qazaq tiliniń múddesi úshin kúresýge baǵyttasa, oryndy bolar edi. Osylaısha orys tilinde habar taratyp, kórshi eldiń ónerin ulyqtaıtyn radıolarǵa tusaý salǵan abzal.
Jarbol KENTULY
