90-shy jyldar, astan-kesteń, aýyldaǵylar kombıkormdy tamaq etip, kolhoz-sovhozdar ydyrap, eldiń mazasy ketken zaman.
Al, bas qalamyz bolsa, "Almaty: qazaqtardyń astanasy, orystardyń baspanasy, uıǵyrlardyń ashanasy",- dep dál aıtylǵan ǵoı. Páter jaldap turamyz. Aspıranttyń stıpendıasy jetpeıdi árıne. Instıtýttyń edenin ǵalymdar qaıtqanda jýyp, vagon túsirip, jazda qurylysqa ("shabashka) baryp tıyn taýyp kelesiń. Átteń, bir bólme bolsa da turatyn jer bolsa dep, shamy jarqyrap janyp turǵan úılerdiń janynan qyzyǵa ótetin edik.
Maýsym aıynyń basynda, ol da sol, páter jaldap turatyn Áıtken baýyrym (Ulyqbek aǵamyzdyń inisi) kelip, "Erteń qazyqtarymyzdy alyp, jer basyp alýǵa shyǵamyz, barasyń ba?",- dedi. Barmaǵanda, qalamsaptan basqa joǵaltatyn túgim joq. Ertesinde, qazyqtarymzdy qushaqtap, jettik "Orbıtanyń" joǵary jaǵyndaǵy jerge.
Negizi, ózimizdiń ýnıver balalary, tarıh, zań, fılologıa, matematıka, hımıa jáne t.b fakúltetterdi támamdap, páter jaldap, ǵylym qýǵandar, stajer men aspıranttar, jas muǵalimder. Erteńine jáne ary qaraıǵy kúnderi basqa oqý oryndarynan, jumysshy jastardan, tigin fabrıkalary jataqhanalarynan baspanam bolsa dep kúızelgen jas otbasylar jınala bastady.
Jeltoqsannyń lebi bolar, bılikte áli de otyrǵan "úlken aǵa" ókilderi dir ete túsken bolýy kerek, hatshylar, apparachıkter, OMON basshylary kele bastady.
"Ketpeımiz. Atamyz qazaqtyń qasyq qany tamǵan, óz jerimiz!",- dep qoıamyz. İshińnen oılap qoıasyń, aspırantýra támamdalyp, kandıdat ataǵyn alýǵa bir qaldam qaldy aý", - dep. Árkimniń óz kishkene joǵaltatyny bar. Bir jaqsysy, bala-shaǵa tórkininde, Vannovkada. Sotovyı telefon joq, habarsyz. Biraq, baspana janǵa batyp barady. Meıli, Napoleon aıtqandaı: "voına – plan pokajet!".
Ketpedik. Kıiz úı tigildi. Qalaǵa tarap, jataqhana, oqý oryndaryn aralap eldi jınaýǵa tyrysamyz. Keshten bastap qyzý talqylaý. Tek qana qazaqsha sóıleımiz, áıtpese osynsha shtraf, ortadaǵy tabaqqa salasyń (shalaqazaqtardyń aqshasyn jınap, tamaq pisiresiń).
Elge qandaı qyzmet jasaımyz, neni ózgertemiz?! "Qarabaýyr qasqaldaq, qaıda ushtyń pyr pyrlap..", "Meniń elim", Abaı, Omar Haııam, Jamı, Fırdoýsı, Shámshiniń óleńderi, Muhtar Shahanov, Muqaǵalı, Oljas, Farıza, Esenberlın, Sáken, Aıtmatovtardy aıtyp, rýhtaryn kóterip, janyp turǵan jastar edik.
Qazaq jastaryna defısıt – kitap, jańa óleńder, aıtys óneri boldy. Kitaptardy kezektesip, tozyǵy jetip tesilgenshe izdep júrip, túnimen oqyp, kelesimiz alatyn edik.
Bir basshylardyń kelip: "Tarańdar, qaıtyńdar, bul zańsyz!",- dep sóılegenderin tyńdap turǵanmyn, bir maıor jeńimnen tartyp, ońashaǵa ymdaıdy.
Qolymnan qysyp: "Qaıtpańdar. Shydańdar. Bılik qorqyp otyr." dedi.
86-dan keıin mılısıany unatpaı júrgenbiz, ne senerimdi, ne senbesimdi bilmeı dańmyn. Taǵy bir, salmaqty, susty gorkomnan, kelgen aǵalar, tamaǵyn jyrtyp, aıqaıǵa basqandarmen sóılesip júr.
Keıinnen bildik qoı, qyzyldyń qyspaǵynda bolsa da qazaǵyna qyzǵyshtaı shyryldap júrgen Baltash Tursynbaev pen qazirde otstavkadaǵy general Asyl Keneı Saǵymjan aǵalarymyz ekenin.
Qyzyǵy aldyda…Qazirde oılap otyrsam, "kýklovod" joǵaryda eken.
Bir kúni Nýrkadılov degen myqty keldi, dep shý ete qaldy bári. Zamanbek aǵamyzdy sonda alǵash kórýim.
Mynandaı, qasyna barýǵa dátiń barmaıtyn susymen basatyn kisi keldi, Endi qalaı bolar eken dep turmyz. Barshamyzben qazaqsha amandasyp, hal-jaǵdaı surasyp, "Al endi kimsińder, ne oılap otyrsyńdar?",-dedi. Ne deımiz. Baspanasyz, jetimdermiz dep jamyrap berdik.
"Alǵan soń, anaý sý qoımasynan ary, taýǵa deıin biraq almaısyńdar ma", dedi, qaljyń – shynyn aralastyryp.
Sál oılanyp: "Endi, bári zań aıasynda bolsyn. Men qalalyq atqarý komıteti basshysymyn. Sonda kelińder, aqyldasaıyq",- dedi.
Ertesinde, ortamyzdan delegasıa shyǵaryp, kelissózderge baryp júrmiz. Ol kisiniń orynbasry Serik Abdrahmanov aǵamyz, Jibek Omarhanqyzy apaıymyz (umytpasam), qazaqqa kúıeý bala Vıktor Hrapýnov bar eken.
Bári jyly júzben qarsy alady, shaılaryn berip aqyldasady. Biz ań-tańbyz. Aqyry, sol ózderi otyrǵan ǵımarattyń (Abylaı han – Gogolden joǵary) 3-shi qabatyndaǵy dańǵaradaı májilis zalyn bizge berip qoıdy. Jer alatyndardyń dokýmetterin jınańdar, papkaǵa tigińder,- deıdi.
Araldan, Semeıden, Qaraqalpaqstannan, eldiń ár túkpirinen jan baǵyp kelgen qazaqta qaıdaǵy qujat. Ol kezde qala tirkeýge (propıska) jabyq bolatyn. Keńestiń qyzyl pasporty, balalarynyń týýy týraly kýálik kóshirmeleri, boldy. Bar dokýment osy. Olardy papkalarǵa salyp tirkep, jınap jatyrmyz.
"Shańyraq" baspanasyzdar uıymy qurylyp, basshy etip ýnıversıtetti endi támamdaǵan Medet Quljabaev baýyrymyzdy taǵaıyndap, jumys komıtetine Jeńis Sabraımov, Toqtasyn Ómirzaqov, Dáýren aǵa,,Janat jáne taǵy birneshe jigitter kirdik.
Aqyry, tizimder jasalyp, jazdyń ystyǵynda tizimmen jer taratýǵa shyǵamyz. Mı dala. Jol, jaryq, sý, balabaqsha, mektep joq, mynaý qalaı eldi meken bolady eken,- dep te oılap qoıamyn.
Sol tirilikpen, keıinnen Alma-arasannan "Han táńiri", razvılkada "Dýman", tómende "Shańyraq", Tóle bıdiń bitken jerinen "Altyn besik" yqshamaýdandary paıda boldy.
Jer alǵanymyz durys qoı, qazir qaıda turamyz?,- dep batyldanyp alǵansyń, qaladaǵy bos ǵımarat, jataqhanalardy basyp alý bastaldy. Vınogradov,88 (qazirde Qarasaı batyr) burynda KazGÝdiń matfaginiń jataqhanasy bosap qapty dep sonda men de kirip aldym.
Ortalyq eski monsha men osy jataqhana 1937 jyly salynyp, tozǵandyqtan, qulatylsyn degen qaýly bar eken. Qulatý baǵasy 110 000rúbl. Ony, sol kezdegi "Medeý bank" (Kazkommersbank) Sýhanberdın Nurjan ýaqytsha qarjylandyryp, Alla razy bolsyn rektor Áshirbek Syǵaev marqum aǵamyz satyp berdi.Eki jyldan soń ǵımaratty satyp 133 otbasyna úı alýǵa 400 000r tarattyq. Sonda, joǵarydan: "ana murttyǵa aıtyńdar, qazaqtan basqaǵa satsa, jerdiń túbinen murtynan súırep shyǵaryp, sazaıyn berem!",- dep sálem aıtyp jiberipti.
Taǵy bir jaı. Propıska joq dep zar jylap júrgende, sol kezdegi, qalalyq pasport stolynyń basshysy polkovnık Shortanbaev Jumahan aǵamyz, bir pasportıstin jataqhanamyzǵa otyrǵyzyp qoıyp, barlyǵymyzdy qalaǵa tirkep berdi.
Keıin estidik qoı. Sol aǵalarymyzdyń aqylymen, stýdent jataqhananyń 3-i qabaty, shet bólmede, elektr plıtkasyna azdap sý quıylǵan júndi bir ydysqa salyp, qaınatpaq bolyp, "umytyp ketedi – mys", biraq tútin bastalyp, bólme órtene bastaǵanda, órt sóndirgishter jyldam arada kelip jetip, sóndiredi. Sol, "órtenip ketti" dep stýdentteri men sonda sanaly ǵumyrlaryn ótkizgen dekannan bastap, hatshyǵa deıin, qazirde "Baıken" meshitine qıǵashtap qarsy jaqta turǵan jańa úılerden páterler alyp kóship ketti.
Sonymen, Almaty qalasyndaǵy qazaq jas otaýlar turatyn jataqhanalar otbasylyq úıler bolyp tirkelip, mekemelerdiń balansyndaǵy áleýmettik nysanalar bolyp tabylatyn balabaqshalardy, turǵyn úıler retinde tirkeýge múmkindikter jasaldy.
Keıinnen estidik: qalada bir ǵana 12-i qazaq mektebi qalypty, turǵyndpryń 20 paıyzyn ǵana qurappyz.
Osy úlken sharalardy jasap júrip, qazirde alpystan aýqymdaǵan qurdastarymmen birlesip, úlken qyzmet jasap júrgenimizdi ańdamappyz. "Otyzynda orda buzbaǵan, qyrqynda qamal almaıdy!",- degen atamyz qazaq. Biz óz qamalymyzdy alyppyz…
Osynshama jyl aıtylmaı kelgen syrlardy aıtyp ótip, aty atalǵan jáne atalmaǵan, syrtymyzdan qoldap, eli úshin qyzmet etken aǵalarymyzǵa razylyǵymyzdy bildirgimiz keledi.
Halyq, óz erlerin umytpaıdy! Keıingi talas – tartys ol bólek. Biz tek sol kezdegi atqa qonǵan azamattardyń nıetin, qyzmetin aıtyp eske alyp otyrmyz. Aldyńǵylar baqılyq bolyp ketip jatyr, qalǵandaryńyzǵa otyz jyl oıymyzdaǵyny el atynan bildirsek jáne de jastarǵa ǵıbrat bolsyn degen nıet.
Sonymen, aǵalardań artynda turyp, jer taratyp, propıska jasatyp, Almaty shaharyn qazaqtandyrǵan kim eken? Ol – qazaqtyń birtýar azamaty, qazaq degende bárine barǵan – bizdiń Zamanbek Nýrqadilov aǵamyz. Árıne, ol kisi de odan joǵary aǵalarmen kelisip jasaǵan bolar. Shyny kerek, ol jaǵyn bile bermedik. Qazirgi ortamyzdaǵy aǵa býyn bizden kóbirek biledi ǵoı. Bizdiki tek, aǵalarǵa aıtar alǵys qana.
Madıarov Mırhat,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, din jáne qoǵamdyq qatynastar eksperti.
Almaty. Mamyr 2020 jyl
