«Qazaq jastarynyń ǵaryshqa ushqanyn qalaımyn»
Kúni keshe ǵana ǵaryshqa ushyp áp-sátte Qazaqstandaǵy eń tanymal adamǵa aınalǵan Aıdyn Aıymbetov sońǵy ýaqyttary el-eldi aralap, ǵaryshqa ushqandaǵy áserimen bólisip júr. Mundaı kezdesýlerdiń basty maqsaty jastardy otanshyldyq sezimge úndeý bolyp tabylady. Biraq kezdesý jaıynda habar taratqan keıbir áriptesterimiz elimizdi ǵarysh salasy damyǵan elderdiń qataryna qosyp, sypyra maqtap júrgeni jasyryn emes. Shamasy olar kópirme sózben Qazaqstandy ǵaryshtyq derjavalardyń qataryna qosýdy kókseıtin bolsa kerek.
Taıaýda Almaty qalasy ishki saıasat basqarmasynyń bastamasymen Aıdyn Aıymbetov Azamattyq avıasıa akademıasynda bolashaq avıasıa mamandarymen kezdesip, olardyń suraqtaryna jaýap berdi. Óz kezeginde Azamattyq avıasıa akademıasynyń rektory Muhtar Baıjumanov jıynnyń maqsatyn aıtyp ótkennen keıin, kópirme sózden qashyp, jastar men ǵaryshkerdiń emen-jarqyn sóılesýine múmkindik týǵyzyp, áserli áńgimeni estip, tanym kókjıegimiz óse túskendeı boldy. Áp degennen-aq, ǵaryshker men bolashaq ushqyshtardyń arasynda tartymdy suhbat órbidi. Óz kezeginde Aıdyn Aıymbetov stýdentterge «Men buǵan deıin kóptegen ujymdyq kezdesýde bolyp, jastardyń suraqtaryna jaýap berdim. Men úshin búgingi kezdesý erekshe bolatynyna senimdimin. Óıtkeni, men búgin bolashaq ushqyshtarmen, ıaǵnı, áriptesterimmen kezdesip otyrmyn. Muhtar myrza maǵan akademıanyń materıaldyq tehnıkalyq bazasy men jańadan alynǵan jattyǵý manejderin kórsetti. Mańyzdy qurylǵylardy kúndelikti sabaq barysynda paıdalanyp júrgen akademıa túlekteri bolashaqta bilikti ushqysh bolyp shyǵatynyna senim zor. Sizderge osy múmkindikti barynsha paıdalanýǵa keńes beremin», – dep jastarǵa aǵalyq keńesin aıtty. Osy rette qur sózden qýyrdaq qýyrmaı, ǵaryshker men jastardyń arasynda órbigen áserli áńgimeni qysqasha gazet oqyrmandarynyń nazaryna usynýdy jón sanap otyrmyz.
Suraq: Aıdyn aǵa, ǵaryshqa ushqanda biraz ǵylymı-tájirıbelik synaqtar júrgizgenińizdi bilemiz. Tájirıbe barysynda tosyn oqıǵalar oryn almady ma?
Aıdyn Aıymbetov:
– Ǵarysh keńistigine kóterilgende men qazaq ǵalymdarynyń tapsyrysy boıynsha fızıka-tehnıkalyq, medıko-bıologıalyq 20-ǵa jýyq ǵylymı tájirıbe júrgizdim. Bulardyń bári otandyq ǵylymdy damytý úshin asa qajet jobalar. Tájirıbe barysynda keıbir zattardyń tartylys kúshinen tys ǵarysh keńistiginde qandaı kúıge túsetinin baqylap, ony beınataspaǵa túsirip, ǵalymdarǵa jetkizip berdim. Taıaýda bir ǵalym ǵaryshta júrgizilgen tájirıbeniń arqasynda ǵylymda mańyzdy tórt ǵylymı-zertteý jumysy qolǵa alynǵanyn aıtyp, qýantty. Sonymen qatar últrakúlgin sáýlelerdi túsiretin arnaıy kameramen ǵarysh keńistigindegi gamma sáýlelerin túsirip aldym. Bul zertteýdiń medıko-bıologıalyq mańyzy zor. Ǵalymdarymyz aldaǵy ýaqytta osy materıaldardy paıdalanyp, radıasıa sáýlesin keń kólemde zertteıdi. Al oqys oqıǵaǵa keletin bolsaq, tájirıbe júrgizý barysynda eshqandaı tótenshe oqıǵa bolǵan joq.
Suraq: Sizdiń mamandyǵyńyz ushqysh pa?
Aıdyn Aıymbetov:
– Iá, men – ushqyshpyn. Biraq men sizder sıaqty jolaýshylar ushaǵyn basqarmaımyn. Áskerı joıǵysh ushaqtardy tizgindeıtin mamanmyn.
Suraq: Ushqysh, ǵaryshker bolýdy bala kezińizde armandadyńyz ba?
Aıdyn Aıymbetov:
– Adamzat balasy alǵash ret ǵaryshqa ushqan qazaq topyraǵanda týǵan balalar sekildi men de ǵaryshker bolýdy armandadym. Keıinnen eseıip, joǵary synypqa aıaq basqanda izgi armanymdy iske asyrýdyń joldaryn qarastyra bastadym. Keńes zamanynda ǵaryshqa ushqan azamattardyń kópshiligi áskerı ushqyshtar edi. Sondyqtan ǵaryshker bolý úshin aldymen áskerı ushqysh bolý kerek ekenin túsindim. Sonymen qatar kúrespen aınalysqan adamdardyń ǵaryshqa ushqanda organızmi ǵarysh keńistigine tez beıimdeletinin bilip, biraz jyl kúrespen de aınalysqan kezderim boldy. Osylaısha tyńǵylyqty daıyndyq pen tynymsyz izdenistiń arqasynda armanyma qol jetkizdim.
Suraq: Bolashaqtaǵy josparyńyzben bólisseńiz?
Aıdyn Aıymbetov:
– Aldaǵy ýaqytta «Qazǵaryshta» qyzmetimdi jalǵastyramyn. Sonymen qatar ǵaryshqa taǵy bir márte ushý oıymda bar. Degenmen ǵaryshqa qazaq jastarynyń uzaq merzimge ushqanyn qalaımyn. Óıtkeni meniń jasymda ǵarysh keńistiginde uzaq ýaqyt aıaldaý qaýipti. Ǵaryshker meılinshe jas bolsa, ǵarysh keńistiginde uzaq ýaqyt bolatyn múmkindigi bar. Sondyqtan qazaq jastarynyń ǵaryshqa ushqanyn qalaımyn.
Suraq: Siz áskerı ushqyshsyz. Al bizder bolashaqta azamattyq avıasıa salasynyń ushqyshy bolýǵa talpynýdamyz. Maman retinde aıtyńyzshy, áskerı ushqysh pen azamattyq avıasıa salasy ushqyshtarynyń arasynda qandaı erekshelikter bar?
Aıdyn Aıymbetov:
– Dál osy suraqqa jaýap beretin qyzyq ázil bar. Ony ózderińiz de biletin shyǵarsyzdar. Sondyqtan ony aıtpaı-aq qoıaıyn. Shyndyǵynda áskerı ushqysh pen azamattyq avıasıa salasy ushqyshtarynyń arasynda ózindik erekshelik bar. Azamattyq avıasıa salasy ushqyshtary birinshi kezekte jolaýshylardyń qaýipsizdigin esepke alyp, ushaqty basqarady. Óıtkeni úlken laınerdiń ishinde jas ta, kári de otyrady. Al áskerı ushqyshtar ıstrebıtelmen ushyp kele jatyp 1,5 sekýnd ishinde 60 gradýsqa shalt buryp, kúrdeli manevrlar jasaı alady. Sondyqtan eki sala pılottarynyń ushaqty basqarýda ózindik erekshelikteri bar. Sondyqtan áskerı ushqyshtardy azamattyq avıasıa salasyna jumysqa qabyldaı bermeıdi (kúldi).
Suraq: Ǵarysh keńistiginde jer sharynan qandaı da bir qyzyq qubylystar kóre aldyńyz ba?
Aıdyn Aıymbetov:
– Ǵaryshkerler arasynda «eger ǵaryshtan oqys jaıtqa kýá bolyp, tosyn jaıtty kórseń, ony birden psıhologqa aıtpa» degen ázil bar. Ǵarysh keńistiginde tótenshe bir qublysty kórip, kýá bolmadym. Biraq soltústik polústiń kún nuryna malynýy maǵan qatty áser etti. Bul kórinisti tilmen aıtyp jetkizý múmkin emes. Tek qana kórý kerek.
Suraq: Ǵaryshtan jerge qaraǵanda kórkimen kóz tartqan jer boldy ma?
Aıdyn Aıymbetov:
– Boldy. Ol – keń baıtaq Qazaq jeri. Óıtkeni qazaq jerinde ózen men kól, taý, ný ormanǵa oranǵan aımaq pen shóleıt jerler bar. Osy tabıǵat ananyń ǵajaıyp úılesimi ǵaryshtan kózge birden shalynady. Bul – shyn sózim. Senińizder.
Suraq: Aıtyńyzshy, ǵaryshtan ózge ǵalamsharlar jaqsy kórine me?
Aıdyn Aıymbetov:
– Ǵaryshtan ózge ǵalamsharlardy tamashalaýdy sózben aıtyp jetkize almaımyn. Bizder atmosfera qabatynan ózge ǵalamsharlardy múlde kóre almaımyz. Ǵaryshta mundaı kedergi bolmaǵandyqtan ózge ǵalamsharlardy anyq kórýge bolady. Mars, Iýpıter, Satýrn bári-bári qol sozym jerde turǵandaı áserge qaldyrady.
Suraq: Ǵaryshtan oralǵannan keıin dúnıetanymyńyzda qandaı da bir ózgerister oryn aldy ma?
Aıdyn Aıymbetov:
– Óte oryndy suraq. Bizder jer betinde júrgende jer ananyń sheti men shegi joq keń dúnıe dep elestetemiz ǵoı. Al ǵaryshtan qaraǵanda jerdiń tuńǵıyq keńistik turǵan qorǵansyz planetalardyń biri ekenin baıqaısyń. Ǵarysh kemesiniń ılúmınatorynan qaraǵanda jersharyn aıalaýdyń qanshalyqty mańyzy zor ekenin túsindim. Osy turǵydan alǵanda jan dúnıemde biraz ózgerister boldy.
Suraq: Ǵaryshqa usharda qandaı da bir qorqynysh, qobaljý sezimin bastan keshtińiz be?
Aıdyn Aıymbetov:
– Qorqynysh bolmasa da, qobaljý sezimi boldy. Óz basym talaı ushý-jattyǵýlarynan ótip, boıymdaǵy qorqynyshymdy jeńdim dep oılaýshy edim. Biraq «Soıýz TM-18M» kemesine minip, barlyq lúkter jabylyp, alyp mashına ot alǵanda biraz qobaljydym. Óıtkeni, 200 mıllıon attyń kúshi bar alyp zymyran dirildep, jerden kóterilgende, onyń kúsh-qýaty kimdi bolsa da qobaljytar edi.
Suraq: Ǵaryshta sý keńistikte qalqyp júretinin bilemiz. Jýyný barysynda qıyndyq týyndamady ma?
Aıdyn Aıymbetov:
– Ǵaryshkerler jýynbaıda, tek súrtinedi (kúldi). Óıtkeni sý denege juqpaıdy. Sondyqtan bizder uıqydan turǵan bette arnaıy dymqyl súrtkishtermen súrtinip, tazalyq saqtadyq.
Suraq: Salmaqsyzdyq jaǵdaıynda uıyqtaý qıyndyq týǵyzbaı ma eken?
Aıdyn Aıymbetov:
– Ǵaryshqa ushqanymda kósilip jatyp uıyqtaýdyń qanshalyqty mańyzdy dúnıe ekenin túsingendeı bolym. Óıtkeni ǵaryshta tartylys kúshi bolmaǵandyqtan kúni-túni aýada qalyqtap turasyń. Ádette bizder jastyq jastanyp, basymyzdy yńǵaıymyzsha qısaıtyp, uıqyǵa bas qoıamyz ǵoı. Al ǵaryshta basyńdy qalaǵan jaǵyńa qısaıtyp uıyqtaı almaısyń. Tek sulyq jatyp uıyqtap ketesiń. Sondyqtan ǵaryshta bolǵan sátimde jerde jatyp uıyqtaǵandy qatty ańsadym.
Daıyndaǵan Nurlan JUMAHAN.
