7 ماۋسىمدا تۇركيادا پارلامەنت سايلاۋى ءوتتى. سايلاۋعا 20 پارتيا تۇسكەنىمەن، نەگىزگى باسەكە قازىرگى پرەمەر-مينيستر احمەت داۋىتوعلۋ ليدەرلىك ەتەتىن ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى؛ اتاتۇرىك نەگىزىن قالاعان رەسپۋبليكاشىل حالىق پارتياسى؛ تۇرىكشىلدىك يدەياسىنىڭ بەلگىلى وكىلى الپارسلان تۇركەش قۇرعان ۇلتشىل ارەكەت پارتياسى؛ 90 جىلدارى تۇركيا بيلىگىندە بولعان رەفاح، ونىڭ جالعاسى بولعان فازيلەت پارتياسىنىڭ كەيىنگى بۋىنى رەتىندە سانالاتىن ساددەت(باقىت) پارتياسى جانە كۇرت قاۋىمىنىڭ ءسوزىن سويلەيتىن حالىقتار دەموكراتياسى پارتياسى سىندى بەس پارتيا اراسىندا ءوتتى.
سايلاۋ ناتيجەسى بويىنشا، بيلىك پارتياسى سانالاتىن ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى 40،92 پايىز داۋىس جيناپ پارلامەنتتەگى 550 ورىننىڭ 258-ىنە، رەسپۋبليكاشىلار 132-ىنە، ۇلتشىلدار 80-ىنە، دەموكراتيانى تۋ ەتكەن كۇرت پارتياسى 80 ورىنعا يە بولدى. تۇركيا قوعامى بيلىك پارتياسى سانالاتىن AKPء-نىڭ بۇل جولى 2011 جىلعى سايلاۋعا قاراعاندا 9% از داۋىس جيناعانىن جاپپاي تالقىلاپ جاتىر. ەل ىشىندەگى ب ا ق «ەردوعاننىڭ كۇنى ءبىتتى» دەپ جارىسا جازدى.
ءبىز بۇل رەتتە، تۇركيا سايلاۋىنىڭ ءسىز بىلمەيتىن قىر-سىرىنا، بيلىك پەن بۇقارانىڭ ەلدىڭ ەرتەڭى مەن ەندىگى قادامدارىنا قاتىستى ۇستانىمدارىنا زەر سالۋدى ءجون كوردىك. اۋەلى تۇرىك پارلامەنتىنىڭ قۇرىلۋىنان باستايىق.
تۇركيانىڭ قۇرىلۋ نەگىزى. اتاتۇرىك يدەياسى
تۇركيا(Türkiye) – «بۇل توپىراققا تۇرىك يە» ماعىناسىنان كەلىپ شىققان اتاۋ. تۇرىك مەملەكەتىنىڭ جاريالانۋى مەن اياعىنان تىك تۇرۋى اتاتۇرىك ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. مۇستافا كەمال – (19.05.1881) وسمانلى داۋىرىندە تۇرىكتەر يەلىگىندە بولعان سەلانيك(ورىسشاسى سالونيك. 1912 جىلى گرەكتەر يەلىگىنە ءوتتى. گرەسيانىڭ ەكىنشى ۇلكەن قالاسى) قالاسىندا ومىرگە كەلدى. ونىڭ قايراتكەرلىك جولى وسمانلى يمپەراتورلىعىنىڭ باسشىلىق رەجيمىنە(ابدۋل-حاميد ءىى بيلىگى تۇسى) قارسى ءسوز ايتۋىنان باستالادى. ىستامبۇلدا بيلىكتىڭ كوزىنە ىلىككەن ول، 1905 جىلى ىستامبۇل اسكەري اكادەمياسىن بىتىرە سالا شامعا(ول كەزدەگى وسمانلى توپىراعى. سيريا) اسكەري قىزمەت اتقارۋعا جىبەرىلىپ، ورتالىقتان ۇزاقتاتىلدى. 1907 جىلى قايتىپ كەلگەن سوڭ، «جاس تۇرىكتەر» تاراپىنان قۇرىلعان، تۇرىكشىلدىك يدەياسىن ۇستاناتىن بىرلىك جانە ىلگەرىلەۋ(İttihat ve Terakki) قوزعالىسىنىڭ قۇرۋشى ليدەرلەرى ەنۋار پاشا، جەمال پاشا، تالاات پاشالارمەن تانىسادى. بۇل قوزعالىس وسمانلى بيلىگىندە پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ورناتىپ، دەموكراتيالىق دامۋ جولىن قۋاتتايدى. وسى كەزەڭدە تۇرىكشىلدىك يدەياسى مۇستافا كەمالدىڭ قانىنا ءسىڭدى.
گەرمان يمپەرياليستەرىنىڭ پاتشالىق رەسەيگە سوعىس اشۋىمەن باستالعان ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا، نەمىستەر ىقپالىندا بولعان تۇرىك توپىراعىنىڭ سوعىس ورتىنەن امان قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل تۇستا پودپولكوۆنيك شەنىندەگى مۇستافا كەمال اسكەري مينيسترىلىكتەن ءوزى سۇرانىپ، ۇلى بريتانيا جانە ونىڭ وتارىنداعى اۆستراليا سىندى بىرنەشە مەملەكەتتىڭ تۇرىك توپىراعىنا باسىپ كىرمەكشى بولعان گالليپول(Gelibolu) سوعىسىندا قولباسشىلىق ەتۋشىلەردىڭ بىرەۋى بولادى. شاناققالا(Çanakkale) قورعانىسى ءۇشىن سوعىستا وزىندىك ۇرىس تاكتيكاسىمەن ستراتەگ رەتىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن جاس قولباسشى مۇستافا كەمال 1915 جىلى پولكوۆنيك اتاعىن الىپ ۇلگەردى. تۇرىك توپىراعىن قورعاۋداعى ءتۇرلى شايقاستاردا ەڭبەگى سىڭگەن مۇستافا كەمالعا 1916 جىلى 1 ساۋىردە گەنەرال اتاعى بەرىلدى. ول وسى جىلى تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىس ايماعىن ورىس وتارلىعىنان قورعاپ قالدى.
I دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا ۇشتىك وداقتىڭ جەڭىلۋىنە ساي، 1918 جىلى 30 قازاندا وسمانلى كاپيتۋلياسيانى قابىل ەتىپ، انتانتامەن بىتىمگە كەلۋگە ءماجبۇر قالدى. وسىدان سوڭ مۇستافا كەمال تۇركيا رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. ىستامبۇلداعى قۋىرشاق ۇكىمەتتەن قاشىپ شىعىپ، سامسۋندا ۇلتازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ باسىن ءبىر ارناعا شوعىرلاندىرعان ول، وتارلاۋشىلارعا قارسى سوعىس جۇرگىزىپ، ەل توپىراعىن وزگەنىڭ وكتەمدىگىنەن ارىلتىپ، بىرتە-بىرتە ەلدىڭ بيلىگىن قولىنا الا باستادى. مۇستافا كەمال ەل بيلىگىندەگى وسمانلىدان قالعان دىنشىلدەردىڭ كەرى تارتپا دۇمشە ساناسىنان ەشتەڭە شىقپايتىنىن ءبىلدى. ءوزىنىڭ قاجىرلى دا، قايراتتى سوعىسىندا تۇرىكشىلدىك يدەياسىن تۋ ەتتى. ونىڭ باستاۋىمەن قۇرىلعان تۇركيا ۇلكەن ۇلت ءماجىلىسى(Türkiye Büyük Millet Meclisi، قىسقاشا TBMM – 1920 جىلى، 23 ساۋىردە قۇرىلدى) 1922 جىلى، 1 قاراشادا ىستامبۇلداعى قۋىرشاق ۇكىمەت بيلىگى «وسمانلى سالتاناتىنىڭ» كۇشىن جويدى. 1923 جىلى 24 تامىزدا وسى مەكەمە تۇرىك توپىراعىنا قول سالىپ وتىرعان ۇلى بريتانيا، فرانسيا، گرەكيا سىندى ەلدەرمەن لوزاننا ءبىتىم شارتىن جاساستى. ءسويتىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇلاعانى زاڭداستىرىلىپ، تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا ءبىر جولا نەگىز قالاندى. 1923 جىل. 29 قازاندا تۇركيا رەسپۋبليكاسى جاريالانىپ، مۇستافا كەمال ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. 1934 جىلى مۇستافا كەمالعا اتاتۇرىك تەگى بەرىلدى. ول ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە بىردە ءبىر شەت مەملەكەتكە رەسمي ىسساپارمەن بارمادى. تۇركيامەن بايلانىستا بولعان ەلدەردىڭ ساياسي تۇلعالارى اتاتۇرىكپەن سويلەسۋگە تۇركياعا وزدەرى كەلىپ وتىرعان.
اتاتۇرىكتىڭ باستى قاعيدالارى
اتاتۇرىك ەڭ اۋەلى تۇرىكشىل. جوعارىدا ونىڭ «جاس تۇرىكتەر قوزعالىسىمەن» بايلانىسى تۋرالى جازدىق. ول بيلىككە كەلە سالا، 1924 جىلعى كونستيتۋسياعا «تۇركيا حالقى – ءدىنى مەن ناسىلىنە قاراماستان تۇركيا ازاماتى بولعانى ءۇشىن تۇرىك بوپ سانالادى. (Türkiye ahalisine، din ve ırk farkı gözetilmeksizin vatandaşlık itibariyle Türk denilir)»، - دەپ جازدىردى.
1933 جىلى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ون جىلدىعىندا اتاتۇرىك چانكاياداعى رەزيدەنسياسىندا بىلاي دەدى: «بۇگىن سوۆەت وداعى، دوسىمىز، كورشىمىز، ورتاق سەرىكتەسىمىز. ءقازىر وسى دوستىققا دەگەن قاجەتتىلىك تۋىنداپ وتىر. الايدا، ەرتەڭ نە بولارىن ەشكىم قازىردەن باستاپ بىلمەيدى. ءدال وسمان يمپەرياسى سياقتى، Aۆستريا-ۆەنگريا سياقتى ىدىراۋى مۇمكىن. قازىرگى كەزدە قول استىندا ۇستاپ وتىرعان تۋىسقان حالىقتار تارالىپ، ءبىر-بىر ەل بولۋى مۇمكىن. الەمدە جاڭا تەپە-تەڭدىكتەر پايدا بولادى. ءدال سول كەزدە تۇركيا نە ىستەيتىندىگىن ءبىلۋى ءتيىس... ءبىزدىڭ وسى دوستىعىمىزدىڭ نەگىزىندە ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر ءوز تەكتى باۋىرلارىمىز بار. ولاردى قولداپ، قولپاشتاۋعا دايىن بولۋىمىز كەرەك. دايىن بولۋ تەك سول كۇندى كۇتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. قازىردەن باستاپ دايىندالۋ كەرەك. ۇلتتار بۇعان قالاي دايىندالادى. رۋحاني كوپىرلەردى مىقتى ورناتۋ ارقىلى. ءتىل كوپىر... ءدىن كوپىر ... تاريح كوپىر... تۇبىرىمىزگە كوز سالىپ، بولىنگەن تاريحىمىزدىڭ ىشىندە بىرىگۋىمىز قاجەت. ولاردىڭ بىزگە جاقىنداۋىن كۇتپەۋ قاجەت. ءبىز ولارعا جاقىنداۋىمىز قاجەت ...»
بۇدان سىرت اتاتۇرىكتىڭ: «كۇندەردىڭ بىرىندە بارشا تۇرىك مەملەكەتىمەن بىرگە جۇڭگو قورعانىندا كەزىگەتىن بولامىز»، - دەگەن ءسوزى دە ونىڭ قانشالىقتى تۇرىكشىل ەكەنىنە ايقىن دالەل. اتاتۇرىك 1930 جىلى، 26 قاراشادا سامسۋن ليسەيىندە وقۋشىلارعا تاريحتەن ءدارىس ءتۇسىندىرىپ، كارتادان تۇران توپىراعىن سىزىپ: «بۇل – بارشامىزدىڭ اتا جۇرتىمىز»، - دەگەن. ونىڭ تۇركيانىڭ العاشقى اقشاسىنا كوك ءبورىنىڭ سۋرەتىن باستىرۋى، تۇرىك ۇلكەن ۇلت ءماجىلىسىنىڭ مىنبەرىنە دە ازۋلى ءبورى باسىن قويدىرۋى كوپ نارسەدەن حابار بەرسە كەرەك.
اتاتۇرىكتىڭ بۇدان سىرت مەملەكەت باسقارۋىنا بايلانىستى رەسپبۋليكاشىلدىق(بيلىكتىڭ حالىقتا بولۋى)، مەملەكەتشىلدىك(ەكونوميكالىق كۇش حالىق يگىلىگى ءۇشىن)، حالىقشىلدىق(زاڭ الدىندا تۇرىك ازاماتتارى دىنىنە، تەگىنە، تىلىنە قاراماستان تەڭ قۇقىلى)، زايىرلىلىق(مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە ءدىن مەن ساياساتتىڭ ارالاسپاۋى)، ۇلىس بىرلىگى(حالىق پەن مەملەكەتىنىڭ بىرلىگى) قاعيدالارى بار.
تۇركيا ۇلكەن ۇلت ءماجىلىسى بەلەستەرى
تۇرىك توپىراعىندا العاشقى پارلامەنت وسمانلى جىلدارىندا 1877 جىلى قۇرىلعان ۋميمي ءماجىلىسى(Meclis-i umumi - قوعامدىق ءماجىلىس) بولدى. ارادا بىرنەشە رەت اتى وزگەرىپ، اشىلىپ جابىلعان وسمانلى پارلامەنتى 1920 جىلى موندروس بىتىمىنەن كەيىن ىستامبۇلدىڭ وككۋپاسياسى سەبەبىمەن رەسمي جابىلدى. وسى جىلى مۇستافا كەمال ىستامبۇلدان انكاراعا تابان تىرەگەن كەيبىر ءماجىلىس مۇشەلەرىنىڭ باسىن قوسىپ تۇرىك ۇلكەن ۇلت ءماجىلىسىن قۇردى جانە ءوزى ءماجىلىس تاراپىنان ءتوراعا بولىپ سايلاندى. اتاتۇرىك بۇل قىزمەتتى رەسپۋبليكا جاريالاپ، پرەزيدەنت بولىپ سايلانعانعا دەيىن اتقاردى.
تۇركياداعى پارتيالى كەزەڭ
تۇركيا پارلامەنتى العاشقى جىلداردا تەك پارتيالى باسقارۋ جۇيەسىندە بولدى. 1923-1950 جىلدارى بيلىكتى رەسپۋبليكاشىل حالىق پارتياسى(CHP) يەلەندى. 1923 جىلى 9 قىركۇيەكتە تۇركيانىڭ العاشقى ساياسي پارتياسى - رەسپۋبليكاشىل حالىق پارتياسى(Cumhuriyet Halk Partisi) قۇرىلدى. پارتيا اتاۋى العاشىندا حالىق پارتياسى(Halk Fırkası) دەپ اتالدى، 1924 جىلى پارتيا الدىنا رەسپۋبليكا(Cumhuriyet) ءسوزى قوسىلدى. پارتيا جارعىسى رەتىندە اتاتۇرىك قاعيدالارى الىندى. تۇركيانىڭ تەك پارتيالى كەزەڭىندە بىرنەشە پارتيا قۇرىلدى، ءبىراق بيلىكتەن ورىن الا المادى. مىسالى: رەسپۋبليكا جاريالانعان سوڭ اتاتۇرىكتىڭ ۇلتازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە ۇزەڭگىلەس بولعان جولداستارى كازىم قارابەكير، الي فۋات، رەفەت بەلە، راۋف ورباي، ادنان ادۆار 1924 جىلى 17 قاراشادا العاشقى وپپوزيسيالىق كوزقاراستاعى پارتيا - ىلگەرىلەۋشى رەسپۋبليكالىق پارتياسىن(Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası)قۇردى. الايدا، اتاتۇرىكتىڭ حاليفالىقتىڭ كۇشىن جويۋىنا قارسىلىق بىلدىرگەن شەيح سايد بۇلىگىنەن سوڭ بۇل پارتيا 1925 جىلى 5 ماۋسىمدا جابىلدى. 1930 جىلى، 12 تامىزدا اتاتۇرىكتىڭ ءوزى، جاقىن دوسى الي فەتحيگە ەركىن رەسپبليكالىق پارتياسىن(Serbest Cumhuriyet Fırkası) قۇرعىزدى. ەلدەگى دەموكراتيالىق ءورىستىڭ ەكىنشى تالپىنىسى رەتىندە سيپاتتالاتىن بۇل پارتيا ۇكىمەتتىڭ باسىنا كەلۋى ءۇشىن ۇكىمەتپەن جانە پرەزيدەنتپەن قارسى كەلۋگە ءتيىس بولاتىنى بىلىنگەن سوڭ ءوز ەرىكتەرىمەن 17 قاراشادا جابىلدى. سەبەبى بۇل پارتيا قۇرىلا سالىپ، حالىقتان ايرىقشا قولداۋ تاپتى. داعدارىس داۋىرىندەگى تۇركيا ءۇشىن بيلىكتىڭ اۋىسۋى ءتيىمسىز ەتتى.
تۇركيا بيلىگى ەل دامۋىنىڭ باستى باعىتى رەتىندە ءوندىرىستى قۋاتتاندىرۋدى قولعا الدى. ۇزاق جىلدارعى بويعى سوعىستان كەيىن ەسىن ەندى جيىپ، ەتەگىن جاڭا تۇزەگەن ەلدىڭ ساياسي ارەناسىندا كوپتەگەن جىلدار بويى الاۋىزدىقتار بولعان جوق. اتاتۇرىك 1938 جىلى قايتىس بولعانعا دەيىن پارلامەنت ونى 1923، 1927، 1931، 1935 جىلدارى ءتورت رەت پرەزيدەنت ەتىپ سايلادى. اتاتۇرىك پرەزيدەنت بولعان جىلداردا ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترى قىزمەتىن يسمەت ءينونۇ(İsmet İnönü) اتقاردى. تەك پارتيالى كەزەڭدە بيلىك پارتياسى رەسپۋبليكاشىل حالىق پارتياسىنىڭ اتقارعان نەگىزگى جۇمىستار: اتاتۇرىك ۇسىنعان رەفورمالاردى قابىلداپ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ العا باسۋىنا جاعداي جاسادى. ەڭ باستىسى ەلدە ترانسپورتتىق ماگيسترالدار كوپتەپ سالىنىپ، اۋىر ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى قارىشتاپ دامىدى. كوپتەگەن وندىرىستىك مەكەمەلەر، بانكتەر قۇرىلىپ، مەملەكەت قازىناسى مولايدى.
1938 جىلى، 11 قاراشادا اتاتۇرىك قايتىس بولعان سوڭ، يسمەت ءينونۇ پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. وسى قىزمەتتە 1950 جىلى، 22 مامىرعا دەيىن وتىردى. ونىڭ پرەزيدەنت قىزمەتى كەزەڭىندە اتقارعان باستى جۇمىسى تۇركيانى II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ورتىنەن امان الىپ قالدى. فرانسيا وتارىنا 1921 جىلى ءوتىپ كەتكەن حاتاي وبلىسىن 1938 جىلى تۇركيا تەرريتورياسىنا قوسىپ الدى.
تۇركيانىڭ كوپپارتيالى كەزەڭى
تۇركيادا دەموكراتيانىڭ شىنايى قالىپتاسۋى 1950 جىلدان باستالادى. 1946 جىلى، 7 قاڭتاردا قۇرىلعان دەموكراتيالىق پارتيا 1950 جىلعى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ، پارتيا ءتوراعاسى ادنان مەندەرەس پرەمەر-مينيستر، پارتيانى قۇرۋشى جەلال بايار(وسمانلى كەزىندە مەجليسي مەبۋسا پارلامەنتى مۇشەسى، اتاتۇرىكتىڭ سوڭعى پرەمەر-مينيسترى بولعان، 103 جاس جاساعان قايراتكەر) تۇركيانىڭ 3 پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. بۇل بيلىك بۋىنى ءوز كەزەگىندە كورەي سوعىسىندا وڭتۇستىك كورەياعا اسكەر جىبەرۋ ارقىلى 1952 جىلى، 18 اقپان تۇركيانى ناتو مۇشەلىگىنە قابىلداتتى. پرەمەر-مينيستر ادنان مەندەرەس ۇكىمەتى 1952 جىلى 13 ناۋرىزدا ارنايى قارار قابىلداپ، التايدان اۋىپ، پاكىستان مەن ءۇندىستان توپىراعىن پانالاعان قازاقتاردى 1954 جىلعا دەيىن تۇگەل تۇركياعا كوشىرىپ الدى.
1960 جىلى، 27 مامىردا ۇساق شەندى وفيسەرلەر استىرتىن تۇردە مەملەكەتتىك اسكەري توڭكەرىس جاسادى. توڭكەرىسكە ەل باسقارۋداعى «زايىرلىلىق» اۋىتقۋلارى سىلتاۋ ەتىپ كورسەتىلدى. توڭكەرىس جاساعان 37 اسكەري ادامنىڭ ءبىرى بەلگىلى تۇرىكشى، پولكوۆنيك شەندى الپارسلان تۇركەش ەدى. توڭكەرىس ناتيجەسىندە جەلال بايار جاسىنا بايلانىستى قامالىپ، ادنان مەندەرەس اسىپ ءولتىرىلدى. وسى توڭكەرىستەن كەيىن بيلىك ءجيى اۋىسىپ، بيلىكتە تۇراقسىزدىقتار ورىن الدى. ارادا اسكەريلەردىڭ بيلىككە ۇستەمدىك ەتەتىن ءساتتى جانە ءساتسىز بىرنەشە ارەكەتتەرى بولدى. ولاردىڭ ءبىرى 1971 جىلى، 12 ناۋرىزداعى اسكەريلەردىڭ ۇكىمەتتى وتستاۆكاعا كەتىرۋى. 1980 جىلعا دەيىن رەسپۋبليكاشىلار جانە سۇلەيمەن دەميرەلدىڭ ادىلەت پارتياسى اۋىسا بيلەپ كەلگەن تۇركيا ۇكىمەتىندە ءۇشىنشى رەت اسكەرلەردىڭ بيلىككە اشىق ارالاسۋى (1980 جىل. 12 قىركۇيەك) بولدى. بۇل ۋاقىت ارالىعىنداعى ۇكىمەتتەردىڭ 1974 جىلى بۇلەنت ەجيەۆيت ۇكىمەتى كەزىندە كيپرگە اسكەر كىرگىزۋىنەن باسقا ايتارلىقتاي قىزمەتى بولا قويعان جوق. سوندىقتان كوپ توقتالماۋدى ءجون كوردىك.
1980 جىلى اسكەرلەر قولىنا العان بيلىككە 1983 جىلى عانا «اناوتان پارتياسىمەن» تۇرعىت ءوزال كەلدى. 1989 جىلعا دەيىن ۇكىمەت باسىندا بولعان ول، سول جىلدان 1993 جىلعا دەيىن ەل پرەزيدەنتى بولدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاشقى بولىپ مويىنداعان تۇرعىت ءوزال قازاقستانعا ارنايى ساپارىندا جۋرناليستەردىڭ: «تۇركيادا قانشا قازاق بار؟» دەگەن سۇراعىنا، - «مەنى قوسقاندا 70 ميلليون قازاق بار» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.
1993 جىلى تۋرا جول پارتياسىمەن تۇركيانىڭ العاشقى ايەل پرەمەرى تانىسۋ چيلەر بيلىككە كەلدى. تۇركيادا 1980-1990 جىلدارى راديكال وڭشىلداردىڭ ىقپالى ارتتى. 1995 جىلعى سايلاۋدا نەجمەتتين ەرباقاننىڭ رەفاھ پارتياسى ۇلكەن جەڭىسكە جەتتى. 1997 جىلى بيلىككە راديكال دىنشىلدەر ارالاستى دەپ تاپقان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ەرباقاندى بيلىكتەن تايدىردى. تۇركيانىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى ەردوعان وسى رەفاھ پارتياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە قوعامدىق تۇلعا بولىپ تانىلعان. 1960 جىلدان 2002 جىلى ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى بيلىككە كەلگەنگە دەيىن ۇكىمەت ءجيى اۋىستى. مەزگىلىنەن بۇرىنعى سايلاۋلار كوپ بولدى. كەيدە ۇكىمەت باسىنا ءبىر پارتيا عانا كەلىپ وتىرسا، كەيدە كواليسيا قۇرىلدى. 1961-1980 جىلدارى تۇركيا پارلامەنتى رەسپۋبليكا سەناتىنان جانە ماجىلىستەن تۇراتىن قوس پالاتالى پارلامەنت بولدى. 1961 جىلى قۇرىلعان رەسپۋبليكا سەناتى ءماجىلىس سياقتى ەمەس 40 جاستان جوعارى جاس شەكتەمەسى بار، جوعارى ءبىلىمدى ادامداردان قۇرالدى جانە ولاردىڭ 150ء-ىن حالىق ۇسىندى، 15ء-ىن پرەزيدەنت تاعايىندادى. تۇركيا ۇلكەن ۇلت ماجىلىسىندە العاشقىدا 436 دەپۋتات(Milletvekili) بولدى. 602 دەپۋتات جيناعان كەزدەرى بولعان تۇرىك پارلامەنتىندە 1995 جىلدان بەرى قاراي تۇراقتى 550 دەپۋتات سايلانىپ كەلەدى. تۇركيادا پارلامەنتتەن ورىن الۋى ءۇشىن سايلاۋعا تۇسكەن پارتيالار ەڭ ازى 10 پايىزدىق مەجەدەن ارتىق داۋىس جيناي الۋى كەرەك.
2015 جىل، 7 ماۋسىم سايلاۋى. پارتيالار باسەكەسى
[caption id="attachment_11016" align="alignright" width="762"]
ەردوعان[/caption]
AKP – ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى
ادالەت ۆە كالكىنما (قىسقاشا اك پارتيا) – 2000 جىلداردىڭ باسىندا بىرىككەن جاڭاشىلدار پارتياسى. پارتيانى قۇرۋشى ەردوعان تۋرالى بۇعان دەيىنگى ماقالامىزدا جازعانبىز. ول رەفاح پارتياسىنىڭ مۇشەلىگىمەن 1994 جىلى، 17 ناۋرىزداعى جەرگىلىكتى سايلاۋدا 25،19% داۋىس جيناپ، ىستامبۇل اكىمى بولىپ سايلاندى. 1998 جىلى 16 قاڭتاردا رەفاح پارتياسى كونستيتۋسيالىق سوت تاراپىنان تاراتىلدى. بۇل پارتيانىڭ جالعاسى بولعان فازيلەت 2001 جىلى، 22 ماۋسىمدا كونستيتۋسيالىق سوت تاراپىنان جابىلعان سوڭ، پارتيا ىشىندەگى قايراتكەرلەر ۇلتتىق كوزقاراسى مەن جاڭاشىلدىعىنا قاراي ەكىگە جىكتەلىپ، ەكى پارتيا قۇردى. ۇلتتىق پىكىردەگى توپتى سوڭىنا ەرتكەن رەجاي قۇتان Saadet (باقىت) پارتياسىن، رەجەپ تاييىپ ەردوعان باسقارۋىنداعى جاڭاشىلدار 2001 جىلدىڭ 14 تامىزىندا ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىن قۇردى. جانە بۇل پارتيانىڭ العاشقى ارنايى كونگرەسىندە ەردوعان ءتوراعا بولىپ سايلاندى. 2002 جىلعى، 3 قاراشادا وتكەن سايلاۋدا 34.29% داۋىسپەن جەڭىسكە جەتكەن اق پارتيا بيلىكتەن ورىن الا باستادى. العاشقىدا حالىقتان ۇلكەن قولداۋ تاپقان پارتيا ساياساتى 2009 جىلى كۇرتتەرگە ەركىندىك بەرەتىن «كۇرت اشىلىمىنا» جول بەرگەنى ءۇشىن حالىق سىنىنا ىلىگە باستادى. تۇركيا بيلىگىن يەلەنگەن ەردوعان جانە پارتياسىنىڭ حالىققا جاساعان كوپتەگەن يگىلىكتەرى بار. دىنگە دەگەن كوزقاراسى ارقىلى حالىقتان ۇلكەن ىقىلاس كورگەن ەردوعاننىڭ پايدالى ەڭبەكتەرىن بىلايعى جۇرت جاقسى بىلەدى. ءبىز ونىڭ سوڭعى سايلاۋدا توعىز پايىز داۋىس جوعالتۋىنا سەبەپ بولعان ساياساتتاعى جاڭىلىس قادامدارىنا زەر سالايىق.
ەڭ اۋەلى ەرەجەپ تايىپ ەردوعان بۇعان دەيىنگى اسكەرلەر تاراپىنان بىرنەشە رەت بيلىكتىڭ توڭكەرىلۋىنەن ۇتىمدى ساباق الىپ، بيلىككە كەلە سالىپ جوعارعى اسكەري شەندىلەردىڭ ورىنىن ءوز ءسوزىن تىڭدايتىن ادامدارمەن اۋىستىردى. ناتو-نىڭ ەڭ كوپ اسكەرى بار مۇشەسى بولعان تۇركيانىڭ اسكەري ءتارتىبىن السىرەتتى. بۇعان نارازىلىق رەتىندە بىلىكتى اسكەري ماماندار وتستاۆكاعا كەتتى. ەردوعان بيلىگى نىعايعاننان كەيىن كونستيتۋسيانى وزگەرتۋگە تالپىنىپ، اتاتۇرىكتىڭ اتازاڭداعى قاعيدالارىنا قىرىن قارادى. اتازاڭداعى تۇرىكشىلدىك جويىلۋعا باعىتتالدى. تۇركيا ازاماتتارىنىڭ بارشاسى تۇرىك سانالاتىن اتاتۇرىك جازدىرعان ارنايى باپتىڭ(بۇعان دەيىنگى اتازاڭداردا سوزدەرى وزگەرتىلگەنىمەن كۇشىن جويماعان 1 تاراۋ، تۇرىك ازاماتتىعى، 66 باپ) كۇشىن جويىپ، تۇركيا ازاماتتارىن تۇرىك ەمەس تۇركيا رەسپۋبليكاسى ازاماتى دەپ اتاعىسى كەلدى. سول سياقتى تۇرىك بايراعى تۇركيا بايراعى دەپ جازىلۋى ءتيىس بولدى. «تۇرىكپىن دەگەنگە نە جەتسىن(Ne mutlu Türküm diyene)» دەيتىن اتاتۇرىكتىڭ ۇلاعاتتى ءسوزى قوعامدىق ورىنداردان الىنا باستادى. كۇرتتەر ەركىنسىپ، كۇرت ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتاتىن بولدى(زاڭعا ساي تۇركيا ازاماتتارىنىڭ ءبارى تۇرىك بولاتىنىن جوعارىدا ايتتىق).
باتىستىڭ شوق سالۋىمەن ويلاستىرىلعان «ۇلكەن تاياۋ شىعىس(Büyük ortadoğu projesi- Greater Middle East)» باعدارلاماسىنىڭ(1980 جىلدان باستاپ قولدانىسقا تۇسە باستاعان تەرمين. اراب ەلدەرىن، تاياۋ شىعىستى، يران، تۇركيا، اۋعانستان، پاكىستان، تۇركىمەنستان، كاۆكاز، سولتۇستىك افريكا ەلدەرىن قامتىعان وتارلانۋشى تەرريتوريانىڭ يزرايل مەن اقش تاراپىنان بيلەنۋى) تەڭ ءتوراعالارىنان ءبىرى رەتىندە ءوزىن اتاعان ەردوعاننىڭ ءسوزى حالىقتى الاڭداتتى.
سيريا دۇربەلەڭىنە حالىق ەركىنەن تىس كىرگەن تۇركيا ساياساتىنىڭ سالدارى ەل ىشىنە 2 ميلليوننان استام بوسقىننىڭ جوسىپ كەلۋىنە اكەپ سوقتى. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇركياداعى جۇمىسسىزدىق پەن قىمباتشىلىققا زاردابىن تيگىزدى. بوسقىندار تارپىنان بولعان بۇزاقىلىق قىلمىستاردىڭ جيىلەۋى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. تۇركيانىڭ ءوز ىشىندە 11 پايىزعا جاقىن جۇمىسسىزدىق بولعانىنا قاراماستان، سيريالىق بوسقىندارعا ەل بيۋدجەتىنەن تۇركياداعى تومەنگى جالاقىعا تەڭ جاردەم كورسەتىلۋىن حالىق مۇلدە قابىلداي المادى.
1990 جىلدارى تۇركيادا ءدىني راديكالدار كۇشەيۋىنە بايلانىستى ماجبۇرلىكتەن 1999 جىلى امەريكاعا كەتىپ، ۇستىنەن 2000 جىلى ءىس قوزعالعان، 2008 جىلى ەردوعاننىڭ ارالاسۋىمەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى جاعىنان اقتالعان، ءالى كۇنگە اقش-تا تۇرىپ جاتقان ءدىني قايراتكەر، تۇركياداعى ىقپالدى ادام فەتحۋللاھ گۇلەنمەن ەردوعاننىڭ اراسى سوڭعى جىلدارى سالقىن تارتىپ، تۇرىك بيلىگى گۇلەندى ينتەرپولمەن ىزدەۋگە دەيىن باردى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستان تۇركياداعى كوپتەگەن سوت، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى وتستاۆكاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. يسلام دىنىنە كوزقاراسىن تۋ ەتىپ، ءبىر شەپتە ساپ تۇزەگەن تۇلعالار قاقتىعىسىنان قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلدى.
تۇركيادا ون جىلدىق پرەمەرلىك قىزمەت اتقارعان رەجەپ ەردوعان ەلدەگى بيلىكتى ءوز قولىنا شوعىرلاندىرا باستادى. كەيبىر قۇقىقتىق مەكەمەلەر مەن بەدەلدى قوعامدىق ۇيىمدار تىكەلەي پرەمەرگە باعىنىشتى بولدى. مەملەكەتتىك ءوندىرىس ورىندارى مەن قوعامدىق قىزمەت اتقاراتىن قۇرىلىمدار، اتاپ ايتقاندا تۇرىكتەلەكوم سىندى بەلدى كومپانيالار جەكەشەلەندىرۋگە كەتتى.
ەردوعاننىڭ بيلىككە كەلۋىمەن جوعارىدا ايتقانىمىزداي اتاتۇرىك قاعيدالارى بيلىك پرينسيبىنەن الشاقتاپ، تۇرىكشىلدىك ورنىنا «نەو وسمانجىلىق» بەلگىلەرى كورىنە باستادى. بۇعان دالەل: بۇعان دەيىنگى تۇركيادا تۇرىك تۋىستاس قازاقستان، قىرعىزستان سياقتى مەملەكەتتەردەن كەلگەن ستۋدەنتتەرگە «تۇرىك تەكتەس» دەپ ايرىقشا ىقىلاس تانىتىلىپ، زاڭ جۇزىندە تۇرىك ازاماتتارىمەن قاتار قۇقىقتىق مارتەبە كورسەتىلەتىن. ەردوعان بيلىگى بۇل زاڭنىڭ كۇشىن جويدىرىپ، ونداي مارتەبەنى بۇرىنعى وسمان يمپەرياسىندا بولعان مەملەكەتتەر ستۋدەنتتەرىنە تانىتا باستادى. ەكىنشى دالەل: AKP اتىنان قاتىسقان كەيبىر دەپۋتاتتار سايلاۋ الدىنداعى ۇگىت-ناسيحاتىندا وسمانلى كيىمدەرىن كيگەن سۋرەتى باسىلعان پلاكاتتار ءىلدى.
ەردوعان پرەزيدەنتتىككە سايلانعاننان كەيىن پارتيالىق سايلاۋلاردا تاراپسىز بولاتىنىن مالىمدەگەن ەدى. AKP ءتوراعاسى قىزمەتى قازىرگى پرەمەر احمەت داۋىتوعلۋنا جۇكتەلگەن. پارتيانىڭ بۇل سايلاۋداعى باستى ۇرانى «جاڭا تۇركيا جولىندا». باستى نىساناسى «تۇركيا 2023». لوزاننا ءبىتىمىنىڭ 2023 جىلى كۇشىن جويۋىنا قارسى بوسفور بۇعازىنىڭ ەگەمەندىگى تۇگەلدەي تۇركياعا ءوتىپ، كەمەلەردىڭ قاراتەڭىزگە كىرۋ-شىعۋىن تۇركيا تۇگەلدەي ءوز قولىنا الادى. سوعان ساي بوسفور بۇعازىنداعى ماڭىزدى مەگاپوليس ىستامبۇلعا ارناپ AKP كوپتەگەن ۇلكەن جوبالاردى قولعا الدى. ولاردىڭ بىرەۋى قازىردە قولدانىسقا بەرىلگەن ازيا قۇرلىعى مەن ەۋروپانى جالعايتىن تەڭىز استى مەترو جەلىسى مارماراي. سونداي-اق قۇرىلىس جۇمىستارى باستالىپ كەتكەن ەكى قۇرلىقتى جالعايتىن ءۇشىنشى كوپىر جانە اۋىر جۇك تاسيتىن كەمەلەردىڭ قاراتەڭىزگە كىرۋىنە ارنالعان بوسفور بۇعازىنا بالاما «كانال ىستامبۇل» جوباسى، سونىمەن قاتار الەمدەگى ەڭ ۇلكەن اۋەجاي بولاتىن ىستامبۇلدىڭ ءۇشىنشى اۋەجايى تۇركيا ەكونوميكاسىنا ۇلكەن تابىستار اكەلىپ قانا قويماي تۇركيا دامۋىنىڭ جاڭا ساتىسىن كورسەتەتىن بولادى. وسىنداي جوبالاردى قولىنا الىپ وتىرعان AKP بۇل جولعى سايلاۋدا پارلامەنتتەن 3/5 ورىن يەلەنەتىن بولسا، ولاردى تۇركيانىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىن رەفەرەندۋمعا جىبەرۋ جۇمىسى كۇتىپ تۇر ەدى. بۇل كونستيتۋسيا بويىنشا تۇركيا پارلامەنتتىك باسقارۋدان پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋى ءتيىس بولاتىن.
CHP – رەسپۋبليكاشىل حالىق پارتياسى
جۇمحريەت حالىق پارتياسى – ءسوزسىز تۇركيا تاريحىندا ۇلكەن ورنى بار پارتيا. اتاتۇرىكتىڭ ءوزى قۇرىپ، حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتىن اشقان تامىرلى، ءتۇبىرلى پارتيانىڭ قۇرىلۋى تۋرالى جوعارىدا جازدىق. تۇركيانىڭ العاشقى 18 ۇكىمەتىنىڭ، جيىنى 24 ۇكىمەتىنىڭ بيلىگىن قولىندا ۇستادى. پارتيا تۋىنداعى التى وق – اتاتۇرىكتىڭ التى قاعيداسىن مەڭزەيدى. سوڭعى ءۇش رەتكى پارلامەنت سايلاۋىندا رەسپۋبليكاشىلار 20-25 داۋىسقا يە بولىپ، پارلامەنتتە وتىردى. تۇركيانىڭ ەڭ ۇلكەن وپپوزيسياسى بولىپ سانالاتىن رەسپۋبليكاشىلاردىڭ قازىرگى ءتوراعاسى 2010 جىلدان بەرى كەمال قىلىشداروعلۋ.
رحپ-نىڭ نەگىزگى قولداۋشىلارى باتىس تۇركيانىڭ، ەگە بولگەسىنىڭ حالقى بولىپ سانالادى. 2015 جىلعى سايلاۋدا بۇل پارتيا «بولاشاعى مىعىم تۇركيا(Yaşanacak Bir Türkiye)» ۇرانىن قولداندى. نەگىزگى پارتيالىق باعىت رەتىندە ەلدىڭ دەموكراتياسىن ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتكىزۋدى، بارشا بايلىقتى حالىقپەن ءبولىسىپ، تەڭ دارەجەدە ءومىر سۇرەتىن قوعام قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتتى.
MHP – ۇلتشىل ارەكەت پارتياسى
ميللەتشى حارەكەت پارتياسى – پانتيۋركيزمگە نەگىزدەلگەن پارتيانى 1969 جىلى كيپر تۋماسى الپارسلان تۇركەش(ازان شاقىرىلىپ قويىلعان ەسىمى حۇسەيىن فەيزۋللاھ (Hüseyin Feyzullah)) قۇردى. 1970 جىلدارى تۇركيادا جۇقپالى ىندەتتەي تاراي باستاعان كوممۋنيزم مەن سوۆەتتىك يدەولوگياعا قارسى شىقتى. پارتيانىڭ نەگىزگى قاعيداسى الپارسلان جازعان «توعىز ساۋلە دوكتريناسى(Dokuz ışık doktrini)» بولىپ تابىلادى. الپارسلان تۇركەش وتستاۆكاداعى اسكەريلەردەن قۇرعان جانە تىكەلەي ءوز امىرىمەن جۇمىلدىرعان «ىزعار جاساعى(Rüzgâr Birliği)» قاراباق داۋىندا تۇرىكشىلدىكتىڭ تۋىن كوتەرىپ، ازەربايجان تۋىستارىنا كومەكتەستى. سونداي-اق تۇرانشىلىق يدەولوگياسىن بارشا تۇرىك الەمىنە جايۋدى ويلاستىرعان «ىزعار(Rüzgâr)» شتابىن ازەربايجاندا قۇردى. بۇندا اسكەري جانە ساياسي ءبىلىم بەرىلىپ، 2000-عا جۋىق ادام وقىتىلعان. ىزعار جاساعى 1994 جىلى الپارسلان تۇركەشكە جاسالعان ۇكىمەت قىسىمىنان سوڭ جابىلدى.
الپارسلان تۇركەش ىقپالىمەن قۇرىلعان MHP جاستار قاناتى «كوكبورىلەر(Bozkurtlar)» اتتى ۇلتشىل-يدەاليست جاستار ۇيىمى 1970 جىلدارى كوممۋنيزممەن كۇرەس جولىندا قانتوگىستەرگە باردى. 1990 جىلدارى كۇرتتەردىڭ سەپارتيستىك قوزعالىستارىنا قارسى كۇرەستەر جاسادى.
ۇلتشىلدار پارتياسى 2000 جىلدارى ەردوعان ەل بيلىگىنە كەلگەن سوڭ باستى قارسىلاسىنىڭ بىرىنە اينالدى. 1997 جىلى الپارسلان تۇركەش ومىردەن وتكەن سوڭ پارتيانى داۋلەت باحچەلى باسقارىپ كەلەدى. 2015 جىلعى سايلاۋدا ۇلتشىلدار پارتياسى «بىزبەن بىرگە اتتان تۇركيا(Bizimle yürü türkiye)» ۇرانىن قولداندى.
HDP – حالىقتار دەموكراتياسى پارتياسى
دەموكراتيانى «جەلەۋ ەتكەن» حالىقتار دەموكراتياسى پارتياسى 2012 جىلى 15 قازاندا قۇرىلعانىمەن، بۇعان دەيىن مەملەكەت تاراپىنان ساياسي تيىمدار سالىنعان ءبىر ەمەس بىرنەشە كۇرتتەر ءسوزىن سويلەيتىن پارتيانىڭ كەيىنگى بۋىنى بولىپ سانالادى. كۇرتتەر ەڭ العاش 1921 جىلى رەسپۋبليكا قۇرىلماي تۇرىپ، تۇركيا ۇلكەن ۇلت ماجىلىسىنە قارسى باس كوتەردى. 1930 جىلدارى دەرسيم اۋماعىندا كۇرتتەر بۇلىك شىعارادى. 1937 جىلى تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى تاراپىنان بۇلىك تىنىشتاندىرىپ، دەرسيم تۇنجەلى بولىپ وزگەرتىلەدى. 1978 جىلى كۇردىستان جۇمىسشى پارتياسى قۇرىلىپ، تۇركيا، يراك، سيريا، يران توپىراقتارىنان تاۋەلسىز كۇرت مەملەكەتىن قۇرعىسى كەلدى. 1984 جىلدان تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى تاۋلارعا جاسىرىنعان كۇرت جاساقتارى تۇرىك قارۋلى كۇشتەرىمەن قاقتىعىستارعا باردى. 1999 جىلى بۇلىكشىل سەپاراتيست كۇرتتەر ليدەرى ابدۋللا ءوجالان(Abdullah_Öcalan) تۇتقىندالعان سوڭ كۇرت بۇلىكشىلدەرى السىرەدى. بۇگىنگى تاڭدا ەسىمدەرىن ءجيى اۋىستىرىپ، زاڭدى تۇردە ساياسي كۇرەستەرگە دەن قويعان كۇرتتەردىڭ سوڭعى پارتياسى HDP-ءنىڭ سەلاھاتتين دەميرتاش جانە فيگەن يۇكسەگداع ەسىمدى ەكى تەڭ ءتوراعاسى بار. كۇرتتەردىڭ العاش رەت تۇركيا پارلامەنتىنە كىرگەن پارتياسىنىڭ نەگىزگى ۇرانى «ورتاق وتان، دەموكراتيالىق اۆتونوميا» بولدى. پارتيانىڭ الدىعا قويعان ماقساتتارىندا كۇرتتەر ماسەلەسىن قارۋسىز شەشۋ، جەرگىلىكتى باسقارۋدى حالىق تاعايىنداۋ، تۇركيانىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن جابۋ، كۇرتتەردىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋى، تۇركيانىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قاعيداسى مەن ءدىني ۇستانىم جولىن بەلگىلەۋگە قارسىلىق، مەملەكەتتە جاڭا كونستيتۋسيانىڭ قابىلدانۋى سياقتى بولىمدەرى بار. كۇرتتەر قونىستانعان اۋماقتىڭ كەيبىر تۇرعىندارى بۇگىنگە دەيىن سالىق پەن كوممۋنالدى تولەمدەردى تولەمەي، كونتراباندامەن اينالىسىپ، مەملەكەتكە تولىقتاي باعىنباي كەلەدى.
سايلاۋدىڭ بارىسى. ناتيجەسى
تۇركيانىڭ 25-پارلامەنت سايلاۋى بيىلعى جىلدىڭ 7 ماۋسىمدا بولاتىنى تۋرالى 22 قاڭتاردا بەلگىلى بولدى. سول ساتتەن باستاپ-اق سايلاۋ الدى ۇگىت ناسيحاتتار قىزۋ ءوربىدى. سايلاۋعا دايىندىققا جەتكىلىكتى ۋاقىت بەرىلىپ، دەموكراتيانىڭ شىنايى كورىنىسى سيپات الدى. پارتيا ءتوراعالارى مەن سايلاۋعا تۇسكەن دەپۋتات ۇمىتكەرلەرى قالالار مەن ەلدى مەكەندەردى ەركىن ارالاپ، اشىق ميتينگىلەر مەن شەرۋلەر ۇيىمداستىردى. جەرگىلىكتى جانە مەملەكەتتىك ب ا ق قىزمەتتەرىن اشىق قولدانىپ، تىكەلەي ەفيرلەردى، گازەتتەردىڭ باس بەتتەرىن ۇتىمدى پايدالاندى. بۇل جولعى سايلاۋدىڭ باستى ەرەكشەلىگى بۇرىنعى سايلاۋلارداي پارتيالاردىڭ «سوعىسى» ايتارلىقتاي اسقىنبادى. پارتيا ليدەرلەرىنىڭ ەكىنشى پارتيانى اۋديو نەمەسە بەينە كورىنىس كومپروماتتارى ارقىلى اشكەرەلەۋى مەن بوپسالاۋ وقيعاسى تىركەلمەدى. سايلاۋعا قاتىسقان پارتيالار نەگىزىنەن AKP-گە ءشۇيىلدى.
ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنان ىرىكتەلىپ، وسى جولعى سايلاۋعا تۇسكەن 400 دەپۋتات ۇمىتكەرىنەن ەردوعان ۇلكەن جەڭىس كۇتتى. ەگەر پارلامەنتتەن بيلىك پارتياسى 330 ورىن يەلەنگەن جاعدايدا جاڭا كونستيتۋسيانى رەفەرەندۋمعا جىبەرۋگە، 360 ورىن يەلەنگەن جاعدايدا رەفەرەندۋمعا شىعارماي-اق جاڭا كونستيتۋسيانى قابىلداپ جىبەرۋگە مۇمكىندىك الاتىن ەدى. ءبىراق، ناتيجە كۇتكەندەي بولمادى. AKPء-نىڭ مەملەكەتتى جەكە-دارا بيلەپ توستەۋىنەن الاڭداعان كەيبىر وپپوزيسيالىق كوزقاراستاعى ۇلتى تۇرىك ازاماتتار كۇرتتەر پارتياسىنىڭ پارلامەنتكە كىرۋىنە داۋىس بەرىپ، ولاردىڭ دا AKP الدىنا قارسى شىعۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. الايدا ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى عانا ۇكىمەت قۇرۋى ءۇشىن ولار ەڭ ازى 276 دەپۋتاتتىڭ ورىن تاعىنا يە بولۋى كەرەك ەدى. سايلاۋ الدىندا AKP ءتوراعاسى، پرەمەر-مينيستر احمەت داۋىتوعلۋ ءوز پارتياسى ۇكىمەتتى جاساقتاۋعا كەرەكتى مولشەردە داۋىس جيناي الماعان جاعدايدا وتستاۆكاعا كەتەتىنىن مالىمدەگەن. سايلاۋ ناتيجەسىنە ساي، داۋىتوعلۋ وتستاۆكاعا كەتتى، ونىڭ ۇكىمەتى جاڭا ۇكىمەت قۇرىلعانشا وكىلەتتى قىزمەتىن جالعاستىرماق. تۇركيا اتازاڭىنىڭ 116 بابىنا ساي، ماجىلىستە ءتوراعالىق كوميتەت قۇرىلعان سوڭ 45 كۇن ىشىندە پارلامەنت جاڭا ۇكىمەت جاساقتاۋى كەرەك. جاساقتاي الماعان جاعدايدا مەزگىلىنەن بۇرىن پرەمەر-مينيستر سايلاۋى بولادى. مەزگىلىنەن بۇرىنعى سايلاۋ بەلگىلەنگەن جاعدايدا ءۇش اي ۋاقىت ىشىندە ءوتۋى كەرەك. جاڭا پارلامەنتكە ءالى ءماجىلىس ءتوراعالىق كوميتەتى بەكىتىلمەدى. سايلاۋدىڭ قازىرگى ناتيجەسى بويىنشا، ۇكىمەت باسىنا جالعىز پارتيا كەلە المايدى. سوندىقتان ەڭ ازى ەكى پارتيا كواليسيا قۇرىپ، ۇكىمەت جاساقتاۋى كەرەك. الايدا، سايلاۋ الدى ناسيحاتتارىندا بىردە-بىر پارتيا AKP-مەن كواليسيا قۇرمايتىنى مالىمدەگەن بولاتىن. ۇلتشىل ارەكەت پارتياسى سايلاۋدان كەيىن AKP-مەن كواليسيا قۇرۋ ءۇشىن سوڭعى جىلداعى ۇلكەن داۋ بولعان ەل بيلىگىندەگى جەمقورلىقتىڭ اشكەرەلەنۋىن سۇرادى. ال، رەسپۋبليكاشىلار ۇلتشىلدارمەن جانە دەموكراتتارمەن بىرىگىپ، AK پارتياعا قارسى كواليسيا قۇرۋعا كەلىسەتىندىكتەرىن ايتتى. الايدا، بۇل قازىرگى ساياسي جاعدايدا مۇمكىن ەمەس. ءۇش پارتيانىڭ بىرەۋى قالايدا ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىمەن بىرىگىپ كواليسيا قۇرۋى كەرەك. مەزگىلىنەن بۇرىن سايلاۋ بولا ما، الدە ۇكىمەتتە كواليسيا قۇرىلا ما؟ حالىق ءالىپتىڭ ارتىن باعۋدا.
جاڭا پارلامەنتتىڭ مىندەتى. ەل ەرتەڭى
جوعارعى سايلاۋ كەڭەسى ءتوراعاسى سادي گۆۋەن سايلاۋدىڭ ناقتى قورىتىندىسى ون كۇن ىشىندە جاريالاناتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن. الايدا سايلاۋ ناتيجەسىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولا قويۋى ەكىتالاي. ۇكىمەتتە كواليسيا قۇرىلسا AK پارتيانىڭ جەكە دارا بيلىك جۇرگىزۋ ءداۋىرى اياقتالىپ، ەلدە دەموكراتيالىق پارلامەنت جۇمىس ىستەي باستايدى. قوعامدىق پىكىر سوڭعى ون جىلدا بيلىكتى يەلەنىپ كەلگەن AK پارتيانىڭ تارالىپ، ورنىنا جاڭا پارتيا قۇرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ايتۋدا. پارلامەنتتە العاش رەت ورىن يەلەنگەن كۇرتتەر بولسا، العا قويعان ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنادى. ولار 1999 جىلى تۇتقىندالىپ، قازىرگە دەيىن قاماۋدا وتىرعان ابدۋللا ءوجالاندى اباقتىدان شىعارۋعا ارەكەت جاسايتىن بولادى.
سايلاۋ وتە سالىپ، تۇرىك ۆاليۋتاسى ليرانىڭ دوللارعا شاققانداعى باعاسى 5 پايىزعا قۇنسىزداندى. جاڭا پارلامەنت ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتى رەتتەۋى، وڭتۇستىك شىعىستاعى قاقتىعىستارعا نۇكتە قويۋى ءتيىس. كىم نە دەسە دە، بۇل جولعى پارلامەنت سايلاۋى ەل پرەزيدەنتى ەردوعان ءۇشىن ۇلكەن سىن بولدى. سەبەبى تۇركيا حالقى ەل باسىنا كەلگەن باسشىلاردىڭ ءبارىنىڭ اتقارعان جۇمىسىن اتاتۇرىكتىڭ قىزمەتىمەن سالىستىرىپ قارايدى. بۇل قانداي باسشى ءۇشىن بولسا دا ۇلكەن سىن. ەردوعان كەزىندە تۇركيادا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ايتارلىقتاي جاقساردى. ەلەۋلى ەكونوميكالىق رەفورمالار دا وسى ەردوعان تۇسىندا جاسالىپ، ليرا ايتارلىقتاي كۇشەيگەن بولاتىن. كوپتەگەن اۋەجايلار، ۋنيۆەرسيتەتتەر سالىندى. اۆتوجولدار توسەلىپ، جوعارى قارقىندى پوەزدەر ىسكە قوسىلدى. تۇركيا حالقى ەلدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعىنىڭ بۇدان دا جارقىن بولۋى، مەملەكەت الدەقايدا قۋاتتى بولۋى ءۇشىن بيلىككە ىنتىماقتى، بىلىكتى ادامداردىڭ كەلگەنىن جانە ولاردىڭ حالىقپەن ساناسقانىن قالايدى. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە تۇركيانىڭ كەلەشەككە باستار جولى تەك قانا تۇراقتىلىقپەن، تابىسپەن، تاباندىلىقپەن جالعاسا بەرگەنىن قالايمىز.
نۇرعالي نۇرتاي، ارنايى "قالا مەن دالا" ءۇشىن تۇركيادان.
دەرەككوز:
http://yasanacakbirturkiye.com/
