ەلىمىز نارىقتىق قاتىناستار ورناعان كۇننەن باستاپ كاسىپكەرلەردىڭ ۇلكەن شوعىرى قالىپتاستى. ءقازىر «Forbes» جۋرنالى جىل وتكەن سايىن ەلىمىزدەگى ەڭ باي ادامنىڭ جيعان-تەرگەنىن ەسەپتەپ، جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىپ كەلەدى. بيزنەستەن تۇلەپ ۇشقان ءبىراز كاسىپكەرلەردىڭ الدى بيلىككە ۇمتىلىپ، ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە ارالاسىپ ۇلگەردى. ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جاتقىمىز جوق. بىزگە بيزنەستىڭ ايدىنىنا ەركىن ءجۇزىپ، بيلىكتىڭ ايلاعىنا ارا-تۇرا زاكىرىن تاستاپ تۇراتىن نۇرلان سماعۇلوۆتىڭ ارەكەتتەرى  قىزىقتى بولىپ تۇر. 

بيزنەس بيىگى

ماماندىعى بيوحيميك كاسىپكەر مۇنداي باس اينالدىرار بيىكتىككە قالاي قول جەتكىزگەنى كوپشىلىك جەتە بىلمەۋى مۇمكىن. ستۋدەنت كەزىنەن باستاپ سوناۋ جەر تۇبىندەگى ساحالينگە ساپار شەگىپ، بالىق اۋلاعان نۇرلان مىرزانىڭ بيزنەسكە ەرتە باستان ارالاسقانى بەلگىلى. اسكەر قاتارىندا بولىپ، ازاماتتىق بورىشىن ادال اتقارعان كاسىپكەردىڭ وتكەن ءومىرى – بيزنەسكە اڭسارى اۋعان تالاي جاسقا ۇلگى-ونەگە بولاتىنى انىق. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا سماعۇلوۆ «استانا موتورس» كومپانياسىن قۇرىپ، قازاقستان نارىعىنا سىرتتان كولىك تاسىمالداپ، بيزنەسىن ءبىراز دوڭگەلەتتى. ول كەزدە ەلىمىزدە نۇرلان مىرزانىڭ جولىنا تۇراتىنداي ازۋلى باسەكەلەستەر دە بولعان جوق. كەيىپكەرىمىز قىسقا مەرزىم ىشىندە كولىك ساۋداسىمەن اينالىسىپ، تابىستى كاسىپكەرلەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. ادەتتە بىزدەر توقسانىنشى جىلدارى بيزنەس باستاپ، ميلليونەر اتانعان ازاماتتار جايىندا اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردى قۇراستىرۋعا قۇمارمىز. ءوز باسىم سول كەزدە ءىسىن باستاعان كاسىپكەرلەردى ورايلى كەزەڭىندە ءساتتى پايدالانعان جولى بولعىش ادامداردىڭ قاتارىنا جاتقىزار ەدىم. ءيا، ول كەزدە ساۋدامەن اينالىسقان ءاربىر ازاماتتىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ، تابىسقا كەنەلگەنى بەلگىلى. ەگەر سول كەزدەگى ءاپايتوس كاسىپكەرلەرىمىز كاسىبىن ءقازىر باستاعاندا سونداي جەتىستىككە جەتەر مە ەدى؟ مۇنى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ءجا، بۇل ماسەلەگە تەرەڭدەپ «Forbes» جۋرنالى تىزىمدەگەن كاسىپكەرلەردىڭ «ەرەن ەڭبەگىنە» باعا بەرمەي-اق قويالىق. ءتىپتى، ولار ءبىزدىڭ باعامىز بەن وي-پىكىرىمىزگە مۇقتاج دا ەمەس قوي.

ءقازىر قازاق كاسىپكەرلەرى الەۋەتتى ينۆەستورعا اينالىپ ۇلگەردى. ءبىراق ولاردىڭ ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋدە بەلسەندى ارەكەتكە بارعانىن بايقاي الماۋدامىز. قايتا بايلىعى جۇزدەگەن ميلليون دوللاردى قۇرايتىن كاسىپكەرلەرىمىز عالامدىق قارجى  داعدارىسىن العا تارتىپ، مەملەكەت قارجىلاي قولداۋ كۇتۋگە داعدىلانىپ كەتكەندەي... سولاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى نۇرلان سماعۇلوۆ. قازاقستانداعى كولىك ساۋداسى جايىندا اڭگىمە قوزعاعاندا نۇرلان سماعۇلوۆ بىردەن ويعا ورالا كەتەدى. ءقازىر ونى ەلىمىزدەگى كولىك ساۋداسىنىڭ كورولى دەپ اتاساق تا بولادى. سوندىقتان كولىك ماسەلەسىنە قاتىستى تۋىنداعىن داۋ-شارلاردىڭ ارتىندا نۇرلان مىرزانىڭ كولەڭكەسىن بايقاپ قالامىز.

ءقازىر قازاق كاسىپكەرلەرى الەۋەتتى ينۆەستورعا اينالىپ ۇلگەردى. ءبىراق ولاردىڭ ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋدە بەلسەندى ارەكەتكە بارعانىن بايقاي الماۋدامىز. قايتا بايلىعى جۇزدەگەن ميلليون دوللاردى قۇرايتىن كاسىپكەرلەرىمىز عالامدىق قارجى  داعدارىسىن العا تارتىپ، مەملەكەت قارجىلاي قولداۋ كۇتۋگە داعدىلانىپ كەتكەندەي...

كولىك ساۋداسى ءۇشىن كۇرەس

ءاۆتووندىرىسى كەنجەلەپ قالعان قازاقستاندا كولىك ساۋداسى ۇلكەن تابىستىڭ كوزى. بۇگىندە كولىك قاراپايىم حالىق ءۇشىن بايلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس، كۇندەلىكتى قاجەت دۇنيەگە اينالعان. 2005 جىلدارى ەلىمىزگە ءرۋلى وڭ جاقتاعى كولىكتەر كەلىپ، قاراپايىم حالىق جاپونيادا قۇراستىرىلعان ساپالى كولىكتەردى تاقىمداپ، مارە-سارە بولعانى ءالى ەسىمىزدە. سول كەزدە سىرت ەلدەردەن قىمبات كولىكتەردى ەكسپورتتاپ، پايداعا باتقان نۇرلان سماعۇلوۆقا بۇل جايت ۇناماعانى انىق. وسىدان كەيىن كولىك بيزنەسىنەن مول پايدا تاۋىپ وتىرعان الپاۋىت كاسىپكەرلەر قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن شاپتان ءتۇرتىپ، تىزگىنى وڭ جاقتاعى كولىكتەر ەلىمىزدەگى جول-كولىك قاۋىپسىزدىگى سالاسىنداعى جاعدايدى ۋشىقتىرىپ (سوعان كۇدىگىمىز بار) جىبەرگەنىن ايتىپ، تالاي ادامدى كۇندىز كۇلكىسىنەن، تۇندە ۇيقىسىنان ايىرعانىن ۇمىتا قويعان جوقپىز. بۇدان سوڭ ۇكىمەت ەل اۋماعىنا ءرۋلى وڭ جاقتاعى كولىكتى جەتكىزۋگە تىيىم سالدى. سوڭىنان اتقارۋشى بيلىك حالىقتىڭ نارازىلىعىنان سەسكەنىپ، قازاقستان اۋماعىنا كىرىپ قويعان ءرۋلى وڭ جاقتاعى كولىكتەردى ەلىمىزدە پايدالانۋعا رۇقسات بەردى. ءبىراق تەرىس تىزگىندى كولىكتەرگە اكەلۋگە ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىنعانى بەلگىلى. ءبىراق شاعىن كاسىپكەرلەردىڭ سىرتتان كولىك اكەلۋى تولاستاعانى انىق. ايتالىق، 2007 جىلدىڭ وزىندە ەلىمىزگە سىرتتان سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەگەن 300 مىڭعا تارتا كولىك اكەلىنگەن ەكەن. ال ءدال وسى جىلى ەلىمىزدەگى كولىك ساۋداسىمەن اينالىساتىن رەسمي ساتۋشىلار بار بولعانى 34 مىڭ كولىك ساتىپتى. وسىلايشا ولار تاعى دا قاراپايىم كولىك ساتۋشىلارمەن باسەكەگە تۇسە الماعانىن بايقايمىز. ەلىمىز كەدەندىك وداققا مۇشە بولىپ، وزگە ەلدەرمەن اراداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس ءبىراز السىرەپ كەتتى. كەدەندىك وداق شەڭبەرىندەگى شەكتەۋلەر رەسمي ديللەرلەردىڭ مۇددەسىمەن سايكەستى.  2007 جىلدارى قاسكەلەڭنىڭ ىرگەسىندەگى اتشاپتىرىم اۋماقتى الىپ جاتقان كولىك بازارى دۇنيەجۇزىنىڭ ءار تارابىنان جەتكىزىلگەن كولىكتەر ءيىن تىرەسىپ تۇراتىن. كەيىننەن بازار قاڭىراپ بوس قالعانى بەلگىلى. قاراپايىم حالىق اۆتوسالوندارداعى جاڭا تەمىر تۇلپارلاردى ساتىپ الاتىن قارجىسى بولماعان سوڭ، ابدەن توزىعى جەتكەن «جيگۋليلەر» مەن «موسكۆيچتەرىن» جاماپ-جاسقاپ ايداۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىلايشا قاراپايىم حالىقتىڭ كولىك ساۋداسىمەن اينالىسۋىنا ەشقانداي مۇمكىندىك قالمادى. كولىك ساۋداسىمەن اتى شىققان نۇرلان سماعۇلوۆ وسىنداي قيىن كەزەڭدە بىرنەشە كولىكتى شەتەلدەن اكەلىپ، وتباسىن اسىراپ جۇرگەن شاعىن كاسىپكەرلەردىڭ اراشا ءتۇسىپ، باسەكەلەستىك جاعدايدا جۇمىس ىستەۋگە دايار ەكەنىن ايتا المادى.

ادەتتە حالىق ارىنى قاتتى تاۋ سۋ سياقتى عوي. از عانا ۋاقىت تا تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى تاباتىنى بەلگىلى. كولىك ساۋداسىنىڭ قىزۋى باسىلعان ساتتە ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىستان كەيىن ەكونوميكالىق قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلگەن رەسەي رۋبلىنە ديەۆالۆاسيا جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. كورشى ەلدەگى جاعداي ءجىبى ءتۇزۋ كولىك ءمىنۋدى ارمانداپ جۇرگەن ءبىراز ادامنىڭ ويىن شىندىققا اينالدىردى. كوپشىلىك جيعان-تەرگەنىن قالتاعى باسىپ، كورشى ەلدىڭ ارزان كولىگىن ساتىپ الۋعا اسىقتى. ناتيجەسىندە از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە رەسەيدەن جۇزدەگەن مىڭ كولىكتى ساتىپ الدىق. سول ساتتە شەتەلدىڭ سۋ جاڭا كولىكتەرىن ساۋدالايتىن رەسمي ديللەرلەر ۇكىمەتكە كولىك ساۋداسىنىڭ قۇلاعانىن ايتىپ، مۇڭىن شاقتى. ولاردىڭ ارسىندا كولىك بيزنەسىنىڭ كورولى نۇرلان سماعۇلوۆتىڭ داۋسى ەرەكشە شىقتى. وسى رەتتە كوپشىلىگىمىز نازار اۋدارمايتىن ءبىر جايتتى ايتا كەتسەك دەيمىز. كوپ جاعدايدا كولىك ساۋداسىمەن اينالىساتىن رەسمي ديللەرلەر وتاندىق كولىك قۇراستىرۋ سالاسىنىڭ قيىن جاعدايىن العا تارتىپ، كولىك ساۋداسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشىپ الۋعا داعدىلانعانىنا ءبىراز ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. بۇگىندە ولار بۇل قۋلىقتىڭ ۋاقىتى وتكەنىن سەزىپ، دۇنيەجۇزىندەگى تانىمال كولىك قۇراستىرۋشى كومپانيالارمەن بىرلەسىپ، شاعىن بىرىككەن كاسىپورىندار قۇرىپ، وتاندىق ماشينا قۇراستىرۋ سالاسىنىڭ سويىلىن سوققانسىپ ءجۇر.

كوپ جاعدايدا كولىك ساۋداسىمەن اينالىساتىن رەسمي ديللەرلەر وتاندىق كولىك قۇراستىرۋ سالاسىنىڭ قيىن جاعدايىن العا تارتىپ، كولىك ساۋداسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشىپ الۋعا داعدىلانعانىنا ءبىراز ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. بۇگىندە ولار بۇل قۋلىقتىڭ ۋاقىتى وتكەنىن سەزىپ، دۇنيەجۇزىندەگى تانىمال كولىك قۇراستىرۋشى كومپانيالارمەن بىرلەسىپ، شاعىن بىرىككەن كاسىپورىندار قۇرىپ، وتاندىق ماشينا قۇراستىرۋ سالاسىنىڭ سويىلىن سوققانسىپ ءجۇر.

ءوندىرىس پەن ساۋدانىڭ اراسى

قازاقستاندا كولىك قۇراستىرۋ ءوندىرىسىنىڭ ماڭىزى قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن نۇرلان سماعۇلوۆ بارىمىزدەن جاقسى بىلەدى. ءبىراق كەيىپكەرىمىزدىڭ بۇل ىسكە وتە كەش ارالاسىپ، بەرتىندە عانا ينۆەستيسيا سالعانى تۇسىنىكسىز. كاسىبىن ساۋدامەن باستاپ، مول تابىسقا كەنەلگەن كاسىپكەر سوڭىندا ءوندىرىس وشاعىن قۇراتىنى بەلگىلى. ءبىراق ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىز ءوندىرىس ءۇشىن ەمەس، ساۋدا ءۇشىن كۇرەسۋگە قۇمار. كولىك ساۋداسىمەن اينالىساتىن رەسمي ديللەرلەر ۇكىمەتكە مۇڭىن شاعىپ (مۇنى ەندى لوببيلىق دەمەسكە شاراڭ جوق) قاراپايىم حالىقتىڭ ارزان كولىك ساتىپ الۋى ءۇشىن ارزان نەسيە بەرۋگە يتەرمەلەدى. بۇل جولى حالىق ەلىمىزدە قۇراستىرىلعان (ءوندىرىس دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە) كولىكتەردى ساتىپ الۋى ءتيىس. نەسيەگە بەرىلەتىن كولىكتەردىڭ تىزىمىنە كوز سالعان ادام 30-دان استام كولىك ماركالارىنىڭ بارىن بايقايدى. سوندا قازاقستاننىڭ كاسىپورىندارى كولىكتىڭ كوپتەگەن ءتۇرىن وندىرەتىن دەڭگەيگە جەتكەن بە؟ بۇل جاعى ەندى بىزگە تۇسىنىكسىز.

ەگەر وتاندىق اۆتوديللەرلەر شىنىمەندە قازاقستاندىقتاردىڭ وتاندىق تەمىر تۇلپارلارعا ءمىنىپ جۇرگەنىن قالاسا، قاراپايىم حالىق قولجەتىمدى كولىك قۇراستىرار ەدى. بۇل رەتتە الىسقا بارماي-اق ىرگەدەگى وزبەكستاننان كوپ ۇلگى الۋعا بولادى. ولار قاراپايىم Daewoo Nexia مەن Matiz-ىن ارزان باعاعا ساتىپ الىپ، جۇيىتكىپ ءجۇر. ال ءبىز بولساق، ەكىنىڭ ءبىرى قولى جەتپەيتىن ەسىك پەن توردەي دجيپ قۇراستىرۋعا قۇمارمىز. ايتپاقشى، ءقازىر وزبەكستان دۇنيەجۇزىندە وتاندىق ءاۆتووندىرىسى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلدى. ال جول تالعامايتىن كولىك قۇراستىرعان قازاقستاندى بۇل تىزىمنەن بايقاي المادىق.

ۋتيليزاسيا – كولىك ەكسپورتىنا قويىلعان توسقاۋىل

بۇگىندە يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسىنا ءۇن قوسقان «استانا موتورس» كومپانياسىنىڭ قوجايىنى نۇرلان سماعۇلوۆ كارىستەرمەن تىزە قوسىپ، شاعىن جۇك كولىكتەرى مەن ارنايى ماشينالار قۇراستىرۋدى باستادى. قۇراستىرىلعان كولىكتەر وتاندىق نارىققا ساۋدالانۋدا. ازىرشە قازاقستاندا قۇراستىرىلعان كولىكتەردى رەسەيگە ەكسپورتتاۋدىڭ ورايى كەلمەي تۇر. رەسەي ءوزىنىڭ ءاۆتووندىرىسىن قورعاۋ ءۇشىن ەلگە جاڭا كولىكتەر جەتكىزۋشىلەرگە كولىكتىڭ ۋتيليزاسيالاۋ قۇنىن قوسىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. مۇنداي جاعدايدا رەسەيگە ەكسپورتتالاتىن جاڭا كولىكتەردىڭ قۇنى 20-30 پايىزعا دەيىن ارتىپ، ولاردىڭ كولىكتەرىمەن باعا تۇرعىسىنان باسەكەلەسە المايدى. بۇل ماسەلەنى نۇرلان مىرزا جاتپاي، تۇرماي ايتۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ديللەرلەر رەسەي بيلىگىنىڭ بۇل تالابىنىڭ ورىنسىز ەكەنىن باتىلى بارىپ ايتا العان جوق.

رەسەي ءوزىنىڭ ءاۆتووندىرىسىن قورعاۋ ءۇشىن ەلگە جاڭا كولىكتەر جەتكىزۋشىلەرگە كولىكتىڭ ۋتيليزاسيالاۋ قۇنىن قوسىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. مۇنداي جاعدايدا رەسەيگە ەكسپورتتالاتىن جاڭا كولىكتەردىڭ قۇنى 20-30 پايىزعا دەيىن ارتىپ، ولاردىڭ كولىكتەرىمەن باعا تۇرعىسىنان باسەكەلەسە المايدى. بۇل ماسەلەنى نۇرلان مىرزا جاتپاي، تۇرماي ايتۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ديللەرلەر رەسەي بيلىگىنىڭ بۇل تالابىنىڭ ورىنسىز ەكەنىن باتىلى بارىپ ايتا العان جوق.

اينالىپ كەلىپ، حالىقتىڭ قالتاسىن قاعىپ، مەملەكەتتەن كومەك الۋعا قۇمار. بۇل باعىتتا نۇرلان مىرزا زور تاجىريبە جيناعانى انىق. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن نۇرلان سماعۇلوۆ «مەگا» ساۋدا ورتالىعىن سالۋ ءۇشىن مەملەكەتتەن قىرۋار كومەكقارجى العانى اشكەرە بولىپ قالعان ەدى. وتاندىق ءوندىرىس شاتقاياقتاپ تۇرعاندا ءار قالادا ويىن-ساۋىق ورتالىعىن اشۋ مەملەكەتىمىز ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنى بەلگىلى. امال نە، اتاعى جەر جارعان كاسىپكەرلەر يندۋستريالدى باعدارلامانى العا تارتىپ، مەملەكەتتىڭ قارجىلاي قولداۋىنا يە بولۋعا قۇمار. ەگەر ءاربىر كاسىپكەر ءوز سالاسى ءۇشىن وسىنداي ارەكەتكە بارا بەرەتىن بولسا، وتاندىق ءوندىرىستىڭ بويىنا ەشۋاقىتتا قان جۇرمەيتىنى انىق. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسۋىندە ماكارون سەحىن اشىپ، يننوۆاسيامەن اينالىستىق دەگەن كاسىپكەرلەرگە شەكتەۋ قويۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن ەدى. كولىك ساۋداسىنا باقىلاۋ جاساۋعا ۇمتىلعان اۆتوديللەرلەرگە ءقازىر ەلباسىنىڭ قاباق ءتۇيىپ، قاتتى ايتقانى قاجەت بولىپ ءجۇر.