Elimiz naryqtyq qatynastar ornaǵan kúnnen bastap kásipkerlerdiń úlken shoǵyry qalyptasty. Qazir «Forbes» jýrnaly jyl ótken saıyn elimizdegi eń baı adamnyń jıǵan-tergenin eseptep, jurtshylyq nazaryna usynyp keledi. Bıznesten túlep ushqan biraz kásipkerlerdiń aldy bılikke umtylyp, elimizdiń qoǵamdyq-saıası ómirine aralasyp úlgerdi. Olardyń atyn atap, túsin tústep jatqymyz joq. Bizge bıznestiń aıdynyna erkin júzip, bıliktiń aılaǵyna ara-tura zákirin tastap turatyn Nurlan Smaǵulovtyń áreketteri  qyzyqty bolyp tur. 

Bıznes bıigi

Mamandyǵy bıohımık kásipker mundaı bas aınaldyrar bıiktikke qalaı qol jetkizgeni kópshilik jete bilmeýi múmkin. Stýdent kezinen bastap sonaý jer túbindegi Sahalınge sapar shegip, balyq aýlaǵan Nurlan myrzanyń bızneske erte bastan aralasqany belgili. Ásker qatarynda bolyp, azamattyq boryshyn adal atqarǵan kásipkerdiń ótken ómiri – bızneske ańsary aýǵan talaı jasqa úlgi-ónege bolatyny anyq. Toqsanynshy jyldardyń basynda Smaǵulov «Astana Motors» kompanıasyn quryp, Qazaqstan naryǵyna syrttan kólik tasymaldap, bıznesin biraz dóńgeletti. Ol kezde elimizde Nurlan myrzanyń jolyna turatyndaı azýly básekelester de bolǵan joq. Keıipkerimiz qysqa merzim ishinde kólik saýdasymen aınalysyp, tabysty kásipkerlerdiń qataryna qosyldy. Ádette bizder toqsanynshy jyldary bıznes bastap, mıllıoner atanǵan azamattar jaıynda ańyzǵa bergisiz áńgimelerdi qurastyrýǵa qumarmyz. Óz basym sol kezde isin bastaǵan kásipkerlerdi oraıly kezeńinde sátti paıdalanǵan joly bolǵysh adamdardyń qataryna jatqyzar edim. Iá, ol kezde saýdamen aınalysqan árbir azamattyń aıdarynan jel esip, tabysqa kenelgeni belgili. Eger sol kezdegi apaıtós kásipkerlerimiz kásibin qazir bastaǵanda sondaı jetistikke jeter me edi? Muny kóz aldyńyzǵa elestetýdiń ózi qıyn. Já, bul máselege tereńdep «Forbes» jýrnaly tizimdegen kásipkerlerdiń «eren eńbegine» baǵa bermeı-aq qoıalyq. Tipti, olar bizdiń baǵamyz ben oı-pikirimizge muqtaj da emes qoı.

Qazir qazaq kásipkerleri áleýetti ınvestorǵa aınalyp úlgerdi. Biraq olardyń el ekonomıkasyn kóterýde belsendi áreketke barǵanyn baıqaı almaýdamyz. Qaıta baılyǵy júzdegen mıllıon dollardy quraıtyn kásipkerlerimiz ǵalamdyq qarjy  daǵdarysyn alǵa tartyp, memleket qarjylaı qoldaý kútýge daǵdylanyp ketkendeı... Solardyń biri hám biregeıi Nurlan Smaǵulov. Qazaqstandaǵy kólik saýdasy jaıynda áńgime qozǵaǵanda Nurlan Smaǵulov birden oıǵa orala ketedi. Qazir ony elimizdegi kólik saýdasynyń koroli dep atasaq ta bolady. Sondyqtan kólik máselesine qatysty týyndaǵyn daý-sharlardyń artynda Nurlan myrzanyń kóleńkesin baıqap qalamyz.

Qazir qazaq kásipkerleri áleýetti ınvestorǵa aınalyp úlgerdi. Biraq olardyń el ekonomıkasyn kóterýde belsendi áreketke barǵanyn baıqaı almaýdamyz. Qaıta baılyǵy júzdegen mıllıon dollardy quraıtyn kásipkerlerimiz ǵalamdyq qarjy  daǵdarysyn alǵa tartyp, memleket qarjylaı qoldaý kútýge daǵdylanyp ketkendeı...

Kólik saýdasy úshin kúres

Avtoóndirisi kenjelep qalǵan Qazaqstanda kólik saýdasy úlken tabystyń kózi. Búginde kólik qarapaıym halyq úshin baılyqtyń belgisi emes, kúndelikti qajet dúnıege aınalǵan. 2005 jyldary elimizge rýli oń jaqtaǵy kólikter kelip, qarapaıym halyq Japonıada qurastyrylǵan sapaly kólikterdi taqymdap, máre-sáre bolǵany áli esimizde. Sol kezde syrt elderden qymbat kólikterdi eksporttap, paıdaǵa batqan Nurlan Smaǵulovqa bul jaıt unamaǵany anyq. Osydan keıin kólik bıznesinen mol paıda taýyp otyrǵan alpaýyt kásipkerler quqyq qorǵaý organdaryn shaptan túrtip, tizgini oń jaqtaǵy kólikter elimizdegi jol-kólik qaýipsizdigi salasyndaǵy jaǵdaıdy ýshyqtyryp (soǵan kúdigimiz bar) jibergenin aıtyp, talaı adamdy kúndiz kúlkisinen, túnde uıqysynan aıyrǵanyn umyta qoıǵan joqpyz. Budan soń Úkimet el aýmaǵyna rýli oń jaqtaǵy kólikti jetkizýge tyıym saldy. Sońynan atqarýshy bılik halyqtyń narazylyǵynan seskenip, Qazaqstan aýmaǵyna kirip qoıǵan rýli oń jaqtaǵy kólikterdi elimizde paıdalanýǵa ruqsat berdi. Biraq teris tizgindi kólikterge ákelýge úzildi-kesildi tyıym salynǵany belgili. Biraq shaǵyn kásipkerlerdiń syrttan kólik ákelýi tolastaǵany anyq. Aıtalyq, 2007 jyldyń ózinde elimizge syrttan syry ketse de, syny ketpegen 300 myńǵa tarta kólik ákelingen eken. Al dál osy jyly elimizdegi kólik saýdasymen aınalysatyn resmı satýshylar bar bolǵany 34 myń kólik satypty. Osylaısha olar taǵy da qarapaıym kólik satýshylarmen básekege túse almaǵanyn baıqaımyz. Elimiz Kedendik odaqqa múshe bolyp, ózge eldermen aradaǵy saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynas biraz álsirep ketti. Kedendik odaq sheńberindegi shekteýler resmı dıllerlerdiń múddesimen sáıkesti.  2007 jyldary Qaskeleńniń irgesindegi atshaptyrym aýmaqty alyp jatqan kólik bazary dúnıejúziniń ár tarabynan jetkizilgen kólikter ıin tiresip turatyn. Keıinnen bazar qańyrap bos qalǵany belgili. Qarapaıym halyq avtosalondardaǵy jańa temir tulparlardy satyp alatyn qarjysy bolmaǵan soń, ábden tozyǵy jetken «Jıgýlıler» men «Moskvıchterin» jamap-jasqap aıdaýǵa májbúr boldy. Osylaısha qarapaıym halyqtyń kólik saýdasymen aınalysýyna eshqandaı múmkindik qalmady. Kólik saýdasymen aty shyqqan Nurlan Smaǵulov osyndaı qıyn kezeńde birneshe kólikti shetelden ákelip, otbasyn asyrap júrgen shaǵyn kásipkerlerdiń arasha túsip, básekelestik jaǵdaıda jumys isteýge daıar ekenin aıta almady.

Ádette halyq aryny qatty taý sý sıaqty ǵoı. Az ǵana ýaqyt ta tyǵyryqtan shyǵatyn joldy tabatyny belgili. Kólik saýdasynyń qyzýy basylǵan sátte Ýkraınadaǵy saıası daǵdarystan keıin ekonomıkalyq qıyndyqtarmen betpe-bet kelgen Reseı rýbline devalvasıa jasaýǵa májbúr boldy. Kórshi eldegi jaǵdaı jibi túzý kólik minýdi armandap júrgen biraz adamnyń oıyn shyndyqqa aınaldyrdy. Kópshilik jıǵan-tergenin qaltaǵy basyp, kórshi eldiń arzan kóligin satyp alýǵa asyqty. Nátıjesinde az ǵana ýaqyttyń ishinde Reseıden júzdegen myń kólikti satyp aldyq. Sol sátte sheteldiń sý jańa kólikterin saýdalaıtyn resmı dıllerler Úkimetke kólik saýdasynyń qulaǵanyn aıtyp, muńyn shaqty. Olardyń arsynda kólik bıznesiniń koroli Nurlan Smaǵulovtyń daýsy erekshe shyqty. Osy rette kópshiligimiz nazar aýdarmaıtyn bir jaıtty aıta ketsek deımiz. Kóp jaǵdaıda kólik saýdasymen aınalysatyn resmı dıllerler otandyq kólik qurastyrý salasynyń qıyn jaǵdaıyn alǵa tartyp, kólik saýdasyna qatysty máselelerdi sheship alýǵa daǵdylanǵanyna biraz ýaqyttyń júzi boldy. Búginde olar bul qýlyqtyń ýaqyty ótkenin sezip, dúnıejúzindegi tanymal kólik qurastyrýshy kompanıalarmen birlesip, shaǵyn birikken kásiporyndar quryp, otandyq mashına qurastyrý salasynyń soıylyn soqqansyp júr.

Kóp jaǵdaıda kólik saýdasymen aınalysatyn resmı dıllerler otandyq kólik qurastyrý salasynyń qıyn jaǵdaıyn alǵa tartyp, kólik saýdasyna qatysty máselelerdi sheship alýǵa daǵdylanǵanyna biraz ýaqyttyń júzi boldy. Búginde olar bul qýlyqtyń ýaqyty ótkenin sezip, dúnıejúzindegi tanymal kólik qurastyrýshy kompanıalarmen birlesip, shaǵyn birikken kásiporyndar quryp, otandyq mashına qurastyrý salasynyń soıylyn soqqansyp júr.

Óndiris pen saýdanyń arasy

Qazaqstanda kólik qurastyrý óndirisiniń mańyzy qanshalyqty mańyzdy ekenin Nurlan Smaǵulov bárimizden jaqsy biledi. Biraq keıipkerimizdiń bul iske óte kesh aralasyp, bertinde ǵana ınvestısıa salǵany túsiniksiz. Kásibin saýdamen bastap, mol tabysqa kenelgen kásipker sońynda óndiris oshaǵyn quratyny belgili. Biraq bizdiń kásipkerlerimiz óndiris úshin emes, saýda úshin kúresýge qumar. Kólik saýdasymen aınalysatyn resmı dıllerler Úkimetke muńyn shaǵyp (muny endi lobbılyq demeske sharań joq) qarapaıym halyqtyń arzan kólik satyp alýy úshin arzan nesıe berýge ıtermeledi. Bul joly halyq elimizde qurastyrylǵan (óndiris dep aıtýǵa áli erte) kólikterdi satyp alýy tıis. Nesıege beriletin kólikterdiń tizimine kóz salǵan adam 30-dan astam kólik markalarynyń baryn baıqaıdy. Sonda Qazaqstannyń kásiporyndary kóliktiń kóptegen túrin óndiretin deńgeıge jetken be? Bul jaǵy endi bizge túsiniksiz.

Eger otandyq avtodıllerler shynymende qazaqstandyqtardyń otandyq temir tulparlarǵa minip júrgenin qalasa, qarapaıym halyq qoljetimdi kólik qurastyrar edi. Bul rette alysqa barmaı-aq irgedegi Ózbekstannan kóp úlgi alýǵa bolady. Olar qarapaıym Daewoo Nexia men Matiz-yn arzan baǵaǵa satyp alyp, júıitkip júr. Al biz bolsaq, ekiniń biri qoly jetpeıtin esik pen tórdeı jıp qurastyrýǵa qumarmyz. Aıtpaqshy, qazir Ózbekstan dúnıejúzinde otandyq avtoóndirisi damyǵan 30 eldiń qataryna qosyldy. Al jol talǵamaıtyn kólik qurastyrǵan Qazaqstandy bul tizimnen baıqaı almadyq.

Ýtılızasıa – kólik eksportyna qoıylǵan tosqaýyl

Búginde ındýstrıaldy damý baǵdarlamasyna ún qosqan «Astana Motors» kompanıasynyń qojaıyny Nurlan Smaǵulov káristermen tize qosyp, shaǵyn júk kólikteri men arnaıy mashınalar qurastyrýdy bastady. Qurastyrylǵan kólikter otandyq naryqqa saýdalanýda. Ázirshe Qazaqstanda qurastyrylǵan kólikterdi Reseıge eksporttaýdyń oraıy kelmeı tur. Reseı óziniń avtoóndirisin qorǵaý úshin elge jańa kólikter jetkizýshilerge kóliktiń ýtılızasıalaý qunyn qosyp jibergeni belgili. Mundaı jaǵdaıda Reseıge eksporttalatyn jańa kólikterdiń quny 20-30 paıyzǵa deıin artyp, olardyń kólikterimen baǵa turǵysynan básekelese almaıdy. Bul máseleni Nurlan myrza jatpaı, turmaı aıtýy tıis edi. Biraq bizdiń dıllerler Reseı bıliginiń bul talabynyń orynsyz ekenin batyly baryp aıta alǵan joq.

Reseı óziniń avtoóndirisin qorǵaý úshin elge jańa kólikter jetkizýshilerge kóliktiń ýtılızasıalaý qunyn qosyp jibergeni belgili. Mundaı jaǵdaıda Reseıge eksporttalatyn jańa kólikterdiń quny 20-30 paıyzǵa deıin artyp, olardyń kólikterimen baǵa turǵysynan básekelese almaıdy. Bul máseleni Nurlan myrza jatpaı, turmaı aıtýy tıis edi. Biraq bizdiń dıllerler Reseı bıliginiń bul talabynyń orynsyz ekenin batyly baryp aıta alǵan joq.

Aınalyp kelip, halyqtyń qaltasyn qaǵyp, memleketten kómek alýǵa qumar. Bul baǵytta Nurlan myrza zor tájirıbe jınaǵany anyq. Osydan birshama ýaqyt buryn Nurlan Smaǵulov «Mega» saýda ortalyǵyn salý úshin memleketten qyrýar kómekqarjy alǵany áshkere bolyp qalǵan edi. Otandyq óndiris shatqaıaqtap turǵanda ár qalada oıyn-saýyq ortalyǵyn ashý memleketimiz úshin tıimsiz ekeni belgili. Amal ne, ataǵy jer jarǵan kásipkerler ındýstrıaldy baǵdarlamany alǵa tartyp, memlekettiń qarjylaı qoldaýyna ıe bolýǵa qumar. Eger árbir kásipker óz salasy úshin osyndaı áreketke bara beretin bolsa, otandyq óndiristiń boıyna eshýaqytta qan júrmeıtini anyq. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev kásipkerlermen kezdesýinde makaron sehyn ashyp, ınovasıamen aınalystyq degen kásipkerlerge shekteý qoıý kerektigin eskertken edi. Kólik saýdasyna baqylaý jasaýǵa umtylǵan avtodıllerlerge qazir Elbasynyń qabaq túıip, qatty aıtqany qajet bolyp júr.