7 maýsymda Túrkıada Parlament saılaýy ótti. Saılaýǵa 20 partıa túskenimen, negizgi báseke qazirgi Premer-mınıstr Ahmet Daýytoǵlý lıderlik etetin Ádilet jáne Damý partıasy; Atatúrik negizin qalaǵan Respýblıkashyl Halyq partıasy; Túrikshildik ıdeıasynyń belgili ókili Alparslan Túrkesh qurǵan Ultshyl Áreket partıasy; 90 jyldary Túrkıa bıliginde bolǵan Refah, onyń jalǵasy bolǵan Fazılet partıasynyń keıingi býyny retinde sanalatyn Saddet(Baqyt) partıasy jáne Kúrt qaýymynyń sózin sóıleıtin Halyqtar Demokratıasy partıasy syndy bes partıa arasynda ótti.
Saılaý nátıjesi boıynsha, bılik partıasy sanalatyn Ádilet jáne Damý partıasy 40,92 paıyz daýys jınap Parlamenttegi 550 orynnyń 258-ine, Respýblıkashylar 132-ine, Ultshyldar 80-ine, Demokratıany tý etken Kúrt partıasy 80 orynǵa ıe boldy. Túrkıa qoǵamy bılik partıasy sanalatyn AKP-niń bul joly 2011 jylǵy saılaýǵa qaraǵanda 9% az daýys jınaǵanyn jappaı talqylap jatyr. El ishindegi BAQ «Erdoǵannyń kúni bitti» dep jarysa jazdy.
Biz bul rette, Túrkıa saılaýynyń siz bilmeıtin qyr-syryna, bılik pen buqaranyń eldiń erteńi men endigi qadamdaryna qatysty ustanymdaryna zer salýdy jón kórdik. Áýeli Túrik Parlamentiniń qurylýynan bastaıyq.
TÚRKIANYŃ QURYLÝ NEGİZİ. ATATÚRİK IDEIASY
Túrkıa(Türkiye) – «bul topyraqqa Túrik ıe» maǵynasynan kelip shyqqan ataý. Túrik memleketiniń jarıalanýy men aıaǵynan tik turýy Atatúrik esimimen tikeleı baılanysty. Mustafa Kemal – (19.05.1881) Osmanly dáýirinde túrikter ıeliginde bolǵan Selanık(Orysshasy Salonık. 1912 jyly Grekter ıeligine ótti. Gresıanyń ekinshi úlken qalasy) qalasynda ómirge keldi. Onyń qaıratkerlik joly Osmanly Imperatorlyǵynyń basshylyq rejımine(Abdýl-Hamıd İİ bıligi tusy) qarsy sóz aıtýynan bastalady. Ystambulda bıliktiń kózine ilikken ol, 1905 jyly Ystambul Áskerı akademıasyn bitire sala Shamǵa(Ol kezdegi Osmanly topyraǵy. Sırıa) áskerı qyzmet atqarýǵa jiberilip, ortalyqtan uzaqtatyldy. 1907 jyly qaıtyp kelgen soń, «jas túrikter» tarapynan qurylǵan, Túrikshildik ıdeıasyn ustanatyn Birlik jáne İlgerileý(İttihat ve Terakki) qozǵalysynyń qurýshy lıderleri Enýar Pasha, Jemal pasha, Talaat pashalarmen tanysady. Bul qozǵalys Osmanly bıliginde parlamenttik basqarý júıesin ornatyp, demokratıalyq damý jolyn qýattaıdy. Osy kezeńde Túrikshildik ıdeıasy Mustafa Kemaldyń qanyna sińdi.
German ımperıalıseriniń Patshalyq Reseıge soǵys ashýymen bastalǵan Birinshi dúnıe júzilik soǵysta, nemister yqpalynda bolǵan Túrik topyraǵynyń soǵys órtinen aman qalýy múmkin emes edi. Bul tusta Podpolkovnık shenindegi Mustafa Kemal áskerı mınıstrilikten ózi suranyp, Uly Brıtanıa jáne onyń otaryndaǵy Avstralıa syndy birneshe memlekettiń Túrik topyraǵyna basyp kirmekshi bolǵan Gallıpol(Gelibolu) soǵysynda qolbasshylyq etýshilerdiń bireýi bolady. Shanaqqala(Çanakkale) qorǵanysy úshin soǵysta ózindik urys taktıkasymen strateg retinde erekshe kózge túsken jas qolbasshy Mustafa Kemal 1915 jyly Polkovnık ataǵyn alyp úlgerdi. Túrik topyraǵyn qorǵaýdaǵy túrli shaıqastarda eńbegi sińgen Mustafa Kemalǵa 1916 jyly 1 sáýirde General ataǵy berildi. Ol osy jyly Túrkıanyń ońtústik shyǵys aımaǵyn orys otarlyǵynan qorǵap qaldy.
I dúnıe júzilik soǵysta Úshtik odaqtyń jeńilýine saı, 1918 jyly 30 qazanda Osmanly kapıtýlásıany qabyl etip, Antantamen bitimge kelýge májbúr qaldy. Osydan soń Mustafa Kemal Túrkıa Respýblıkasyn qurý kerek ekenin túsindi. Ystambuldaǵy qýyrshaq úkimetten qashyp shyǵyp, Samsýnda ultazattyq kóterilisterdiń basyn bir arnaǵa shoǵyrlandyrǵan ol, otarlaýshylarǵa qarsy soǵys júrgizip, el topyraǵyn ózgeniń óktemdiginen aryltyp, birte-birte eldiń bıligin qolyna ala bastady. Mustafa Kemal el bıligindegi Osmanlydan qalǵan dinshilderdiń keri tartpa dúmshe sanasynan eshteńe shyqpaıtynyn bildi. Óziniń qajyrly da, qaıratty soǵysynda Túrikshildik ıdeıasyn tý etti. Onyń bastaýymen qurylǵan Túrkıa Úlken Ult Májilisi(Türkiye Büyük Millet Meclisi, qysqasha TBMM – 1920 jyly, 23 sáýirde quryldy) 1922 jyly, 1 qarashada Ystambuldaǵy qýyrshaq úkimet bıligi «Osmanly Saltanatynyń» kúshin joıdy. 1923 jyly 24 tamyzda osy mekeme Túrik topyraǵyna qol salyp otyrǵan Uly Brıtanıa, Fransıa, Grekıa syndy eldermen Lozanna bitim shartyn jasasty. Sóıtip, Osman Imperıasynyń qulaǵany zańdastyrylyp, Túrik Respýblıkasynyń qurylýyna bir jola negiz qalandy. 1923 jyl. 29 qazanda Túrkıa Respýblıkasy jarıalanyp, Mustafa Kemal el Prezıdenti bolyp saılandy. 1934 jyly Mustafa Kemalǵa Atatúrik tegi berildi. Ol óziniń prezıdenttik merziminde birde bir shet memleketke resmı issaparmen barmady. Túrkıamen baılanysta bolǵan elderdiń saıası tulǵalary Atatúrikpen sóılesýge Túrkıaǵa ózderi kelip otyrǵan.
Atatúriktiń basty qaǵıdalary
Atatúrik eń áýeli túrikshil. Joǵaryda onyń «jas túrikter qozǵalysymen» baılanysy týraly jazdyq. Ol bılikke kele sala, 1924 jylǵy konstıtýsıaǵa «Túrkıa halqy – dini men násiline qaramastan Túrkıa azamaty bolǵany úshin Túrik bop sanalady. (Türkiye ahalisine, din ve ırk farkı gözetilmeksizin vatandaşlık itibariyle Türk denilir)», - dep jazdyrdy.
1933 jyly Túrkıa Respýblıkasynyń on jyldyǵynda Atatúrik Chankaıadaǵy rezıdensıasynda bylaı dedi: «Búgin Sovet odaǵy, dosymyz, kórshimiz, ortaq seriktesimiz. Qazir osy dostyqqa degen qajettilik týyndap otyr. Alaıda, erteń ne bolaryn eshkim qazirden bastap bilmeıdi. Dál Osman ımperıasy sıaqty, Avstrıa-Vengrıa sıaqty ydyraýy múmkin. Qazirgi kezde qol astynda ustap otyrǵan týysqan halyqtar taralyp, bir-bir el bolýy múmkin. Álemde jańa tepe-teńdikter paıda bolady. Dál sol kezde Túrkıa ne isteıtindigin bilýi tıis... Bizdiń osy dostyǵymyzdyń negizinde tili bir, dini bir óz tekti baýyrlarymyz bar. Olardy qoldap, qolpashtaýǵa daıyn bolýymyz kerek. Daıyn bolý tek sol kúndi kútý degen sóz emes. Qazirden bastap daıyndalý kerek. Ulttar buǵan qalaı daıyndalady. Rýhanı kópirlerdi myqty ornatý arqyly. Til kópir... Din kópir ... Tarıh kópir... Túbirimizge kóz salyp, bólingen tarıhymyzdyń ishinde birigýimiz qajet. Olardyń bizge jaqyndaýyn kútpeý qajet. Biz olarǵa jaqyndaýymyz qajet ...»
Budan syrt Atatúriktiń: «Kúnderdiń birinde barsha túrik memleketimen birge Qytaı qorǵanynda kezigetin bolamyz», - degen sózi de onyń qanshalyqty túrikshil ekenine aıqyn dálel. Atatúrik 1930 jyly, 26 qarashada Samsýn lıseıinde oqýshylarǵa tarıhten dáris túsindirip, kartadan Turan topyraǵyn syzyp: «bul – barshamyzdyń ata jurtymyz», - degen. Onyń Túrkıanyń alǵashqy aqshasyna kók bóriniń sýretin bastyrýy, Túrik Úlken Ult Májilisiniń minberine de azýly bóri basyn qoıdyrýy kóp nárseden habar berse kerek.
Atatúriktiń budan syrt memleket basqarýyna baılanysty respbýlıkashyldyq(bıliktiń halyqta bolýy), memleketshildik(ekonomıkalyq kúsh halyq ıgiligi úshin), halyqshyldyq(zań aldynda túrik azamattary dinine, tegine, tiline qaramastan teń quqyly), zaıyrlylyq(memleket basqarý isinde din men saıasattyń aralaspaýy), ulys birligi(halyq pen memleketiniń birligi) qaǵıdalary bar.
TÚRKIA ÚLKEN ULT MÁJİLİSİ BELESTERİ
Túrik topyraǵynda alǵashqy parlament Osmanly jyldarynda 1877 jyly qurylǵan Ýmımı májilisi(Meclis-i umumi - qoǵamdyq májilis) boldy. Arada birneshe ret aty ózgerip, ashylyp jabylǵan Osmanly parlamenti 1920 jyly Mondros bitiminen keıin Ystambuldyń okýpasıasy sebebimen resmı jabyldy. Osy jyly Mustafa Kemal Ystambuldan Ankaraǵa taban tiregen keıbir Májilis músheleriniń basyn qosyp Túrik Úlken Ult Májilisin qurdy jáne ózi Májilis tarapynan tóraǵa bolyp saılandy. Atatúrik bul qyzmetti Respýblıka jarıalap, prezıdent bolyp saılanǵanǵa deıin atqardy.
Túrkıadaǵy partıaly kezeń
Túrkıa parlamenti alǵashqy jyldarda tek partıaly basqarý júıesinde boldy. 1923-1950 jyldary bılikti Respýblıkashyl Halyq partıasy(CHP) ıelendi. 1923 jyly 9 qyrkúıekte Túrkıanyń alǵashqy saıası partıasy - Respýblıkashyl Halyq partıasy(Cumhuriyet Halk Partisi) quryldy. Partıa ataýy alǵashynda Halyq partıasy(Halk Fırkası) dep ataldy, 1924 jyly partıa aldyna Respýblıka(Cumhuriyet) sózi qosyldy. Partıa jarǵysy retinde Atatúrik qaǵıdalary alyndy. Túrkıanyń tek partıaly kezeńinde birneshe partıa quryldy, biraq bılikten oryn ala almady. Mysaly: Respýblıka jarıalanǵan soń Atatúriktiń ultazattyq kóterilis kezinde úzeńgiles bolǵan joldastary Kázim Qarabekır, Alı Fýat, Refet Bele, Raýf Orbaı, Adnan Advar 1924 jyly 17 qarashada alǵashqy opozısıalyq kózqarastaǵy partıa - İlgerileýshi Respýblıkalyq partıasyn(Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası)qurdy. Alaıda, Atatúriktiń halıfalyqtyń kúshin joıýyna qarsylyq bildirgen Sheıh Saıd búliginen soń bul partıa 1925 jyly 5 maýsymda jabyldy. 1930 jyly, 12 tamyzda Atatúriktiń ózi, jaqyn dosy Alı Fethıge Erkin Respblıkalyq partıasyn(Serbest Cumhuriyet Fırkası) qurǵyzdy. Eldegi demokratıalyq óristiń ekinshi talpynysy retinde sıpattalatyn bul partıa úkimettiń basyna kelýi úshin úkimetpen jáne prezıdentpen qarsy kelýge tıis bolatyny bilingen soń óz erikterimen 17 qarashada jabyldy. Sebebi bul partıa quryla salyp, halyqtan aıryqsha qoldaý tapty. Daǵdarys dáýirindegi Túrkıa úshin bıliktiń aýysýy tıimsiz etti.
Túrkıa bıligi el damýynyń basty baǵyty retinde óndiristi qýattandyrýdy qolǵa aldy. Uzaq jyldarǵy boıǵy soǵystan keıin esin endi jıyp, etegin jańa túzegen eldiń saıası arenasynda kóptegen jyldar boıy alaýyzdyqtar bolǵan joq. Atatúrik 1938 jyly qaıtys bolǵanǵa deıin parlament ony 1923, 1927, 1931, 1935 jyldary tórt ret prezıdent etip saılady. Atatúrik prezıdent bolǵan jyldarda eldiń Premer-mınıstri qyzmetin Ismet Inónú(İsmet İnönü) atqardy. Tek partıaly kezeńde bılik partıasy Respýblıkashyl Halyq partıasynyń atqarǵan negizgi jumystar: Atatúrik usynǵan reformalardy qabyldap, el ekonomıkasynyń alǵa basýyna jaǵdaı jasady. Eń bastysy elde transporttyq magıstraldar kóptep salynyp, aýyr ónerkásip, aýyl sharýashylyǵy qaryshtap damydy. Kóptegen óndiristik mekemeler, bankter qurylyp, memleket qazynasy molaıdy.
1938 jyly, 11 qarashada Atatúrik qaıtys bolǵan soń, Ismet Inónú prezıdent bolyp saılandy. Osy qyzmette 1950 jyly, 22 mamyrǵa deıin otyrdy. Onyń prezıdent qyzmeti kezeńinde atqarǵan basty jumysy Túrkıany II Dúnıejúzilik soǵys órtinen aman alyp qaldy. Fransıa otaryna 1921 jyly ótip ketken Hataı oblysyn 1938 jyly Túrkıa terıtorıasyna qosyp aldy.
Túrkıanyń kóppartıaly kezeńi
Túrkıada demokratıanyń shynaıy qalyptasýy 1950 jyldan bastalady. 1946 jyly, 7 qańtarda qurylǵan Demokratıalyq partıa 1950 jylǵy saılaýda jeńiske jetip, partıa tóraǵasy Adnan Menderes Premer-mınıstr, partıany qurýshy Jelal Baıar(Osmanly kezinde Mejlısı Mebýsa parlamenti múshesi, Atatúriktiń sońǵy Premer-mınıstri bolǵan, 103 jas jasaǵan qaıratker) Túrkıanyń 3 prezıdenti bolyp saılandy. Bul bılik býyny óz kezeginde Koreı soǵysynda Ońtústik Koreıaǵa ásker jiberý arqyly 1952 jyly, 18 aqpan Túrkıany NATO músheligine qabyldatty. Premer-mınıstr Adnan Menderes úkimeti 1952 jyly 13 naýryzda arnaıy qarar qabyldap, Altaıdan aýyp, Pákistan men Úndistan topyraǵyn panalaǵan Qazaqtardy 1954 jylǵa deıin túgel Túrkıaǵa kóshirip aldy.
1960 jyly, 27 mamyrda usaq shendi ofıserler astyrtyn túrde memlekettik áskerı tóńkeris jasady. Tóńkeriske el basqarýdaǵy «zaıyrlylyq» aýytqýlary syltaý etip kórsetildi. Tóńkeris jasaǵan 37 áskerı adamnyń biri belgili túrikshi, polkovnık shendi Alparslan Túrkesh edi. Tóńkeris nátıjesinde Jelal Baıar jasyna baılanysty qamalyp, Adnan Menderes asyp óltirildi. Osy tóńkeristen keıin bılik jıi aýysyp, bılikte turaqsyzdyqtar oryn aldy. Arada áskerılerdiń bılikke ústemdik etetin sátti jáne sátsiz birneshe áreketteri boldy. Olardyń biri 1971 jyly, 12 naýryzdaǵy áskerılerdiń úkimetti otstavkaǵa ketirýi. 1980 jylǵa deıin Respýblıkashylar jáne Súleımen Demıreldiń Ádilet partıasy aýysa bılep kelgen Túrkıa úkimetinde úshinshi ret áskerlerdiń bılikke ashyq aralasýy (1980 jyl. 12 qyrkúıek) boldy. Bul ýaqyt aralyǵyndaǵy úkimetterdiń 1974 jyly Búlent Ejevıt úkimeti kezinde Kıprge ásker kirgizýinen basqa aıtarlyqtaı qyzmeti bola qoıǵan joq. Sondyqtan kóp toqtalmaýdy jón kórdik.
1980 jyly áskerler qolyna alǵan bılikke 1983 jyly ǵana «Anaotan partıasymen» Turǵyt Ózál keldi. 1989 jylǵa deıin úkimet basynda bolǵan ol, sol jyldan 1993 jylǵa deıin el prezıdenti boldy. Qazaqstan táýelsizdigin alǵashqy bolyp moıyndaǵan Turǵyt Ózál Qazaqstanǵa arnaıy saparynda jýrnalıserdiń: «Túrkıada qansha qazaq bar?» degen suraǵyna, - «Meni qosqanda 70 mıllıon qazaq bar» dep jaýap bergen edi.
1993 jyly Týra Jol partıasymen Túrkıanyń alǵashqy áıel Premeri Tanysý Chıler bılikke keldi. Túrkıada 1980-1990 jyldary radıkal ońshyldardyń yqpaly artty. 1995 jylǵy saılaýda Nejmettın Erbaqannyń Refah partıasy úlken jeńiske jetti. 1997 jyly bılikke radıkal dinshilder aralasty dep tapqan Ulttyq Qaýipsizdik keńesi Erbaqandy bılikten taıdyrdy. Túrkıanyń qazirgi prezıdenti Erdoǵan osy Refah partıasynyń múshesi retinde qoǵamdyq tulǵa bolyp tanylǵan. 1960 jyldan 2002 jyly Ádilet jáne Damý partıasy bılikke kelgenge deıin úkimet jıi aýysty. Mezgilinen burynǵy saılaýlar kóp boldy. Keıde úkimet basyna bir partıa ǵana kelip otyrsa, keıde koalısıa quryldy. 1961-1980 jyldary Túrkıa parlamenti Respýblıka Senatynan jáne Májilisten turatyn qos palataly parlament boldy. 1961 jyly qurylǵan Respýblıka Senaty májilis sıaqty emes 40 jastan joǵary jas shektemesi bar, joǵary bilimdi adamdardan quraldy jáne olardyń 150-in halyq usyndy, 15-in prezıdent taǵaıyndady. Túrkıa Úlken Ult Májilisinde alǵashqyda 436 depýtat(Milletvekili) boldy. 602 depýtat jınaǵan kezderi bolǵan Túrik Parlamentinde 1995 jyldan beri qaraı turaqty 550 depýtat saılanyp keledi. Túrkıada parlamentten oryn alýy úshin saılaýǵa túsken partıalar eń azy 10 paıyzdyq mejeden artyq daýys jınaı alýy kerek.
2015 JYL, 7 MAÝSYM SAILAÝY. PARTIALAR BÁSEKESİ
[caption id="attachment_11016" align="alignright" width="762"]
Erdoǵan[/caption]
AKP – Ádilet jáne Damý partıasy
Adalet ve Kalkynma (Qysqasha AK partıa) – 2000 jyldardyń basynda birikken jańashyldar partıasy. Partıany qurýshy Erdoǵan týraly buǵan deıingi maqalamyzda jazǵanbyz. Ol Refah partıasynyń músheligimen 1994 jyly, 17 naýryzdaǵy jergilikti saılaýda 25,19% daýys jınap, Ystambul ákimi bolyp saılandy. 1998 jyly 16 qańtarda Refah partıasy Konstıtýsıalyq sot tarapynan taratyldy. Bul partıanyń jalǵasy bolǵan Fazılet 2001 jyly, 22 maýsymda Konstıtýsıalyq sot tarapynan jabylǵan soń, partıa ishindegi qaıratkerler ulttyq kózqarasy men jańashyldyǵyna qaraı ekige jiktelip, eki partıa qurdy. Ulttyq pikirdegi topty sońyna ertken Rejaı Qutan Saadet (Baqyt) partıasyn, Rejep Taııyp Erdoǵan basqarýyndaǵy jańashyldar 2001 jyldyń 14 tamyzynda Ádilet jáne damý partıasyn qurdy. Jáne bul partıanyń alǵashqy arnaıy kongresinde Erdoǵan tóraǵa bolyp saılandy. 2002 jylǵy, 3 qarashada ótken saılaýda 34.29% daýyspen jeńiske jetken AQ partıa bılikten oryn ala bastady. Alǵashqyda halyqtan úlken qoldaý tapqan partıa saıasaty 2009 jyly kúrtterge erkindik beretin «Kúrt ashylymyna» jol bergeni úshin halyq synyna ilige bastady. Túrkıa bıligin ıelengen Erdoǵan jáne partıasynyń halyqqa jasaǵan kóptegen ıgilikteri bar. Dinge degen kózqarasy arqyly halyqtan úlken yqylas kórgen Erdoǵannyń paıdaly eńbekterin bylaıǵy jurt jaqsy biledi. Biz onyń sońǵy saılaýda toǵyz paıyz daýys joǵaltýyna sebep bolǵan saıasattaǵy jańylys qadamdaryna zer salaıyq.
Eń áýeli Erejep Taıyp Erdoǵan buǵan deıingi áskerler tarapynan birneshe ret bıliktiń tóńkerilýinen utymdy sabaq alyp, bılikke kele salyp joǵarǵy áskerı shendilerdiń orynyn óz sózin tyńdaıtyn adamdarmen aýystyrdy. NATO-nyń eń kóp áskeri bar múshesi bolǵan Túrkıanyń áskerı tártibin álsiretti. Buǵan narazylyq retinde bilikti áskerı mamandar otstavkaǵa ketti. Erdoǵan bıligi nyǵaıǵannan keıin konstıtýsıany ózgertýge talpynyp, Atatúriktiń atazańdaǵy qaǵıdalaryna qyryn qarady. Atazańdaǵy túrikshildik joıylýǵa baǵyttaldy. Túrkıa azamattarynyń barshasy túrik sanalatyn Atatúrik jazdyrǵan arnaıy baptyń(Buǵan deıingi Atazańdarda sózderi ózgertilgenimen kúshin joımaǵan 1 taraý, Túrik azamattyǵy, 66 bap) kúshin joıyp, Túrkıa azamattaryn túrik emes Túrkıa respýblıkasy azamaty dep ataǵysy keldi. Sol sıaqty Túrik baıraǵy Túrkıa baıraǵy dep jazylýy tıis boldy. «Túrikpin degenge ne jetsin(Ne mutlu Türküm diyene)» deıtin Atatúriktiń ulaǵatty sózi qoǵamdyq oryndardan alyna bastady. Kúrtter erkinsip, kúrt ekenin maqtanyshpen aıtatyn boldy(Zańǵa saı Túrkıa azamattarynyń bári túrik bolatynyn joǵaryda aıttyq).
Batystyń shoq salýymen oılastyrylǵan «Úlken Taıaý shyǵys(Büyük ortadoğu projesi- Greater Middle East)» baǵdarlamasynyń(1980 jyldan bastap qoldanysqa túse bastaǵan termın. Arab elderin, Taıaý Shyǵysty, Iran, Túrkıa, Aýǵanstan, Pákistan, Túrkimenstan, Kavkaz, Soltústik Afrıka elderin qamtyǵan otarlanýshy terıtorıanyń Izraıl men AQSH tarapynan bılenýi) teń tóraǵalarynan biri retinde ózin ataǵan Erdoǵannyń sózi halyqty alańdatty.
Sırıa dúrbeleńine halyq erkinen tys kirgen Túrkıa saıasatynyń saldary el ishine 2 mıllıonnan astam bosqynnyń josyp kelýine ákep soqty. Bul óz kezeginde Túrkıadaǵy jumyssyzdyq pen qymbatshylyqqa zardabyn tıgizdi. Bosqyndar tarpynan bolǵan buzaqylyq qylmystardyń jıileýi jergilikti jurttyń narazylyǵyn týdyrdy. Túrkıanyń óz ishinde 11 paıyzǵa jaqyn jumyssyzdyq bolǵanyna qaramastan, Sırıalyq bosqyndarǵa el búdjetinen Túrkıadaǵy tómengi jalaqyǵa teń járdem kórsetilýin halyq múlde qabyldaı almady.
1990 jyldary Túrkıada dinı radıkaldar kúsheıýine baılanysty májbúrlikten 1999 jyly Amerıkaǵa ketip, ústinen 2000 jyly is qozǵalǵan, 2008 jyly Erdoǵannyń aralasýymen Ulttyq Qaýipsizdik Keńesi jaǵynan aqtalǵan, áli kúnge AQSH-ta turyp jatqan dinı qaıratker, Túrkıadaǵy yqpaldy adam Fethýllah Gúlenmen Erdoǵannyń arasy sońǵy jyldary salqyn tartyp, Túrik bıligi Gúlendi Interpolmen izdeýge deıin bardy. Ekeýiniń arasyndaǵy qaqtyǵystan Túrkıadaǵy kóptegen sot, quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerleri otstavkaǵa ketýge májbúr boldy. Islam dinine kózqarasyn tý etip, bir shepte sap túzegen tulǵalar qaqtyǵysynan qoǵamdyq pikir ekige jaryldy.
Túrkıada on jyldyq Premerlik qyzmet atqarǵan Rejep Erdoǵan eldegi bılikti óz qolyna shoǵyrlandyra bastady. Keıbir quqyqtyq mekemeler men bedeldi qoǵamdyq uıymdar tikeleı Premerge baǵynyshty boldy. Memlekettik óndiris oryndary men qoǵamdyq qyzmet atqaratyn qurylymdar, atap aıtqanda Túriktelekom syndy beldi kompanıalar jekeshelendirýge ketti.
Erdoǵannyń bılikke kelýimen joǵaryda aıtqanymyzdaı Atatúrik qaǵıdalary bılik prınsıbinen alshaqtap, Túrikshildik ornyna «Neo Osmanjylyq» belgileri kórine bastady. Buǵan dálel: Buǵan deıingi Túrkıada Túrik týystas Qazaqstan, Qyrǵyzstan sıaqty memleketterden kelgen stýdentterge «Túrik tektes» dep aıryqsha yqylas tanytylyp, zań júzinde Túrik azamattarymen qatar quqyqtyq mártebe kórsetiletin. Erdoǵan bıligi bul zańnyń kúshin joıdyryp, Ondaı mártebeni burynǵy Osman Imperıasynda bolǵan memleketter stýdentterine tanyta bastady. Ekinshi dálel: AKP atynan qatysqan keıbir depýtattar saılaý aldyndaǵy úgit-nasıhatynda Osmanly kıimderin kıgen sýreti basylǵan plakattar ildi.
Erdoǵan prezıdenttikke saılanǵannan keıin partıalyq saılaýlarda tarapsyz bolatynyn málimdegen edi. AKP tóraǵasy qyzmeti qazirgi Premer Ahmet Daýytoǵlýna júktelgen. Partıanyń bul saılaýdaǵy basty urany «Jańa Túrkıa jolynda». Basty nysanasy «Túrkıa 2023». Lozanna bitiminiń 2023 jyly kúshin joıýyna qarsy Bosfor buǵazynyń egemendigi túgeldeı Túrkıaǵa ótip, kemelerdiń Qarateńizge kirý-shyǵýyn Túrkıa túgeldeı óz qolyna alady. Soǵan saı Bosfor buǵazyndaǵy mańyzdy megapolıs Ystambulǵa arnap AKP kóptegen úlken jobalardy qolǵa aldy. Olardyń bireýi qazirde qoldanysqa berilgen Azıa qurlyǵy men Eýropany jalǵaıtyn teńiz asty metro jelisi Marmaraı. Sondaı-aq qurylys jumystary bastalyp ketken eki qurlyqty jalǵaıtyn úshinshi kópir jáne aýyr júk tasıtyn kemelerdiń Qarateńizge kirýine arnalǵan Bosfor buǵazyna balama «Kanal Ystambul» jobasy, sonymen qatar álemdegi eń úlken áýejaı bolatyn Ystambuldyń úshinshi áýejaıy Túrkıa ekonomıkasyna úlken tabystar ákelip qana qoımaı Túrkıa damýynyń jańa satysyn kórsetetin bolady. Osyndaı jobalardy qolyna alyp otyrǵan AKP bul jolǵy saılaýda parlamentten 3/5 oryn ıelenetin bolsa, olardy Túrkıanyń jańa konstıtýsıasyn referendýmǵa jiberý jumysy kútip tur edi. Bul konstıtýsıa boıynsha Túrkıa parlamenttik basqarýdan prezıdenttik basqarý júıesine kóshýi tıis bolatyn.
CHP – Respýblıkashyl Halyq partıasy
Jumhrıet Halyq partıasy – sózsiz Túrkıa tarıhynda úlken orny bar partıa. Atatúriktiń ózi quryp, halyqtyń saıası saýatyn ashqan tamyrly, túbirli partıanyń qurylýy týraly joǵaryda jazdyq. Túrkıanyń alǵashqy 18 úkimetiniń, jıyny 24 úkimetiniń bıligin qolynda ustady. Partıa týyndaǵy alty oq – Atatúriktiń alty qaǵıdasyn meńzeıdi. Sońǵy úsh retki parlament saılaýynda Respýblıkashylar 20-25 daýysqa ıe bolyp, parlamentte otyrdy. Túrkıanyń eń úlken opozısıasy bolyp sanalatyn Respýblıkashylardyń qazirgi tóraǵasy 2010 jyldan beri Kemal Qylyshdaroǵlý.
RHP-nyń negizgi qoldaýshylary Batys Túrkıanyń, Ege bólgesiniń halqy bolyp sanalady. 2015 jylǵy saılaýda bul partıa «Bolashaǵy myǵym Túrkıa(Yaşanacak Bir Türkiye)» uranyn qoldandy. Negizgi partıalyq baǵyt retinde eldiń demokratıasyn eń joǵarǵy deńgeıge jetkizýdi, barsha baılyqty halyqpen bólisip, teń dárejede ómir súretin qoǵam qalyptastyrýdy maqsat etti.
MHP – Ultshyl Áreket Partıasy
Mılletshi Hareket Partıasy – Pantúrkızmge negizdelgen partıany 1969 jyly Kıpr týmasy Alparslan Túrkesh(Azan shaqyrylyp qoıylǵan esimi Huseıin Feızýllah (Hüseyin Feyzullah)) qurdy. 1970 jyldary Túrkıada juqpaly indetteı taraı bastaǵan komýnızm men Sovettik ıdeologıaǵa qarsy shyqty. Partıanyń negizgi qaǵıdasy Alparslan jazǵan «Toǵyz sáýle doktrınasy(Dokuz ışık doktrini)» bolyp tabylady. Alparslan Túrkesh otstavkadaǵy áskerılerden qurǵan jáne tikeleı óz ámirimen jumyldyrǵan «Yzǵar jasaǵy(Rüzgâr Birliği)» Qarabaq daýynda túrikshildiktiń týyn kóterip, Ázerbaıjan týystaryna kómektesti. Sondaı-aq Turanshylyq ıdeologıasyn barsha Túrik álemine jaıýdy oılastyrǵan «Yzǵar(Rüzgâr)» shtabyn Ázerbaıjanda qurdy. Bunda áskerı jáne saıası bilim berilip, 2000-ǵa jýyq adam oqytylǵan. Yzǵar jasaǵy 1994 jyly Alparslan Túrkeshke jasalǵan úkimet qysymynan soń jabyldy.
Alparslan Túrkesh yqpalymen qurylǵan MHP jastar qanaty «Kókbóriler(Bozkurtlar)» atty ultshyl-ıdealıst jastar uıymy 1970 jyldary komýnızmmen kúres jolynda qantógisterge bardy. 1990 jyldary kúrtterdiń separtıstik qozǵalystaryna qarsy kúrester jasady.
Ultshyldar partıasy 2000 jyldary Erdoǵan el bıligine kelgen soń basty qarsylasynyń birine aınaldy. 1997 jyly Alparslan Túrkesh ómirden ótken soń partıany Dáýlet Bahcheli basqaryp keledi. 2015 jylǵy saılaýda Ultshyldar partıasy «Bizben birge attan Túrkıa(Bizimle yürü türkiye)» uranyn qoldandy.
HDP – Halyqtar Demokratıasy partıasy
Demokratıany «jeleý etken» Halyqtar Demokratıasy partıasy 2012 jyly 15 qazanda qurylǵanymen, buǵan deıin memleket tarapynan saıası tıymdar salynǵan bir emes birneshe kúrtter sózin sóıleıtin partıanyń keıingi býyny bolyp sanalady. Kúrtter eń alǵash 1921 jyly respýblıka qurylmaı turyp, Túrkıa Úlken Ult Májilisine qarsy bas kóterdi. 1930 jyldary Dersım aýmaǵynda kúrtter búlik shyǵarady. 1937 jyly Túrik Qarýly Kúshteri tarapynan búlik tynyshtandyryp, Dersım Túnjeli bolyp ózgertiledi. 1978 jyly Kúrdistan Jumysshy Partıasy qurylyp, Túrkıa, Irak, Sırıa, Iran topyraqtarynan táýelsiz Kúrt memleketin qurǵysy keldi. 1984 jyldan Túrkıanyń ońtústik shyǵysyndaǵy taýlarǵa jasyrynǵan kúrt jasaqtary Túrik Qarýly Kúshterimen qaqtyǵystarǵa bardy. 1999 jyly búlikshil separatıst kúrtter lıderi Abdýlla Ójalan(Abdullah_Öcalan) tutqyndalǵan soń kúrt búlikshilderi álsiredi. Búgingi tańda esimderin jıi aýystyryp, zańdy túrde saıası kúresterge den qoıǵan kúrtterdiń sońǵy partıasy HDP-niń Selahattın Demırtash jáne Fıgen Iúksegdaǵ esimdi eki teń tóraǵasy bar. Kúrtterdiń alǵash ret Túrkıa parlamentine kirgen partıasynyń negizgi urany «ortaq otan, demokratıalyq avtonomıa» boldy. Partıanyń aldyǵa qoıǵan maqsattarynda kúrtter máselesin qarýsyz sheshý, jergilikti basqarýdy halyq taǵaıyndaý, Túrkıanyń Ulttyq Qaýipsizdik Keńesin jabý, Kúrtterdiń ana tilinde bilim alýy, Túrkıanyń ulttyq memleket qaǵıdasy men dinı ustanym jolyn belgileýge qarsylyq, memlekette jańa konstıtýsıanyń qabyldanýy sıaqty bólimderi bar. Kúrtter qonystanǵan aýmaqtyń keıbir turǵyndary búginge deıin salyq pen komýnaldy tólemderdi tólemeı, kontrabandamen aınalysyp, memleketke tolyqtaı baǵynbaı keledi.
Saılaýdyń barysy. Nátıjesi
Túrkıanyń 25-parlament saılaýy bıylǵy jyldyń 7 maýsymda bolatyny týraly 22 qańtarda belgili boldy. Sol sátten bastap-aq saılaý aldy úgit nasıhattar qyzý órbidi. Saılaýǵa daıyndyqqa jetkilikti ýaqyt berilip, demokratıanyń shynaıy kórinisi sıpat aldy. Partıa tóraǵalary men saılaýǵa túsken depýtat úmitkerleri qalalar men eldi mekenderdi erkin aralap, ashyq mıtıńiler men sherýler uıymdastyrdy. Jergilikti jáne memlekettik BAQ qyzmetterin ashyq qoldanyp, tikeleı efırlerdi, gazetterdiń bas betterin utymdy paıdalandy. Bul jolǵy saılaýdyń basty ereksheligi burynǵy saılaýlardaı partıalardyń «soǵysy» aıtarlyqtaı asqynbady. Partıa lıderleriniń ekinshi partıany aýdıo nemese beıne kórinis kompromattary arqyly áshkereleýi men bopsalaý oqıǵasy tirkelmedi. Saılaýǵa qatysqan partıalar negizinen AKP-ge shúıildi.
Ádilet jáne Damý partıasynan iriktelip, osy jolǵy saılaýǵa túsken 400 depýtat úmitkerinen Erdoǵan úlken jeńis kútti. Eger parlamentten bılik partıasy 330 oryn ıelengen jaǵdaıda jańa konstıtýsıany referendýmǵa jiberýge, 360 oryn ıelengen jaǵdaıda referendýmǵa shyǵarmaı-aq jańa konstıtýsıany qabyldap jiberýge múmkindik alatyn edi. Biraq, nátıje kútkendeı bolmady. AKP-niń memleketti jeke-dara bılep tósteýinen alańdaǵan keıbir opozısıalyq kózqarastaǵy ulty túrik azamattar kúrtter partıasynyń parlamentke kirýine daýys berip, olardyń da AKP aldyna qarsy shyǵýyna múmkindik týǵyzdy. Alaıda Ádilet jáne Damý partıasy ǵana úkimet qurýy úshin olar eń azy 276 depýtattyń oryn taǵyna ıe bolýy kerek edi. Saılaý aldynda AKP tóraǵasy, Premer-mınıstr Ahmet Daýytoǵlý óz partıasy úkimetti jasaqtaýǵa kerekti mólsherde daýys jınaı almaǵan jaǵdaıda otstavkaǵa ketetinin málimdegen. Saılaý nátıjesine saı, Daýytoǵlý otstavkaǵa ketti, onyń úkimeti jańa úkimet qurylǵansha ókiletti qyzmetin jalǵastyrmaq. Túrkıa Atazańynyń 116 babyna saı, Májiliste tóraǵalyq komıtet qurylǵan soń 45 kún ishinde parlament jańa úkimet jasaqtaýy kerek. Jasaqtaı almaǵan jaǵdaıda mezgilinen buryn Premer-mınıstr saılaýy bolady. Mezgilinen burynǵy saılaý belgilengen jaǵdaıda úsh aı ýaqyt ishinde ótýi kerek. Jańa parlamentke áli Májilis Tóraǵalyq Komıteti bekitilmedi. Saılaýdyń qazirgi nátıjesi boıynsha, úkimet basyna jalǵyz partıa kele almaıdy. Sondyqtan eń azy eki partıa koalısıa quryp, úkimet jasaqtaýy kerek. Alaıda, saılaý aldy nasıhattarynda birde-bir partıa AKP-men koalısıa qurmaıtyny málimdegen bolatyn. Ultshyl Áreket Partıasy saılaýdan keıin AKP-men koalısıa qurý úshin sońǵy jyldaǵy úlken daý bolǵan el bıligindegi jemqorlyqtyń áshkerelenýin surady. Al, Respýblıkashylar ultshyldarmen jáne demokrattarmen birigip, AK partıaǵa qarsy koalısıa qurýǵa kelisetindikterin aıtty. Alaıda, bul qazirgi saıası jaǵdaıda múmkin emes. Úsh partıanyń bireýi qalaıda Ádilet jáne Damý partıasymen birigip koalısıa qurýy kerek. Mezgilinen buryn saılaý bola ma, álde úkimette koalısıa quryla ma? Halyq áliptiń artyn baǵýda.
Jańa parlamenttiń mindeti. El erteńi
Joǵarǵy Saılaý Keńesi tóraǵasy Sadı Gvýen saılaýdyń naqty qorytyndysy on kún ishinde jarıalanatynyn málimdegen bolatyn. Alaıda saılaý nátıjesinde úlken ózgerister bola qoıýy ekitalaı. Úkimette koalısıa qurylsa AK partıanyń jeke dara bılik júrgizý dáýiri aıaqtalyp, elde demokratıalyq parlament jumys isteı bastaıdy. Qoǵamdyq pikir sońǵy on jylda bılikti ıelenip kelgen AK partıanyń taralyp, ornyna jańa partıa qurylýy múmkin ekenin de aıtýda. Parlamentte alǵash ret oryn ıelengen kúrtter bolsa, alǵa qoıǵan maqsattaryn júzege asyrýǵa talpynady. Olar 1999 jyly tutqyndalyp, qazirge deıin qamaýda otyrǵan Abdýlla Ójalandy abaqtydan shyǵarýǵa áreket jasaıtyn bolady.
Saılaý óte salyp, túrik valútasy lıranyń dollarǵa shaqqandaǵy baǵasy 5 paıyzǵa qunsyzdandy. Jańa parlament eń aldymen ekonomıkalyq turaqsyzdyqty retteýi, ońtústik shyǵystaǵy qaqtyǵystarǵa núkte qoıýy tıis. Kim ne dese de, bul jolǵy parlament saılaýy el prezıdenti Erdoǵan úshin úlken syn boldy. Sebebi Túrkıa halqy el basyna kelgen basshylardyń báriniń atqarǵan jumysyn Atatúriktiń qyzmetimen salystyryp qaraıdy. Bul qandaı basshy úshin bolsa da úlken syn. Erdoǵan kezinde Túrkıada halyqtyń ál-aýqaty aıtarlyqtaı jaqsardy. Eleýli ekonomıkalyq reformalar da osy Erdoǵan tusynda jasalyp, lıra aıtarlyqtaı kúsheıgen bolatyn. Kóptegen áýejaılar, ýnıversıtetter salyndy. Avtojoldar tóselip, joǵary qarqyndy poezder iske qosyldy. Túrkıa halqy eldiń erteńgi bolashaǵynyń budan da jarqyn bolýy, memleket áldeqaıda qýatty bolýy úshin bılikke yntymaqty, bilikti adamdardyń kelgenin jáne olardyń halyqpen sanasqanyn qalaıdy. Biz óz kezegimizde Túrkıanyń keleshekke bastar joly tek qana turaqtylyqpen, tabyspen, tabandylyqpen jalǵasa bergenin qalaımyz.
Nurǵalı Nurtaı, arnaıy "Qala men Dala" úshin Túrkıadan.
Derekkóz:
http://yasanacakbirturkiye.com/
