وتكەن جىلى تۇركيادا ورىن العان «اكەري توڭكەرىسكە» 1 جىل تولدى.  15 شىلدە «اسكەري توڭكەرىس» بولعان ءتۇنى 246 ادام مەرت بولىپ، 1491 ادام جارالانعان ەكەن. ەلدە وسىنداي قايعىلى وقيعا ورىن الىپ جاتقاندا، ەل پرەزيدەنتى ر.ت. ەردوعان «اسكەري توڭكەرىستى»  «اللانىڭ سىيى» دەپ باعالادى https://dalanews.kz/18309.  ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تۇركيادا ۇلكەن وزگەرىستەر ورىن الدى.   بولماي قالعان «اسكەري توڭكەرىسكە» قاتىسى بار دەلىنگەن جەلەۋمەن 200 مىڭعا جۋىق ادام قۋدالاۋعا ۇشىرادى. جۇمىسىنان ايىرىلدى، تۇرمەگە قامالدى. سونىڭ ىشىندە 21 مىڭعا جۋىق عالىم، جوو قىزمەتكەرى قىزمەتىنەن قۋىلسا،  17 مىڭ ايەل مەن 568 ءسابي  تۇرمەدە وتىر http://qamshy.kz/Home/Show/20589.  توتەنشە جاعداي جاريالانعان ەلدە جالپى حالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتتى. تۇركيا پارالامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋدان باس تارتىپ،  اتازاڭعا وزگەرىس ەنگىزدى. 51 پايىز جەڭىسپەن پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە ءوتتى.  ناقتىلاي تۇسسەك،  «اسكەري توڭكەرىس» اتازاڭنىڭ وزگەرۋىمەن اياقتالدى.  «اسكەري توڭكەرىستى» كىم جاسادى؟  الەمدى ەلەڭ ەتكىزگەن وقيعا لوگيكالىق شەشىمىن تاپتى ما؟ رەفەرەندۋمدا «ەردوعان كۇردتەردىڭ ارقاسىندا جەڭىسكە جەتتى» دەگەن پىكىردىڭ استارىندا نە جاتىر؟ تۇركى الەمىنە قانداي دا ءبىر اسەرى بولۋى مۇمكىن بە؟ وسىنداي تۇيتكىلدى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىلۋ ءۇشىن بەلگىلى ساياساتكەر ايدوس سارىم مىرزامەن سۇحباتتاسقان ەدىك. 

 — ايدوس مىرزا، ءبىر جىل بۇرىن   سىزبەن تۇركياداعى  «اسكەري توڭكەرىس» جايىن تالقىلاعان بولاتىنبىز. https://baq.kz/kk/news/sayasat/aidos_sarim_mundai_sayasatpen_turkiya_uzakka_barmaidi20160804_091900.  جالپى  بۇل توڭكەرىس نە ءۇشىن جاسالدى؟ لوگيكالىق شەشىمىن تاپتى ما؟

—  ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. كەيبىر دەرەكتەر 200 مىڭعا جۋىق دەيدى، قامالىپ جاتقانداردىڭ ءوزى 100 مىڭعا جۋىق ادام زارداپ شەگىپ وتىر.  اراسىندا قانشاما ادامدى تەرگەۋ ىستەرىنە قاتىستىرعان. مەن بىلسەم، قازىرگى تۇرىك ۇكىمەتى، تۇرىك بيلىگى مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ءبىر قىلمىستىق ءىس جاساعىسى كەلگەن سياقتى. ارادا  قانشاما ۋاقىت ءوتتى، ەگەر وزدەرى ايتىپ وتىرعانداي، ەلدىڭ قۇقىقتىق، ءتىپتى اسكەري قۇرىلىمدارىن قامتىعان ۇلكەن قاستاندىق جاساۋ ارەكەتى  بولسا، وندا ونىڭ باسشىسى، جەتەكشىسى كىم، باسقاسى كىم دەگەن سۇراقتارعا  ناقتى جاۋابىن بەرەتىن كەز دە كەلدى. مەن بىلسەم، قىلمىستىق ءىس ءالى اياقتالماعان. «اسكەري توڭكەرىسكە قاتىسى بار» دەپ ايىپتالىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى عوي، ماسەلە مۇنىڭ اسكەريلەرگە قاتىسى بولماۋى مۇمكىن. سەبەبى اسكەرلەر قاشاندا وزدەرىنىڭ جوعارعى باسشىلارىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋشىلار. ءبىراق، قىلمىسقا قاتىسى بار ادامداردى سوتتاپ، ايىبىن الەمگە دە كورسەتەتىن ۋاقىت جەتتى.  كورىپ وتىرمىز، ونداي اڭگىمە جوق. كەرىسىنشە، وسىنداي توڭكەرىس ەلىمىزگە، كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمدارىنا ءقاۋىپ ءتوندىردى دەي وتىرا، توعىز ايدىڭ ىشىندە ەلدىڭ كونستيتۋسياسىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعدايعا دەيىن وزگەرتىپ، قانشاما وزگەرىستەر زاڭعا، باسقاعا ەنگىزىلىپ جاتىر. سوندا «قايسىسى شىن مانىندەگى كونستيتۋسيالىق توڭكەرىس؟»  دەپ سۇراق سالۋعا بولادى. ىسكە اسپاعان اسكەري بۇلىكتى مە، الدە بۇگىندەرى ەلدىڭ قۇرىلىمىن ءتىپتى وركەنيەتتىك باعىتىن 180 گرادۋسقا بۇرىپ جاتقان «كونستيتۋسيالىق توڭكەرىستى» مە؟

توڭكەرىسكە قاتىستى اڭگىمە بولاتىن بولسا، ەكىنشى ەڭ  باستى ماسەلە ەلدىڭ ىشىندەگى كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن بارلاۋ قىزمەتتەرىنە قاتىستى. ال بۇل توڭكەرىسكە جۇزدەگەن، مىڭداعان اسكەريلەر قاتىستى دەيدى،  سوندا وسى ەلدىڭ ارنايى قىزمەتتەرى مەن بارلاۋ قىزمەتتەرى قايدا قاراعان؟ نەگە وسىنداي اسكەري شابۋىلعا دەيىن اپارماي، الدىن الا قۇرىقتاپ، الدىن الا تۇتقىنداپ، ءبىر شارا قولدانبادى؟ كەيبىرەۋلەر بۇل توڭكەرىستىڭ ارتىندا بيلىكتىڭ ءوزى تۇرۋى مۇمكىن نەمەسە بيلىك مۇنى ءبىلدى جانە ونى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ قالدى دەيدى.  كەز كەلگەن تەرگەۋدىڭ باسى مەن اياعى بولادى. باسىن كوردىك، وسى ارقىلى تالاي ادامدى قۇرىقتادى، تالاي ادامدار تۇرمەدە وتىر. ال مۇنىڭ ناتيجەسى قانداي؟ دالەلى قايدا؟ «فەتحۋللاھ گۇلەن كىنالى» دەيدى، ەگەر دالەلى بولسا، نەگە قوعامعا كورسەتپەيدى؟ الەم ساراپشىلارى ودان نەگە بەيحابار؟

 — ءوزىڭىز ايتپاقشى، وسى توڭكەرىستى ۇيىمداستىردى دەپ ايىپتالعان تەولوگ ف. گۇلەن كوميسسيا قۇرىلۋى كەرەك، كوميسسيا قۇرىلىپ، ول قانداي شەشىم شىعارسا، مەن سول شەشىمگە باس يەمىن دەگەن بولاتىن. الايدا، ونداي  كوميسسيا قۇرىلمادى.

— بىرىنشىدەن، ونداي كوميسسيانىڭ قۇرىلۋىنا بيلىكتىڭ ءوزى مۇددەلى ەمەس. سەبەبى ۋاقىت وتكەن سايىن وسى ىسكە قاتىستى كوپتەگەن كيكىلجىڭدەر، شيكىلىكتەر اشىلىپ جاتىر. قازىرگىدەي بيلىك ايتىپ جاتقانداي تۇركيادا توڭكەرىس شىن مانىندە ورىن السا، وندا ارنايى قىزمەتتەرىنە، باسقا دا قىزمەتتەرىنە ءمىن ايتۋعا بولادى عوي. ستامبۋلدى الەمنىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ وتانى، شتاب پاتەرى دەيدى.  ءۇش-تورت الەمدىك بارلاۋ قىزمەتىنىڭ، ناتو قۇرىلىمدارىنىڭ، رەسەيدىڭ،  باسقا دا ەلدەردىڭ تىڭشىلارى ستامبۋلدا وتىر.  جابىق دارەجەدە قىرىق-ەلۋدەن  كوپ ادامدى قامتىعان ءبىر نارسە ۇيىمداستىرۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنى بيلىكتىڭ ءوزى ۇيىمداستىرمادى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، مۇنان حاباردار بولعان، ورتا بۋىن وفيسەرلەردىڭ جوعارى باسشىلىققا نارازىلىعى بارىن بىلگەن. بۇل ءدۇمپۋدى توڭكەرىسشىلەردىڭ وزدەرى ۇيىمداستىرسا دا، ونى بيلىك ءوز ماقساتىنا وتە جاقسى پايدالانىپ قالدى. العاشقى كەزدەگى ءقاۋىپ سەيىلىپ،  بۇلىك باسىلعاننان كەيىن دە كوپتەگەن شىندىقتىڭ ايتىلۋىنا ەشقانداي جاعداي جاسالمادى. تاۋەلسىز نەمەسە بيلىككە كوزقاراسى ساي كەلمەيتىن ءجۋرناليستىڭ كوبى تۇتقىندالىپ، ولاردىڭ باسىلىمدارى يا جابىلىپ جاتىر، يا ۇلكەن سانكسيا استىندادا.  بيلىكتىڭ ساياساتىنا قارسى جازسا، جابىلىپ قالۋى مۇمكىن. ياعني سەنزۋرا مەن وزىندىك سەنزۋرانىڭ ورناپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. مۇنداي جاعدايدا شىندىقتىڭ شىرىلداپ شىعۋى ەكىتالاي نارسە. سوندىقتان ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ شىندىق اشىلادى، بالكىم وسى ءححى عاسىرداعى تۇرىكتانۋ تاريحىنداعى كۇردەلى، ۇلكەن ءبىر جابىق ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

 

تۇركيانىڭ ەكونوميكاسى ەردوعان كەلگەننەن كەيىن عانا دامىپ كەتكەن جوق

 

— توڭكەرىستەن كەيىن جوعارعى سوت، پروكۋراتۋرا، اتا زاڭ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى بار 2700-دەن استام زاڭگەر توڭكەرىسكە قاتىسى بار دەگەن جەلەۋمەن جۇمىستان شىعارىلدى. قاراپ وتىرساڭىز، مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن «توڭكەرىس» دەۋگە كەلەدى. 2700 ادامدى بىردەن جۇمىستان شىعارۋ نەمەسە تۇتقىنداۋ ءۇشىن تۇركياعا ءبىر «اسكەري توڭكەرىس» قاجەت بولعان سەكىلدى...     

— ونىڭ سىرتىندا قانشاما ءمۇعالىم، قانشاما جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورلارى، قانشاما دارىگەر، اسكەريلەر، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى، سۋديالار جۇمىستان شىعارىلدى.  ەشقايسىسى تۋرالى سوت دالەلدەگەن، مىنە، وسى قىزمەتكەردىڭ، وسى سۋديانىڭ، وسى پوليسيانىڭ توڭكەرىسكە قاتىسى بار دەگەن سوتتىڭ شەشىمى بولعان جوق. كوپتەگەن ادامدارمەن بۇل جاعدايدى وزدەرىنىڭ جەكە ماسەلەسىن شەشۋگە قولدانىپ كەتكەن. ەكى ادامنىڭ نەمەسە اراز توپتاردىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىق، كەك الۋ تۇرعىسىندا پايدالاندى دەگەن اڭگىمەلەر كوپ ايتىلىپ جاتىر. ياعني ماعان كورشىم ۇنامايدى ما، ستالين زامانىنداعىداي «حالىق جاۋى» دەپ، «ترانسگەندەردى قولدايدى ەكەن»، باسقانى قولدايدى ەكەن دەپ، تۇرمەگە ۇستاتىپ جىبەرەتىن، جۇمىستان قۋدالايتىن جاعدايلاردىڭ ءبارى ءبىر جىلدىڭ   ىشىندە تۇركيادا  ورىن الدى. ەڭ باستى ماسەلە — سوت شەشىمىنىڭ جوقتىعى. نەگە ادامدى جازىقسىزدان جازىقسىز جازعىرىپ، جۇمىستان قۋادى؟ كىم كىمنىڭ ماقالاسىن وقىمايدى؟ كىم كىمنىڭ كىتابىن وقىمايدى؟ كىم كەزىندە قانداي ۇيىمعا مۇشە بولمايدى؟ ءدال سول مۇعالىمدەر، باسقالار جۇمىستان قۋىلىپ جاتقان كەزدە، «گۇلەننىڭ ۇيىمى — قىلمىسكەرلەردىڭ ۇيىمى» دەگەن شەشىم دە بولعان جوق. ال-كايدا نەمەسە دايش سياقتى دالەلدەنىپ، بۇكىل الەم مويىنداعان دارەجەگە جەتكەن جوق. بولاشاقتا بۇل كوپتەن بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمدى وزگەرتۋگە باعىتتالعان قادامداردىڭ ءبىرى سەكىلدى قابىلدانىپ كەتۋى دە ىقتيمال. سەبەبى بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۋىنداپ جاتىر. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەلدە بولىپ جاتقان تەرروريستىك اكتىلەردىڭ سانى دا ازايعان جوق. ەۋروپا ەلدەرى سياقتى باتىس ەلدەرىمەن اراقاتىناستاردىڭ كۇرت ناشارلاپ كەتۋى، ءتىپتى، رەسەيمەن بولعان قاقتىعىستا دا، باسقا دا جاعدايدا تۇركيادا «ەردوعانشىل ەلەكتوراتتى» جيناپ وتىرۋ، ولاردى ۇدايى موبيليزاسيا جاعدايىندا ۇستاۋ، ولارعا دامىل بەرمەۋ سەكىلدى بولىپ كەتتى. بۇگىن گەرمانيانى «فاشيستەر» ەكەن دەپ ايىپتايدى،  ەرتەڭ تاعى بىرەۋلەردى باسقاشا دەيدى. ءبىراق مۇنداي اقىماق  ىستەرىمەن  ۇزاققا بارۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنىڭ ءتۇبى ۇلكەن جاماندىقتارعا اپارۋى دا ىقتيمال. مىقتى ساراپشىلاردىڭ دەرەگىنشە، كەشە عانا بۇل ەل الداعى ءجۇز جىلدا ايماقتىق قانا ەمەس، سۋپەردەرجاۆالاردىڭ ءبىرى بولۋى ىقتيمال ەدى. ال بۇگىن شە؟ ول ءۇشىن ەلدە بۇگىنگى جاعدايلار وزگەرىپ، جاڭا مودەرنيزاسيا ورناپ، عىلىمي، ءبىلىمي، يننوۆاسيالىق تۇرعىدا  دامۋى قاجەت ەدى. بۇگىندە تۇركيادا  80-جىلدارداعى توڭكەرىستەن كەيىن جاسالعان رەفورمالار ءوز ناتيجەسىن بەرىپ وتىر. ەل ەكونوميكاسى ەردوعان كەلگەننەن كەيىن عانا دامىپ كەتكەن جوق، ول وزىنە دەيىنگى ۇلكەن قۇرىلىمدىق، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار، جۇيەلى جاسالعان رەفورمالاردىڭ جەمىسىن جەپ وتىر. رەسەيدە ەكونوميكالىق دامۋ پۋتين كەلگەننەن كەيىن باستالعان جوق، 90-جىلدارى گايدار، باسقا دا ازاماتتار باستاپ كەتكەن قۇرىلىمدىق رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىمەن دامىدى. ونىڭ ۇستىنە مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋى ءپۋتيندى كەرەمەت دەپ قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەردى. ال تۇركياداعى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ باستى سەبەبى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى بولاتىن. كەزىندە ءبىلىم بەرۋدەگى تىڭ رەفورمالار تۇرىك اعايىنداردىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى كوپتەگەن دامۋشى ەلدەرگە ۇلگى بولىپ قابىلداندى.  تۇرىك بىلىمىنە سەنىم ارتتى. وسى رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە ءوندىرۋشى نەمەسە اگرارلى، قىزمەت كورسەتۋشى ەل عانا ەمەس، شىن مانىندەگى ءبىلىم ورداسى، مەديسيناسى گۇلدەنگەن  ەل قاتارىنا شىقتى. ەلدىڭ زايىرلى مەملەكەت بولعاندىعىنىڭ نەگىزى حالىقتىڭ بىلىمگە دەن قويۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ تولىق ايتا الامىز.

 

پروفەسسور، عالىم ازاماتتاردىڭ ەلدەن كەتۋى نەمەسە كەتۋگە دەگەن ىنتاسى — وتە ۇلكەن قاسىرەت

 

بۇگىنگى كۇنى تۇركيادا تەرىس ۇدەرىستەر باستالىپ جاتقان سياقتى. ءعىلىم-بىلىم سالاسىندا قۋدالاۋ،  ونىڭ وزىندە دە ەركىن ويلى، وزىندىك پىكىرى، ساياسي ۇستانىمى بار ازاماتتاردى ءبىلىم ۇدەرىسىنەن الاستاتۋ، پروفەسسور، عالىم ازاماتتاردىڭ ەلدەن كەتۋى نەمەسە كەتۋگە دەگەن ىنتاسى — وتە ۇلكەن قاسىرەت. XVI-XVII عاسىردا فرانسيانىڭ ءبىر ويشىلى: «ءبىزدىڭ فرانسيا ۇلكەن مەملەكەت بولىپ كورىنەدى. ەلدەن ءتورت ءجۇز وقىمىستىنى الاستاتىپ جىبەرەيىكشى، ءبىزدىڭ حالىق اقىماقتار حالقىنا اينالادى» دەپ ايتقان ەكەن.   ال بۇگىنگى كۇنى تۇركيادان ۇدەرە كوشىپ جاتقاندار جاقسى ءومىر، جاقسى جالاقى ىزدەپ جۇرگەندەر ەمەس، ەلدەگى ساياسي كليماتتىڭ، بوستاندىق كليماتىنىڭ تارىلۋىنا نارازى بولىپ، بولاشاقتا عىلىم-بىلىممەن اينالىسا الماي قالامىز دەپ قاۋىپتەنگەندەر. وندا جاقسىلى-جاماندى ءىت سالاسى بار،  عىلىم، مەديسينا سالاسىنداعى ازاماتتاردىڭ باسقا ەلدەرگە، ءتىپتى، تۇركيادان دارەجەسى، ەكونوميكاسى تومەن ەلدەرگە بارىپ جۇمىس ىستەۋگە ازىرلىگى تۇركيانىڭ الدىندا ۇلكەن پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى.

 

بيلىگىمدى كۇشەيتەم دەپ قوعامدى ەكى ءبولۋ جەڭىس ەمەس، ول — جەڭىلىس.

— تۇركيادا اسكەري توڭكەرىس بولماعاندا، بۇگىنگىدەي كونستيتۋسيالىق رەفورما جاساي الماس پا ەدى؟

— رەفەرەندۋمدا ەردوعان  51 پايىز عانا داۋىس جينادى. مۇنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. داۋىس بەرۋدىڭ ءادىل وتكەندىگىنە كۇماندانىپ جاتقاندار بار. ەردوعان بۇقارا حالىقتى قورقىنىشتا، ۇرەيدە ۇستاپ، قوعامدى قورقىتىپ ۇركىتىپ، وپپوزيسيا سەركەلەرىن قۋدالاپ، كەيبىرىن تۇرمەگە جاۋىپ، قولىنا قالام ۇستاعان ءبىراز ءجۋرناليستى تۇرمەگە توعىتتى. قوعام بەلسەندىلەرىنە قارسى تەررورلىق ارەكەتتەر، پارلامەنتتى ۇركىتۋ، پارتيالاردى جابامىز دەپ قورقىتۋعا قاراماستان 51 پايىز داۋىس جينادى. بايقاساڭىز، ەردوعان سايلاۋدا دا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتىپ كورمەگەن ادام. «اق پارتيانىڭ» ىشىندە دە بۇگىنگى ساياساتقا دەگەن كۇدىك، نارازىلىق ءپىسىپ جەتىلىپ كەلە جاتىر. كەز كەلگەن ساياساتكەر ─ ساياساتتىڭ ق ۇلى. ساياسي ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى قيتۇرقىلىقتارعا بارادى. ادامدار  كۇتپەگەن قادامدارعا بارۋى، كەشەگى جاۋلارىمەن قايتا تابىسىپ جاتۋى مۇمكىن. ءبىراق بىرنەشە بۋىننىڭ كەلەشەگىن ويلاعان ساياساتكەردىڭ باستى ماقساتى ەلدىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ بولۋى كەرەك. ەردوعان رەفەرەندۋمدى 65-80 پايىز داۋىسقا تازا دەموكراتيالىق جولمەن قول جەتكىزەم دەپ ۇيىمداستىرسا، سونداي ناتيجەگە جەتسە، ونى ءسوزسىز جەڭىس دە ايتۋعا بولار ەدى. كەشەگى رەفەرەندۋم نەنى كورسەتتى؟ تۇرىك قوعامى ەكىگە جارىلىپ تۇر. ول — كۇردەلى قوعام. ونىڭ ىشىندە ءتۇرلى باعىتتار بار، ايماقتىق، ەتنوسارالىق، ءدىنارالىق، مازحابارالىق. بيلىگىمدى كۇشەيتەم دەپ قوعامدى ەكى ءبولۋ جەڭىس ەمەس، ول — جەڭىلىس. وسىنداي جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن بۇگىن وسىنشالىقتى قياناتقا بارسا، ەرتەڭ بۇدان دا تومەن ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ءتىپتى سوراقى قياناتقا بارۋى مۇمكىن. سول كەزدە تۇركيا قوعامى مۇلدە تۇڭعيىققا كەتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. بۇگىنگى جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسات، ونىڭ ىشىندە ءولىم جازاسىن ەنگىزۋ ─ ەۋروپامەن  قارىم-قاتىناسقا بىردەن نۇكتە قوياتىن نارسە.  تۇركيانىڭ تاعدىرىنا جازىلعان نارسە  ەۋروپامەن اراداعى دانەكەرلىك، ول ─ باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى بىردەن-بىر دانەكەر مەملەكەت. وسى قىزمەتىنەن ايىرىلىپ قالۋى، ياعني ۇلكەن كوپىردى جاۋىپ تاستاۋى زور قياناتقا اپارادى. قازىرگى كەزدە تۇركياعا قاجەتتى يدەيالار ترانسفەرتى، تەحنولوگيالار ترانسفەرتى، جاڭا زامانعا قاجەتتى تەحنولوگيالاردان قالىپ قالۋى ەلدى سۋپەردەرجاۆا، ءتىپتى ايماقتىق دەرجاۆا تۇرماق، ىدىراتىپ جىبەرۋى ىقتيمال. ونىڭ ءوزىنىڭ ىشكى ماسەلەسى دە ءپىسىپ تۇر. كۇرد ماسەلەسى، ەلگە كىرگەن سيريالىق بوسقىندار ماسەلەسى بار، ەل ىشىندە ۇزاق جىلداردان بەرى بەلەڭ الىپ كەلە جاتقان، اسكەريلەر كۇشپەن باسىپ كەلە جاتقان سولشىل تەرروريزم ماسەلەسى بار. مودەرنيزاسيانىڭ دا شەگى بولادى. ەردوعاننىڭ تاريحي ۇلكەن ميسسياسى بار ەدى، ول كەزىندە قۋدالاۋعا تۇسكەن يسلام ءدىنىن اتاتۇرىكتىك يدەيامەن قابىستىرىپ، تۇركيانىڭ جاڭا زامانداعى جاڭا مودەرنيزاسياسىن جاساعان ەكىنشى اتاتۇرىك بولاتىن مۇمكىندىگى بار ەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ءدال بۇگىن جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى، بيلىك قۇمارلىعى، وزىنەن باسقانى ادام ساناماۋى، بيلەۋشى تاپتىڭ مونوپولياسىن ورناتۋ ساياساتى جالعاسا بەرسە، تۇركيا زامان كوشىنەن 20-30 جىلعا كەشىگىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ول بولاشاقتا جاڭا توڭكەرىسكە، بۇگىنگىدەي ول جاساندى نەمەسە كۇماندى ەمەس، شىن مانىندەگى ۇلكەن توڭكەرىسكە اپارۋى مۇمكىن. ەلدىڭ تەوكراتيالىق جولمەن كەتۋىنە دە اپارۋى مۇمكىن. بۇل زاماننىڭ باستى رەسۋرسى مۇناي مەن گاز ەمەس، ول — ۋاقىت پەن ءبىلىم. سەنىڭ ءبىلىم الۋعا، ءبىلىمىڭدى جەتىلدىرۋگە، ەشكىم ويلاماعان نارسە ويلاپ تابۋعا جىگەرىڭ، ۋاقىتىڭ بار ما، وندا سەنىڭ الەۋەتىڭ بار. تۇركيانىڭ ونداي مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىنە كۇماندىمىن. سەبەبى تۇركيانىڭ تاريحي ميسسياسى — باتىس پەن شىعىس اراسىندا دانەكەرلىك. ول جاعدايدىڭ ەڭ قيىنى بىزگە دە اۋىر ءتيىپ تۇر. بۇل تۇرىك حالىقتارىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. وسى كەزگە دەيىن تۇركيا جاقسى مودەل بولىپ قابىلدانىپ كەلدى. تۇركياداي بولساق جەتىپ جاتىر،  تۇركياداعىداي جۇيەنى ۇيىمداستىرساق، وسىنداي اشىقتىق، دەموكراتيا دەگەندى ءوزىمىز دە ايتىپ كەلدىك. مودەلدىڭ جوعالۋى مودەرنيزاسياعا، دەموكراتياعا ۇمتىلعان تۇرىك حالىقتارىنا تەرىس اسەرىن تيگىزەدى. ولاردىڭ ىزدەنىستەرىن كۇردەلەندىرىپ، تيتىقتاتىپ جىبەرۋى دە ىقتيمال. تۇركيانىڭ وسىنداي وركەنيەتتىك قالپىنان اۋىتقۋى وسىنداي قاۋىپ-قاتەر تۋىنداتىپ وتىر.

 

ەردوعاننىڭ تاعدىرىن شەشكەن وسى بيۋللەتەندەر

— ءوزىڭىز بىلەسىز، ءقازىر تۇركيادا توتەنشە جاعداي جاريالانعان. رەفەرەندۋم وتكەن سوڭ دا ءۇش ايعا دەيىن سوزۋعا ءماجبۇر.  وسىنداي كەزەڭدە رەفەرەندۋم وتكىزۋ قانشالىقتى زاڭدى؟

— بايقاساڭىز، ەۋروپالىق بىردە-بىر مەملەكەت، وبسە وسى رەفەرەندۋمدى ءادىل دەپ مويىنداعان جوق. ال ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بۇل سايلاۋدى ستاندارتتارعا ساي ەمەس مويىنداماۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن گاپ بار.

جالپى، توتەنشە جاعداي جاريالاعاننان كەيىن جاعدايدى ءبىراز قالىپقا كەلتىرىپ، تىنىشتاندىرىپ الىپ، توتەنشە جاعداي الىنىپ تاستالۋى كەرەك. توتەنشە جاعداي دەگەنىمىز — ساياسي كۇشتەردىڭ، ازاماتتاردىڭ،  جۋرناليستەردىڭ  ت.ب. ءجۇرىپ-تۇرۋىنا قويىلاتىن شەكتەۋلەر. كورىنگەننىڭ كولىگىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا توقتاتىپ، تەكسەرە الادى. كەز كەلگەن ادامدى پوليسيا ۋچاسكەسىنە اپارىپ، قاماپ قويۋعا مۇمكىندىك بار دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ءوزى رەفەرەندۋمنىڭ ءادىل وتكەندىگىنە كۇمان تۋدىراتىن ماسەلە. وسى توڭىرەكتەگى داۋ تۋدىرعان ەكىنشى ماسەلە —  ەش بەلگىسى جوق 2،5 ملن. بيۋللەتەن. ەردوعاننىڭ ۇسىنىسىنىڭ تاعدىرىن شەشكەن وسى بيۋللەتەندەر. ەگەر وسى 2،5 ميلليوندى قاق بولگەندە جاعداي باسقاشا بولار ما ەدى. مۇنىڭ ءبارى ەردوعاننىڭ جاقتاستارىنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن ازايتادى. كەز كەلگەن سايلاۋ، رەفەرەندۋمنىڭ باستى ناتيجەسى قوعامنىڭ ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر حيميا عوي. حيميانىڭ باستى ناتيجەسى بىلاي بولادى: ەگەر سەن ءادىل سايلاۋ وتكىزىپ، تازا جەڭىسكە جەتسەڭ، سەنىڭ بىردەڭە جاساۋىڭا، ءوزىڭ بەرگەن ۋادەڭدى ورىنداۋعا ەكى ەسە ەنەرگيا الاسىڭ. ءبىزدى حالىق شىن قولدادى، ءبىز نەگە وسىنى ىسكە اسىرمايمىز، بىزگە سەنىپ تاپسىردى عوي دەگەن ىشكى ءپوزيتيۆتى ەنەرگيا بەرەدى. كەرىسىنشە، كۇدىك، ەل ىشىندە توقتاماعان تەررور، توتەنشە جاعداي بيلىكتىڭ جاقتاستارىنىڭ ءوز ىشىندە كۇدىك پەن كۇماندى ۇلعايتادى. ال ونىڭ قارسىلاستارىنا ەكى ەسە ەنەرگيا بەرەدى. قۋعىن-سۇرگىن، ەلدى قاناۋشىلىق، قيناپ-قىستاپ وتىرىپ، بۇكىل الەممەن ۇرسىسىپ وتىرىپ جيناعانداعىسى ─ 51 پايىز. تەرىس ەنەرگيا. سوڭىندا بۇل قاقتىعىستارعا نەگىز بولادى. رەفەرەندۋم ءادىل وتسە، ەرتەڭ ەردوعان دا، باسقالارى دا اقتالا الار ەدى. «مىنە، الەم مويىندادى، ءبىزدىڭ دەموكراتيامىزعا ەشكىم تەرىس پىكىر ايتقان جوق» دەپ ايتا الار ەدى. ادىلەتكە تابىندىلىقتى تەك ەۋروپا ەلدەرى عانا كورسەتىپ جاتىر. اتاتۇرىكتىڭ رەفورماسى 4-5 ۇرپاققا ازىق بولدى، ال ەردوعاننىڭ جاساعاندارى ۇرپاققا ازىق بولا ما، بولماي ما؟

 

كۇرد ماسەلەسى ─ وتە كۇردەلى ماسەلە

— وسى رەفەرەندۋمعا قاتىستى ەلدە ءۇش پارتيا بىرىكتى. اق پارتيا، ۇلتشىلدار پارتياسى، ۇلى بىرلىك پارتياسى. نەگىزىنەن بۇلار داۋىستىڭ 70 پايىزدايىن جيناۋى ءتيىس ەدى، ءبىراق ولاي بولمادى. ال كۇردتەر وسى اتا زاڭنىڭ وزگەرۋىن قولداپ كوپ داۋىس بەردى. ۇلتى كۇرد ساياساتكەرلەر «ەردوعان كۇردتەردىڭ ارقاسىندا جەڭىسكە جەتتى» دەگەن پىكىرلەر ايتتى.  ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

— تۇركياداعى ۇلتشىلدار پارتياسى بيلىكتىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ كەتتى. وزىندىك ۇستانىمىن كورسەتە المادى. پارتيالاردىڭ ىشىندەگى جەمقورلىق، ولاردىڭ ىشىندەگى ءوزىنىڭ ەلەكتوراتىنا داۋىس بەرۋشىلەردىڭ تاۋەلدى بولماۋى، ساياسي پارتيالار باسشىلارىنىڭ بيلىكتى پايدالانۋعا دەگەن ىنتاسى. بۇل دا جەمقورلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى، وسىدان ايىرىلىپ قالماساق ەكەن دەگەن نيەتى.  «ۇلتشىلداردى» مۇلدە تاراتىپ جىبەرىپ، نە اق پارتيانىڭ قۇرامىنان ورىن تاباتىنداي، يا بۇگىنگى ايماق-ايماقتاعى مۇشەلەرى بۇگىنگى باسشىلارىنا قارسى شىعىپ، «سەن ءبىزدىڭ ءۇمىتتى اقتامادىڭ،  سەنىڭ ورنىڭا باسقا تۇلعانى شىن مانىندەگى ۇلتشىلدار ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ  ىسىنە كەلگەن كەزدە ەشكىممەن ىمىراعا كەلمەيتىندەي ۇلتشىلدىقتى قاجەت ەتەمىز» دەيتىندەي توپتاردىڭ كەلۋىن قاجەت ەتەتىن سياقتى. بۇل پارتيا بولاشاقتا سايلاۋدا جەڭىسكە جەتەمىز، ۇلكەن ءبىر باعىت باستايمىز،  دامۋدىڭ كوشباسشىسىنا اينالامىز دەسە، وسىنداي قادامدارعا بارۋعا ءماجبۇر بولادى. ول كوپتەگەن ەلدىڭ پارتياسىنىڭ باسىنان وتكەن ساياسي ويىندار. تۇگەلدەي باسشىلىعىن جاڭالاعان پارتيالار بار. ىشتەن ىدىراپ، جاڭا كۇشتەر شىققان مۇمكىندىكتەر بولدى. قايسىسىن تاڭدايدى، ول ۇلتشىلداردىڭ وزدەرىنە، ەلەكتروتىنا بايلانىستى. مەن بىلسەم، ول ەلەكتورات قالانىڭ تۇرعىندارى، زاماناۋي، بەدەلدى كۇشتەر دەپ ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرى، ارينە، الدەقايدا كۇشتى بولادى. ءۇشىنشى ماسەلە بار، ول — كۇرد ماسەلەسى. اتاتۇرىك زامانىنان بەرى شەشىمىن تابا الماي كەلە جاتقان كۇردەلى، كەشەندى ماسەلەنىڭ ءبىرى. وسمان يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىنگى اتاتۇرىكتىڭ قۇرىپ كەلگەنى، ءسوزسىز، ۇلتتىق مەملەكەت.  كەشەگى يمپەريادان تۇركيانى ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالدىرۋدا. نەگىزگى ازشىلىق ۇلتتاردى ساياسي ىقپالى بار، ۇلكەن كۇشكە يە توپ دەۋگە كەلمەيدى. كۇردتەر ازشىلىق ەتنوس قوي، ءبىراق ازشىلىقتىڭ دا ءوز سالماعى بار. ونى نەمەن الىپ كەلدى؟ اسىرەسە وجالاڭنان كەيىنگى، باسقاسى بار، ىمىرالار مىناداي نارسەلەرگە سايىپ كەلەتىن ەدى. «ءبىز ەۋروپاعا قاراي جاقىندايمىز، ەۋروپاعا كىرۋدىڭ، كىرىگۋدىڭ، ىمىرالاسۋدىڭ، وداقتاسۋدىڭ بىردەن-بىر جولى — ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ قۇقىقتارىن ساقتاۋ» دەدى. قاراڭىز، ەگەر ءوز ۇلتىڭىزدىڭ جاقسى دامىعانىن قالاساڭىزدار، وندا ءبىزدى قولداڭىزدار، استىرتىن سوعىستى، پارتيزاندىق سوعىستى توقتاتىڭىزدار، وزدەرىڭىزدىڭ شەكتەن شىققان ەكسترەميست اعايىندارىڭىزعا باسۋ ايتىڭىزدار، ءبىز ەسەسىنە مىنا سارا جولدان تايمايمىز، وسى سارا جولمەن جۇرە وتىرىپ، سىزدەردىڭ ۇلتتىڭ ىشىندەگى ءاربىر ازاماتتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرەمىز. ءسىزدىڭ داۋىسىڭىز ەستىلىپ وتىرادى» دەپ ۋادە ەتتى. سودان كەيىن كۇرد پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا، ولاردىڭ پارلامەنتكە كەلۋىنە ت.ب. جول بەردى. قازىرگى جاعدايدا تۇركيانىڭ قاي باعىتتى ۇستاناتىنى تۇسىنىكسىز بولدى. كەزىندەگى بىرنەشە بۋىن ساياساتكەرلەر وزدەرىنىڭ باستى ۆەكتورى دەگەن ۇستانىمدارىنان باس تارتىپ جاتىر.  ەۋروپا بىزگە كەرەگى جوق دەپ جاتىر. ال ءبىز نەگە تۇرىك مەملەكەتىن قولداۋىمىز كەرەك دەيتىن كۇردتەر بار.  اسىرەسە سيريا جانە يراك ماسەلەسى باستالعالى بەرى  كۇردتەردىڭ كوڭىل كۇيى وزگەرگەن. بۇلار ەندى-ەندى اۋپىرىمدەپ تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزەمىز-اۋ دەپ تۇرعان حالىق. بۇرىن ونداي مۇمكىندىك جوق ەدى، سيريادا، يراكتا ءوزىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتاي المايتىن ەلدەر نە بولماسا انا جەردەن، نە بولماسا مىنا جەردەن، ءتىپتى تۇركيانىڭ ءىشىنىڭ وزىنەن، اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرعان جەرىنەن اۆتونومياعا قول جەتكىزىپ قالۋىمىز ىقتيمال دەپ تۇرعان حالىق. تۇركيانىڭ تۇتاستىعىن، ونىڭ ەل بولعانىن قالايتىن دا كۇرد توپتارى بار. ءبىراق ىشتەي نارازى، تۇركيانى جەك كورەتىن دە كۇردتەر جەتىپ جاتىر. وسىنداي قارىم-قاتىناستار كۇرد قوزعالىسىنا شەتەلدەن كەلىپ تۇسكەن قاراجات اقپارات الىسۋدى، كىتاپ شىعارۋعا، ينتەرنەت اشۋعا تولىق مۇمكىندىك بەردى. ەگەر سەن جەك كورەتىن ەل ءوزىن-وزى شاشىنان سۇيرەپ توزاققا ءوزىن-وزى جەتەكتەپ كەتىپ بارا جاتسا، سوندا سەن نە دەۋىڭ كەرەك؟ جىگىتتەر، قويىڭدار، ول جاققا بارماڭدار دەيسىڭ بە؟ الدە جۇرە بەرىڭدەر، سەندەردىكى دۇرىس دەپ وتىرا بەرگەن ءجون بە؟ كۇرد ماسەلەسى ─ وتە كۇردەلى ماسەلە.  كۇردتەردىڭ كوڭىل كۇيى تەرەڭ زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. مەن بىلسەم، ونى تۇركى ەليتالارى جابىق دارەجەدە پايدالانادى. ءبىراق شىن جاريالاۋ، باسقا تىلگە اۋدارۋ دەگەن مۇلدە جوق شىعار. كۇردتەر ەرتەڭ نە ارعى كۇنى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرامىز دەپ ويلايدى. دايش-كە قارسى كۇرەسكە قانشاما قاراجات قۇيىلدى. وسىلارعا قارسى بىردەن-بىر ارپالىساتىن كۇش كۇردتەر بولىپ قالدى. سەبەبى ولاردىڭ شەگىنەر جەرى جوق. يشيم قاتارىندا جۇرگەندەر ءۇشىن كۇردتەر ادام ەمەس. سيريادا دا سولاي. ولاردىڭ ىشىنە قاراجاتتىڭ ءتۇسۋى،   ادام اينالىمى، اقشا اينالىمى قالىپتاسقان يدەيالاردىڭ وزگەرۋىنە، ولاردىڭ ترانسفورماسياعا تۇسۋىنە دە الىپ كەلەدى. سوندىقتان، «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەيتىندەي ءتۇرى شىعار بۇل. بالكىم باسقا. تۇركياعا ءىشىمىز جىلىپ، بۇيرەگىمىز بۇرىپ تۇرعاندىقتان تۋىنداعان وي عوي. ونىڭ انىق-قانىعىن بولاشاق كورسەتە جاتار.



تۇركى بىرلىگى دەگەن اڭگىمە باسەڭسىپ قالدى

— تۇركى الەمىندە قانداي دا ءبىر وزگەرىستەر ورىن الۋى مۇمكىن بە؟

— تۇركى الەمىندە وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. تۇركى بىرلىگى دەگەن اڭگىمە باسەڭسىپ قالدى. مەن بىلسەم، ەردوعاننىڭ ءوزى تۇركىشىل ەمەس.  ونى ەشكىم كەرەمەت پانتيۋركيست دەپ اتاعان ەمەس. باستالعان ۇدەرىستەر ءبىراز باسەڭسىپ قالدى. ءداستۇرلى باسقوسۋلاردى، جيىنداردى ساناماعاندا، جالپى قارىم-قاتىناستارىمىزدىڭ دا سانى ازايىپ بارا جاتىر. وسىدان 5-10 جىل بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا تۇركيادا نەمەسە تۇركى الەمىندەگى مادەني بايلانىس، قارىم-قاتىناستاردىڭ سانى دا ساپاسى دا تومەندەپ بارادى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز ءتۇرلى جيىنعا، ۋنيۆەرسيتەت جيىنى بولسىن، تۇركى الەمىنە قاتىستى جيىن بولسىن، جىلىنا 4-5 رەت بارىپ كەلەتىنبىز.

كەزىندە ەۋروپانىڭ دامۋىنا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن ەكەن. سونىڭ ىشىندە دەموكراتياعا تەز ءوتىپ كەتكەندەرى شىعىس ەۋروپا ەلدەرى بولىپتى. مۇنىڭ سەبەبى ەكونوميكانىڭ دۇرىس جۇرگىزىلۋى، ساياسي رەفورمالاردىڭ بولۋى، ۇلگى تۇتاتىن مەملەكەتتىڭ بولۋى ەكەن. كەزىندە  كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ، كوپتەگەن مەملەكەتتەر تاۋەلسىزدىگىن الدى.  وعان دەيىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە تۇركيا عانا تاۋەلسىز مەملەكەت بولدى. ءقازىر تاۋەلسىز التى مەملەكەتپىز. التاۋمىز دا قاي باعىتتا دامۋدى بىلمەي داعدارىپ قالدىق. مىسالى، گانانىڭ، ۆەنەسۋەلانىڭ دامۋى نەمەسە قۇلدىراۋى ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن اسەرىن تيگىزبەيدى. تۇركيانىڭ مودەلى وپىق جەيتىن بولسا، ول بۇكىل مۇسىلمان ەلىنە ىقپال ەتەتىن پروسەسس. تۇركيا تۇركى ەلدەرىنە مودەل رەتىندە سانالىپ كەلدى. باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى بەلگىلى ءبىر كومپروميستى تاپقان، ەلدىڭ اشىقتىعى مەن يسلامنىڭ قاعيداتتارىن بىر-بىرىنە قاراما-قايشى قويۋ ەمەس، كەرىسىنشە بىر-بىرىمەن تابىستىرىپ،   يسلامنىڭ شىن مانىندەگى مەملەكەتتىڭ ءدىنى ەكەنىن راستاي وتىرا، ءدىننىڭ دۇرىس دامۋى، مودەرنيزاسيالىق ۇدەرىستەرگە قايشى كەلمەي ۇستاپ وتىرعان بىردەن-بىر مەملەكەت رەتىندە قاراستىرادى. بۇگىنگى كۇنى بۇل مودەلدىڭ سىنۋى كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرىنە دە اسەر ەتەدى. اقىرى سىنىپ قالسا، وعان ەلىكتەۋدىڭ قاجەتى نە؟ باتىسپەن ەڭ جاقىن دەگەن تۇركيانىڭ ءوزى وسىنداي كۇيگە ءتۇسىپ جاتسا، ءبىزدىڭ وندا نە شاتاعىمىز بار؟ تۇركيا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ بىرىنە اينالىپ ەدى، ەگيپەتتىڭ دە، سولتۇستىك افريكانىڭ دا، كەيبىر اراب ەلدەرى دە، اسىرەسە يزرايلمەن بولعان قاقتىعىستار كەزىندە جاقسى ۇپاي جينادى. جاقسى مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزدى. ءبىراق ەردوعان مۇنى ءوزىنىڭ ءبىر كوزىرىنە اينالدىرا العان جوق. بۇل كوشباسشىلىق ءقازىر سەيىلىپ كەتتى. ءداۋىتوعلىنىڭ كەزىندەگى «كورشىلەرمەن ارتىق ماسەلەمىز جوق» دەگەن ۇراندارى جوققا شىقتى.

— ەردوعان  يسلامنىڭ قورعاۋشىسى، جوقتاۋشىسى بولۋعا تىرىسۋشى ەدى، سوڭعى كەزدەرى باسەڭسىپ قالعان سياقتى.

— ەردوعاننىڭ مىنانداي ءبىر فيشكالارى بار: سامميتتەردە تۋدى الىپ، قالتاسىنا سالىپ الۋ، جەتىمدەر ۇيىندەگى ءبىر بالانى باۋىرىنا باسۋ. بىلاي قاراساڭ، جەكەلەگەن ادامنىڭ پيارى مەن فيشكالارىن ءالى كۇنگە دەيىن كەرەمەت سانايدى. ەردوعاننىڭ تابيعاتىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ول — اۆتوريتارلى تۇرعىداعى پوپۋليست ساياساتكەر. ول وزىنە ۇپاي جيناۋعا نە كومەكتەسەدى، سول قۇرالدىڭ ءبارىن وزىق جانە جەتىك پايدالانا بىلەدى. كەشەگى سايلاۋداعىسى دا جەڭىس قوي، ءبىراق ول قانداي ناتيجەگە اپارادى، وعان قانداي جولمەن جانە قانداي قياناتپەن جەتكەنىن دە قوسىپ قويىڭىز. ول الدىندا نە تۇرعانىنا قاراماي، تراكتور نەمەسە تانك سەكىلدى الدىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ جۇرەتىن ساياساتكەر سەكىلدى. كەز كەلگەن سامميتتە ويىنا كەلگەنىن اشىق ايتا سالۋى كەرەمەت ەرلىك سەكىلدى كورىنەدى. داۆوستا يزرايل ءۇشىن ۇرسىسىپ كەتىپ قالعانى بار. ال ونىڭ سىرتىندا قول قويىلماعان كەلىسىمشارتتارى بار، ەكونوميكالىق ينۆەستيسيا تۋرالى باسقا شەشىمدەرى بار. مۇنىڭ ءبارى قايدا قالادى؟ تاريح تۇرعىسىنان قاراساق، ەۋروپامەن ءسوز ايتىسى ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاعان، ۇلكەن ساياساتكەر دارەجەسىنە جەتكەن ادامنىڭ ءسوزى ەمەس. كەشە عانا فاشيزمنەن ايىرىلعان ەلدى ءفاشيسسىڭ دەپ اتاۋ، ناسيستكە تەڭەۋ بۇكىل ەلدىڭ نامىسىن قوزدىراتىن، جالپى تۇرىكتەرگە دەگەن تەرىس پىكىر تۋعىزاتىن قادام عوي. بۇل پىكىر سول ەۋروپادا تۇرىپ جاتقان 5 ميلليون تۇرىكتىڭ بولاشاعىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ونى نەگە ويلامايدى؟  5 ميلليون ادام ويىنشىق پا؟ ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن ءۇزىپ، ەلشىلەرىن ەلدەن قۋىپ جاتسا، بۇل جەڭىس پە؟ الەمدىك تاجىريبە بويىنشا،  ەكى ەل سوعىسار الدىندا ەڭ ءبىرىنشى ەلشىنى شاقىرتىپ الادى ەكەن. ەكىنشى قادامى — بوتەن ەلشىلىكتى قۋىپ جىبەرۋ. ودان كەيىنگى ماسەلە ەكى ەلدىڭ بۇكىل ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارىن ءۇزىپ، ودان سوڭ تولىعىمەن سوعىستى جاريالاۋعا بولادى. سول ما كەرەگى؟  ەستۋىمشە، ءقازىر تۇرىك ديپلوماتتارى قايتا-قايتا ەۋروپا ەلدەرىنە شىعىپ،   «سىزدەر دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر، سايلاۋدا ناتيجە جيناۋ كەرەك بولدى.  بۇل ءبىزدىڭ ىشكى ماسەلەمىز ءۇشىن عانا ايتىلعان ماسەلەلەر، ول ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋعا دايىنبىز» دەگەندەي اڭگىمە ايتىپ ءجۇر ەكەن. تۇرىك كاسىپكەرلەرى وتە پراگماتيك. بارىندە دە نامىس بار. ءبارى ءوز مەملەكەتىنىڭ، ءوز سپورت كومانداسىنىڭ جانكۇيەرى. وسى ەلدەگى كوپ كاسىپكەرلەر ەلدەردىڭ بىر-بىرىنە داۋرىعا بەرمەگەنى جاقسى دەيدى. رەسەيمەن بولعان جاعداي  قانشاما ادامنىڭ كاسىبىنە تەرىس اسەر ەتتى. ءناپاقالارىنان ايىرىلدى. گەرمانيا دا پراگماتيك حالىق. گەرمانيا — زاماناۋي تۇرىك مەملەكەتىنىڭ دامۋىنا، وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان بىردەن-بىر مەملەكەت. اتاتۇرىك ۇكىمەتىن قۇرىپ جاتقان كەزدە قارۋ-جاراقتى كەڭەس ۇكىمەتىنەن السا، تەحنولوگيانى نەمىس اسكەري باعىتىنان الدى. فرانسيادان كوپ اسەر الدى. ونداي قارىم-قاتىناستاردى بىردەن ءۇزىپ كەتە المايدى. نەمىستەر دە مۇنىڭ تابيعاتىن ءتۇسىنىپ وتىر. ەۋرووداقتىڭ وسىنداعى كەيبىر ەلشىلەرىمەن، ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىمەن سويلەسكەنمىن. ولار نەمىستەردىڭ ساپارلارى بولماس بۇرىن تۇركيا ۇكىمەتىنە ەسكەرتۋ جاساعانبىز دەيدى. «سىزدەر مىنانى ەسكەرىڭىزدەر، مۇندا جۇرگەن تۇرىكتەر تۇركياعا بارىپ داۋىس بەرەمىز دەسە، باسقا دەسە، ول ءوز ەرىكتەرى. ءبىراق بىزدە تۇرىپ جاتقانداردىڭ كوپشىلىگىندە قوس ازاماتتىق بار. مىسالى، ءسىزدىڭ ەلدە تۇرىپ جاتقان ازاماتقا رەسەيدەن نەمەسە قازاقستاننان، ارابيادان كەلىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزسە، قالاي قارسى بولساڭىزدار، ءبىز دە سولاي قارسى بولامىز. سوندىقتان مۇمكىندىكتەرىڭىز بولسا، مۇندا ۇگىت-ناسيحاتىن جىبەرىڭىزدەر، بيۋللەتەندەرىڭىزدى سالىپ جىبەرىڭىزدەر، ءبىز ونىڭ ەشقايسىسىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەيمىز. ءبىراق سىزدەردىڭ ساياساتكەرلەر كەلىپ، وسىندا بەلسەندى ساياسي جۇمىس جۇرگىزىپ، قاقتىعىسقا اينالىپ كەتىپ جاتسا، بىزدە كۇردتەر دە بار، تۇرىكتەر دە بار، بۇل ءبىزدىڭ ىشكى ماسەلەمىزگە اينالادى. سوندىقتان سىزدەردەن وسىنداي قادامداردان اۋلاق بولۋلارىڭىزدى سۇرايمىن» دەگەن بىرنەشە وتىنىشتەرى بارىن ايتادى.  ءبىراق ەردوعان ءوزىنىڭ ەلەكتوراتىن مودەرنيزاسيا جاساۋ ءۇشىن، ادەيى وسىنداي ۋشىقتىرۋعا بارىپ وتىر. ارادا ءبىراز قاتتى سوزدەر ايتىلعان سوڭ، ونى بىردەن ءجىبىتۋ وڭاي ەمەس. بۇل كەم دەگەندە جاقىن ارادا جوعارى دارەجەدەگى ساپار الماسۋ بولمايدى دەگەن ءسوز. ۇلكەن سامميتتەردە كەزدەسىپ قالۋى مۇمكىن. ءبىراق مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاردا ەكى-ۇش كۇندىك رەسمي ساپارلار كەمى 1-2 جىلعا شەگىنىپ قالۋى مۇمكىن. ساپارلاردىڭ دارەجەسى تومەندەۋى مۇمكىن. بۇرىن پەرمەر-مينيستر، كانسلەردىڭ دارەجەسىندە باراتىن ساپارلارعا ورتاشا دەڭگەيدەگى مينيسترلىك وكىلدەرى بارۋى مۇمكىن. قارىم-قاتىناستاردى ساقتاپ وتىرادى، ءبىراق دارەجەسىنىڭ وسۋىنە تەرىس اسەر بەرەدى. بۇگىنگى زاماندا مەملەكەتارالىق باسەكەنىڭ بىردەن-بىر نەگىزى مەن قۇرالى — ينۆەستيسيا. نەمىستىڭ تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىعان 125 كاسىپورنى ەرتەڭ ويلانىپ قالسا، وندا قازىرگى كاسىپورىندارىمىز بار، ءبارى تۇرسىن، ءبىراق بولاشاقتا ينۆەستيسيا سالامىز با، سالمايمىز با، ول ەكىتالاي جۇمىس. بۇل ءبىزدىڭ ەلگە دە قاتىستى اڭگىمە. پوپۋليستىك تۇرعىدان كەز كەلگەن شەتەلدىك بيزنەسمەن الىپ كەلە بەرۋگە دە بولادى. ءبىزدىڭ كوپ جاعدايدا قوعامدى شۋلاتىپ جۇرگەن مىنا كاسىپورىن قازاق ءتىلىن مەنسىنبەيدى ەكەن، مىنا كاسىپورىندا ورىس ءتىلىن الادى ەكەن دەۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق قوعام تۇرعىسىنان دۇرىس. الايدا مەملەكەت ءقازىر ءوزىنىڭ بۇكىل پارمەنىن وڭدى-سولدى پايدالانا بەرسە نە بولادى؟ ەگەر ول كاسىپورىندار كەتەتىن بولسا، وندا سول كاسىپورىن تۇرعان اۋىلدىڭ ەكى قىزمەتكەرى جۇمىسسىز قالدى دەپ ەسەپتەسەك، ەرتەڭ بۇكىل اۋىل كاسىپورىنسىز قالۋى مۇمكىن. وندا ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ساۋال تۋىندايدى. مەنىڭ ويىمشا، ەڭ دۇرىسى بۇگىنگى قوعامنىڭ ىشىندەگى زاڭدارىمىزدىڭ كۇشەيۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ۇستى-ۇستىنە وسىنشا تالاپتاردى قويا بەرۋىمىز كەرەك. سول كاسىپورىن يەلەرىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتۋ كەرەك. بىزدە وسىنداي جانجالدار شىعىپ جاتادى، كاسىپورىندار وزىمەن-وزى، قازاق ۇلتشىلدارى مەن باسپا ءسوز وزىمەن-وزى ءجۇرىپ جاتادى. سولاردىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن نەگە بارىپ سويلەسپەيمىز؟ بەتپە-بەت نەگە تىلدەسپەيمىز دەگەن ماسەلەلەر تۋىندايدى. ينۆەستيسياعا تاۋەلدى ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە ادام قۇقى، جۇمىسشىلاردىڭ قۇقى دەگەن نارسە جوق. بۇگىنگى جۇڭگو ءوزىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىن بۇكىل باتىستىڭ، جاپونيا، كورەيانىڭ بۇكىل كاسىپورىندارىن الىپ كەلدى. سول كەزدە سونداعى ەڭبەككەرلەردىڭ قۇقىعى ءنول بولاتىن. سونىڭ ارقاسىندا ءبىراز دارەجەگە دەيىن كوتەرىپ الىپ، ءقازىر ونداعى جالاقى دا، باسقاسى دا ءوسىپ جاتىر، ءتىپتى كوپتەگەن كاسىپورىندار قىتايداعى جالاقىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى كاسىپورىندارىن ۆەتنامعا، باسقا دا دامۋشى ەلدەرگە كوشىرۋگە ىنتالى بولىپ وتىر. بۇل دا ينۆەستيسيا ءۇشىن تالاستىڭ ءبىر ءتۇرى. بىزگە نە كەرەك؟ ەگەر ءبىر كاسىپورىن تۇگەلدەي كوشىپ كەتسە، بۇكىل سالا كوشىپ كەتەدى جانە 20-30 مىڭ ادام جۇمىسسىز قالادى دەگەن ءسوز. سول سەكىلدى كەشەندى كوزقاراستار ەسەپتەۋ كەرەك سياقتى. تۇركياداعى جاعداي ۋشىعىپ، تەرروريستىك اكتىلەردىڭ سانى ارتاتىن بولسا، تەرروريزمگە، ىشكى قيتۇرقى ماسەلەلەرگە قاتىستى مەملەكەتتىڭ ساياساتىن كۇشەيتەمىز، ءولىم جازاسىن ەنگىزەمىز دەيتىن بولسا، وندا ەلدەگى جاعداي ۋشىعادى. وندا ەلدە كوپ ينۆەستيسيا بولمايدى. ءىرى كاسىپورىندار قالۋى مۇمكىن. شىن مانىندەگى يننوۆاسيانى، شىن مانىندەگى جاڭالىقتاردى، باسەكەلەستىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ترانسۇلتتىق كورپوراسيالار ەمەس، شاعىن جانە ورتا بيزنەس. ءبىر جەردەن ب ا ق كەتسە، ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ قايتىپ ورالۋى ەكىتالاي.  سەنىڭ جىبەرگەن قاتەلىگىڭدى سول ساتتە-اق باسقا مەملەكەت پايدالانىپ كەتۋى مۇمكىن. بىزدە ۇلتتىق ەگويزم تۇرعىسىنان تۇركياداعى ينۆەستورلارعا كوز تىگىپ وتىرۋىمىز كەرەك شىعار. مىنالار كەتىپ جاتسا، ارتىنان جۇگىرىپ بارۋىمىز كەرەك شىعار. ۇلتتىق ەگويزمىمىز وسىنى قاجەت ەتەدى. تۇرىكشەسىن بىلەمىز، بىزدە جاقسى ەڭبەك كۇشى بار. ايماقتاعى حالىقتارمەن سالىستىرعاندا ورەمىز ءبىرشاما جوعارى. سانامىز وزگەرگەن، جاڭعىرعان. اراب ەلدەرىنە، سيريا، يراك ت.ب.  قاراعاندا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءبىرشاما جاقسى. حالىقتىڭ ءجۇز پايىزى جوعارى ءبىلىمدى بولماسا دا ساۋاتى بار دەۋگە بولادى. سونىڭ ءبارىن ايتىپ، بالكىم ءبىزدىڭ دە اتىپ شىعاتىن كەزىمىز شىعار، كىم بىلەدى؟ بۇگىندە ەلارالىق باسەكەلەستىك — قارۋ-جاراقتىڭ مىقتىلىعى ەمەس، ينۆەستيسياعا، بيزنەسكە دەگەن قولايلى كليمات قالىپتاستىرۋ. ءبىزدىڭ ءوز كەمشىلىگىمىز جەتىپ جاتىر.  كەز كەلگەن جاعىمىزعا قاراساق، 3 مىڭ شاقىرىمنان جاقىن جەردە تەڭىز جوق. ەڭ جاقىن جەردە 3300-3400 شاقىرىم قاشىقتىقتا ءۇندى مۇحيتى جاعىندا. سونىڭ ءوزى كوپتەگەن نارسەنى شەكتەپ تاستايدى. سوندىقتان ماسەلە كوپ.

—  سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!

دەرەككوز: قامشى پورتالى

سۇحباتتاسقان — باۋىران كاريپوۆ