Adamzat otty osydan 600 myń jyl buryn paıdalana bastaǵan. So zamannan beri bul hımıalyq qubylysty álemniń nebir uly ǵalymdary, oıshyldary zerttedi.

Eń alǵash ot jalynynyń qurylymyn 1600 jyldary Frensıs Bekon zerttedi, odan keıin ony Boıl jalǵastyrdy. Ǵalym Býnzen jalynnyń temperatýrasy men janý jyldamdyǵyn eseptep shyǵardy. Qanshama ǵalymdar ǵasyrlar boıy ter tógip zerttegenimen, ottyń áli de adamǵa paıdasyn tıgizetin, ashylmaǵan qasıetteri bar eken. Janý teorıasyna tyń jańalyqtar engizgen

QR Memlekettik jáne Q.Sátbaev atyndaǵy syılyqtardyń ıegeri Zulhaıyr Mansurov – osy salany túbegeıli zerttegen Faradeı, Devı, Mıhelsondardyń deńgeıindegi iri ǵalym.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Hımıalyq fızıka jáne materıaltaný kafedrasynyń profesory, hımıa ǵylymynyń doktory, Janý problemalary ınstıtýtynyń bas dırektory – ǵylymı jetekshisiniń keńesshisi Zulhaıyr Aımuhametuly nanokómirtekti materıaldar, kómirtekti nanotútiksheler men grafen óndirisin damytýǵa mańyzdy úles qosty. Onyń zertteý jumysy kómirtegi janýynyń kınetıkasy men mehanızmderin zertteý, kómirsýtek jalyny men kúıeniń qurylymy jáne nanokómirsýtekti materıaldardyń fýnksıalaryn zertteýge baǵyttalǵan. Profesordyń zertteýleri barysynda alynǵan ǵylymı nátıjeler nanotehnologıany damytýda sheshýshi ról atqarady. Z.Mansurov IýNESKO-nyń jetekshi ǵalymdarǵa, qoǵam qaıratkerleri men uıymdarǵa tapsyrylatyn «Nanoǵylym men nanotehnologıalardy damytýǵa qosqan úlesi úshin» medalimen marapattalǵan. Ol 1000-nan astam ǵylymı maqalalar men baıandamalar tezısteriniń, 39 monografıa men oqýlyqtardyń avtory, 50-den astam KSRO jáne QR avtorlyq kýáligi men patent ıegeri. Ulybrıtanıa, Germanıa, Italıa, Polsha, Túrkıa, Qytaı, Belgıa, AQSH, Taıvan, Fransıa, Japonıa elderiniń jetekshi ýnıversıtetterinde ǵylymı baıandamalar jasap, dárister oqyǵan ǵalym.

 

– Ottyń janýy tabıǵı qubylys bolǵanymen, ol – tirshiliktiń sımvoly. «Ot – adamzat úshin negizgi zat» dep jalynǵa baılanysty alǵash ret grek oıshyly Geraklıt fılosofıalyq túıin jasaǵan eken. Shyn máninde otsyz ómir joq, erterekte adamzat otqa tabyndy. Osy ýaqytqa deıin ottyń qyzýyn as pisirýge, óndiriske, elektr qýatyn alýǵa, temir balqytýǵa paıdalanady. Zulhaıyr Aımuhametuly, sizdiń osy janý prosesi tóńireginen jańalyq izdeýińizge ne sebep boldy?

– Qazirgi zamanda adamzat paıdalanatyn energıa kózderiniń 90 paıyzy janý prosesimen qamtamasyz etiledi. Sońǵy jyldarǵa deıin janý prosesi tek qana jylý kózi retinde qarastyrylyp keldi. Condyqtan janý teorıasy jalynnyń beretin energetıkasyna sáıkes qana zertteldi. Keıingi ýaqytta qatty damyǵan ǵylymı-tehnıkalyq progreske baılanysty ǵalymdarǵa qyzdyrý arqyly tabıǵı ónimder alý, jalynnan bólinetin ýly zattardan qorshaǵan ortany qorǵaý, konstrýksıalyq materıaldardy otqa tózimdi etý sıaqty máselelerdi sheshý kerek boldy. Bul janý prosesi teorıasynyń áli de tolyq zerttelmegenin kórsetti. Sondyqtan dúnıedegi kıeli uǵym – ottyń biz bilmeıtin qasıetterin zertteýler jumysy meni tuńǵıyqqa tartyp áketti.

– Álemde tuńǵysh ret siz ashqan janý prosesindegi jańalyq «Tómengi temperatýraly sýyq jalyndy kúıe túzilý qubylysy» dep atalatyn taqyryp boıynsha jıyrma jyldan astam ýaqyt júrgizilgen zertteýlerdiń nátıjesi eken. Osynsha ýaqyt jumsaǵandaryńyzǵa qaraǵanda, buryn zerttelmegen tyń dúnıe bolǵany ǵoı. Ideıa qalaı paıda boldy?

– Biz ashyp otyrǵan bul ǵylymı jańalyq aıaqastynan tabylǵan «evrıka» emes. Bul ǵylymı zertteýler arqyly ashylǵan jańalyq – Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ janyndaǵy Janý problemalary ınstıtýty ǵalymdarynyń sońǵy jıyrma bes jyl ishindegi tabandy eńbekteriniń jemisi. Bul týraly erterekte ıdeıalar bolǵanymen, eshqandaı ǵylymı jumystar ja­sal­maǵan. Bizdiń ınstıtýt bul taqyrypty zertteýdi birinshi bolyp bastady. Kóptegen zertteýlerdiń nátıjesinde qarapaıym jolmen, ıaǵnı joǵary temperatýrada kómirsýtekter janǵanda túziletin kúıemen salystyrǵanda tómen temperatýrada 50 paıyzǵa deıin polısıkldi aromatty kómirsýtekter bolatyny anyqtaldy. Olar­dyń bizdi qyzyqtyratyn birqatar erekshe qasıetteri bar. Mysaly, atalǵan polısıkldi aromatty kómirsýtekter joǵary temperatýrada (4000 S jáne odan joǵary) suıyq krıstaldarǵa tán qasıetterdi kórsetti, bul qubylys álemde birinshi ret anyqtaldy. Osy qasıetter túzilimdiligi joǵary kómirtekti talshyqtar alý úshin shıkizat retinde qoldanylatyn mezofazaly shaıyrlardy alýǵa múmkindik beredi.

– Bul jańalyqty álemniń basqa elderindegi áriptesterińiz qalaı qabyldady? Olardyń tarapynan birlesip jumys isteý týraly, ashylǵan jańalyqty ári qaraı damytyp, óndiriske engizý týraly usynystar boldy ma?

– Bizdiń bul jańalyǵymyzdy ǵylymı-tájirıbelik saraptamadan ótkizip, rastap, dıplom tapsyrǵan – Reseı Federasıasynyń Jaratylystaný ǵylymdarynyń akademıasy, Ǵylymı jańalyqtar men ónertabystar avtorlarynyń halyqaralyq akademıasy jáne Ǵylymı jańalyqtar avtorlarynyń halyqaralyq asosıasıasy. Osy dıplom boıynsha bul ǵylymı jańalyqtyń ónertapqysh avtorlary bolyp menimen birge áriptesterim – Janý problemalary ınstıtýtynda qyzmet isteıtin jas ǵalymdar Berikqazy Tóleýtaev, Toǵjan Tutqabaeva jáne Reseı Ǵylym akademıasyndaǵy Hımıalyq sıntez ınstıtýtynyń ǵalymy Valerıı Popov tanyldy. Janý problemalary ınstıtýtynyń zerthanasynda ashylǵan hımıa salasyndaǵy ǵylymı jańalyqtardy birlesip óndiriske engizý týraly usynystar shetelderden kóptep túsip jatady. Biraq olardyń bári birdeı iske asa bermeıdi.

– Janý problemalary ınstıtýty qazir qandaı baǵyttarda jumys istep jatyr?

– QazUÝ janyndaǵy Janý prob­lemalary ınstıtýtynda (JPI) istelinip jatqan ju­mys­tar­dyń úlken sıkly qıyn janatyn jáne otqa janbaıtyn materıaldar jasaýǵa, lazerli jáne mıkroelektrondy ártúrli aspaptar men quraldarǵa jumsalatyn materıaldardy alýǵa baǵyttalǵan. Munda ártúrli gazdar men kondensasıalanǵan zattardyń atmosferalyq jalyndarynyń qurylymyn, tómengi temperatýralyq kúıeniń túzilýin jáne mıkroelektronıka máselelerine qatysty keıbir polımerlik zattardyń destrýksıasyn zertteýge baǵyttalǵan jumystar erekshe oryn alady. Sondaı-aq bizdiń ǵalymdar Jer atmosferasynda ushatyn apparattar úshin ystyqtan qorǵaıtyn materıaldar jasaýmen aınalysyp júr. Otqa tózimdi joǵary temperatýralyq sıntez materıaldarymen qatar, ystyqqa shydamdy materıaldar óndirý, janý prosesterin baıaýlatý, jalyn men ınısıırlengen pıromız ádisimen tabıǵı gazdar jáne munaı kómirsýtekterin olefınge deıin óńdeý, fıltrasıalyq janý sıaqty máseleler boıynsha zertteý jumystaryn júrgizedi. Osy tehnologıa boıynsha alynǵan otqa tózimdi materıaldar respýblıkamyzdan tys, Reseı, Ýkraına, Qyrǵyzstan jáne basqa TMD elderiniń alúmını, munaı óndirý, sement, aýyr metalýrgıa kásiporyndarynda jáne ónerkásiptiń ózge de salalarynda keńinen qoldanylyp júr.

– Zulhaıyr Aımuhametuly, ózińiz basqaryp otyrǵan ınstıtýt osy ýaqytqa deıin halyq ıgiligine jaratatyndaı qanshama óndiristik jańalyqtar ashty, solar óndiriste kádege jarady ma?

– Ýly kómirsýtegi qospalarymen lastaıtyn munaı qaldyqtary ekologıalyq qaýip tóndiredi. Biz sol las qaldyqtardy adamǵa qyz­met etýge baǵyttap otyrmyz. Munaı qaldyqtarynyń organıkalyq bóligin totyqtyrý arqyly, birinshiden, bıtým alynady; ekin­shiden, munaı óndiretin óńirdiń ekologıalyq máselelerin tıimdi sheshýge múmkindik beredi. Osyǵan baılanysty JPI zerthanasynda munaıly qaldyqtardy qaıta óńdeıtin jańa tehnologıa jasaldy. Jańa tehnologıa boıynsha munaımen lastanǵan topyraq pen munaı shlamdarynan jolǵa tóseıtin asfáltty beton qospalary alyndy. Taǵy bir jańalyǵymyz – kvars negizinde jasalǵan munaımen lastanǵan sýdy tazalaıtyn magnıttik sorbentter. Bul da bizdiń Qazaqstanǵa tán problema. Lastanǵan sýdyń betine sebilgen, mehanohımıalyq jolmen alynǵan sorbent untaq munaı qaldyqtaryn boıyna jınap alady. Bul sorbentterdiń boıyndaǵy munaıdy tazartyp alyp, ony taǵy da qoldanýǵa bolady. Qazir jylý beretin elektr stansalarynda baǵasy jyldan-jylǵa qymbattap bara jatqan mazýtty jaǵady. Bizdiń ǵalymdar kómirdi mazýtsyz, plazmohımıalyq tásilmen jandyratyn tehnologıany oılap tapty. Bul tásil jylytý prosesin arzandatyp qana qoımaı, aýany lastaıtyn tútinniń quramyndaǵy ýly zattardyń shyǵýyn da azaıtady.

– Iá, taza ottegin jutý búginde búkiladamzattyq problemaǵa aınalyp otyr...

– Biz bul másele boıynsha da jumystar júrgizip jatyrmyz. Shanhaıda ótken VI halyqaralyq sımpozıýmda áriptesterime kómirqyshqyl gazyn joıýdyń jańadan ashylǵan joldaryn kórsettim. SO2-ny joıý úshin biz tabıǵı gazdy paıdalandyq. Jasaǵan tájirıbemizdiń nátıjesinde quramynda sýtegi men ártúrli mólsherde SO bar sıntez-gaz túzildi. Al odan bolashaqtyń janarmaıy bolyp sanalatyn áldegıdter, spırtter, dımetıl efıri alynady.

Bizde elektr qýatynyń taǵy bir kózi – hımıalyq batareıalardyń jańa túri jasaldy. Buryn batareıalarǵa grafıtti qoldanýshy edik, endi kómirtektelgen tabıǵı materıal – sary óriktiń súıeginen jasalady. Bul ǵylymdaǵy naǵyz sensasıa boldy. Kádimgi sary óriktiń súıegi kómirtektelgennen keıin elektrohımıalyq qasıetteri jaǵynan birneshe ese asyp tústi. Osy jańalyǵymyzben Tokıonyń tehnologıalyq ınstıtýtyn tanystyrǵanda mamandar tájirıbeniń nátıjesin kórip qaıran qaldy. Japondyq ǵalymdarmen osy másele boıynsha jumystardy jalǵastyrýǵa kelisimge otyrdyq. Sondaı-aq óndiriste qoldanylatyn elektrod tapshylyǵyn joıý úshin metaldy elektrmen dánekerleý elektrodtarynyń jumys merzimin uzartatyn E-46 jaǵylatyn shıhtanyń quramyn jasadyq. Bul tehnologıa elektr doǵasynyń tez tutanýyn jáne onyń uzaq janýyn, temirdi pisirý kezinde tigistiń tegis bolýyn qamtamasyz etedi.

Jańa tehnologıany Pavlodar qalasyndaǵy elektrod shyǵara­tyn «Vtorchermet» AQ qabyldap, óndiriske qosty. Osy tehnologıa boıynsha quramy nashar bolat quımasyn pisirýge jáne metaldan jasalǵan zattardy aınymaly jáne turaqty elektr aǵynynda jartylaı avtomatty túrde pisirýge arnalǵan KVS-19K markaly keramıkalyq flúster alyndy. Jańadan jasalynyp jatqan tehnologıalarymyz munymen bitpeıdi. Mysaly, eskirip, jelingen avtomashına dóńgelekterin qaıtadan óńdeý úlken problema. Biz onyń ońaı jolyn taptyq. Dóńgelekke 180 gradýstyq suıyq azotty quıyp jiberseń, rezınasy syqyrlap qatyp qalady, sodan keıin oǵan ottegi men sýtegi beriledi de, ot qoıylady. Jarylystyń nátıjesinde dóńgelektiń rezınasy bir bólek, symy bir bólek úgitilip túsedi. Aınalasy birneshe sekýndtyq qana jumys.

– Zulhaıyr Aımuhametuly, siz ǵylym salasyndaǵy iri tulǵasyz, Qazaqstandaǵy eń iri, irgeli bilim ordasynda ondaǵan jyl basshylyq qyzmetterdi atqardyńyz. Osy ýnıversıtetke, jalpy bilim berý júıesine engizgen jańalyqtaryńyz bar ma?

– 1981 jyly tájirıbe jı­naq­tap, bilimimdi jetildirý úshin London ýnıversıtetine on aıǵa issaparmen bardym. Árıne, ol jaqtan qaıtyp kelgende basym jańa ıdeıalarǵa, reformatorlyq oılarǵa toly boldy. Arada bir-eki aı ótken soń, sol kezdegi QazMÝ-dyń mehanıkalyq fakúltetindegi májilis zalynda partıa aktıviniń keńeıtilgen otyrysy ótti. Sol jerde maǵan sóz berildi. Men bolsam, bizdiń oqý ornyndaǵy kemshilikterdi joıý týraly, kóptegen ózgerister engizý kerektigin qyzbalana aıtyp, biraz jerge barsam kerek. Jınalys sońynda qorytyndy sózdi alǵan rektorymyz Ómirbek Joldasbekov: «Mansurov sıaqtylardy shetelge oqýǵa jiberseń, osylaı basymyzǵa bále bolady, ózimizdi synap, bir kúnde ýnıversıtetimizdi Kembrıdjdegideı qylyp ózgertkisi keledi», – dep qaljyńdap edi. Biraq artynan meniń aıtqan eskertýlerimniń birqatary jolǵa qoıyldy. Ol kisi ýnıversıtetke kóptegen ózgerister engizdi, al biz sol kisiniń bastamasyn jalǵastyryp kelemiz.

Ýnıversıtetimiz birneshe halyqaralyq jobalar men granttardy jeńip aldy. Olardyń ishin­de NATO-nyń, TEMPÝS/TASIS granttaryn atap ótýge bolady. Sondaı sharalardyń kómegimen ýnıversıtetimiz respýblıkada birinshi bolyp kompúterlik júıege ótti. Qazir QazUÝ júıe­sin­de myńdaǵan kompúter jumys isteıdi. Bul jaǵynan keıbir eýropalyq ýnıversıtetterden kósh ilgeri kelemiz deýge bolady. Halyqaralyq qatynastardy nyǵaıtyp, birlesken ortalyqtar ashyp jatyrmyz. Qazir Lanchjoý ýnıversıtetimen birlesip ashqan Qytaı tili ortalyǵy, Qazaqstan-Úndi aqparat tehnologıalary ortalyǵy jumys isteıdi. Informatıka, shet tili, zań, ekonomıka salalary boıynsha elektrondy alystan basqarý júıesi quryldy. Jalpy bilim berý baǵytynda ýnıversıtetimizdiń jetistikteri óte kóp.

– Áńgimeńizge raqmet.