Túrik dıplomatıasynyń orasan zor jetistigi
– Ýkraınadaǵy soǵys túrki álemine kesirin tıgizip otyrǵany jasyryn emes. Ýkraına maıdanynda Reseıdegi túrkitildes halyqtar soǵysyp, qyrylýda. Onda mysaly, Tatarstanda paıda bolǵan "Alǵa" batalóny, Iakýtıadan "Bootýr" jasaǵy, "Bashqurt batalóny" jáne basqalary soǵysyp jatyr. Osy oraıda Túrkıanyń araǵaıyn bolyp, Kremldiń soǵysyn toqtatýǵa kúsh salyp jatqany baıqalady. Túrik eliniń bitimgerlik rólin qalaı baǵalaýǵa bolady?
– Shynynda, bertindegi oqıǵalardy alsaq, Túrkıa Prezıdenti Redjep Taıyp Erdoǵan 5 tamyzda Sochıge baryp, RF basshysy Vladımır Pýtınmen kelissózder júrgizdi. Endi mine, úsh kún buryn Erdoǵan myrza ýkraınalyq Lvov qalasyna saparlap, Ýkraına lıderi Vladımır Zelenskıımen kezdesti. Bul kelissózderge sondaı-aq BUU bas hatshysy Antonıý Gýterrısh qosyldy.
Buǵan deıin Ankaranyń araǵaıyndyǵy arqasynda Reseı soǵys bastalǵan 24 aqpannan beri buǵattalǵan Ýkraına porttaryn ashyp, onda qordalanǵan mıllıondaǵan tonna bıdaıdy kemelerdiń jahandyq naryqqa tasýyna kóndi.
Basqasha aıtqanda, Túrkıa álemdegi biraz eldi ashtyqtan qutqardy. Ol kelissózderge de BUU qosylǵan, biraq Birikken ulttar uıymy túrik lıderiniń qolyna sý quıyp júrgen qolbala qyzmetin atqaryp júrgendeı... Sol úshin jahandyq uıymǵa Túrkıa tól saltanat-trıýmfynyń nuryna shomylýǵa ruqsat etti. Áıtpese, BUU bas hatshysy Gýterrısh myrza buryn Pýtınmen jeke ózi kelissóz júrgizip, ymyralaspaq bolǵan, biraq mámile men nátıjege kele almady.
Bul Túrik Prezıdentiniń, túrik memleketiniń jáne túrik dıplomatıasynyń orasan zor jetistigi. Ony álem jurtshylyǵy kórip otyr. Bireýge unasyn, unamasyn, qazir Túrkıa qolynan esh is kelmegen, qaýqar tanyta almaǵan Birikken ulttar uıymyn jalǵyz ózi almastyrýda. BUU-nyń jasaı almaǵany Túrkıanyń qolynan keldi.
– Túrkıa júrgizgen kelissózderge únemi BUU bas hatshysy qatysýmen boldy. Nege?
– Bul bir jaǵynan, jahandyq saıasat serkesi Erdoǵanǵa salmaq qosady, onyń halyqaralyq is-áreketterin legıtımdi etedi. Ekinshi jaǵynan, Túrkıa ózi asqaqtaı kele, sońǵy jyldary ábden abyroıdan aıyrylǵan BUU-ǵa sál de bolsa mártebe jıýǵa múmkindik berýde.
Mysaly, osy joly Erdoǵan Zelenskıımen 2 saǵattan astam ýaqyt boıy ońasha, araǵa eshkimdi aralastyrmaı, jeke kelissóz júrgizdi. Sodan soń ǵana Gýtterısh qosylyp, úsheýi qyryq mınýttaı qysqasha shúıirkelesti. Iaǵnı, izgi nıet ısharasyn jasap, osy jahandyq uıymǵa qalǵan shamaly bedel-ımıdjin saqtaýǵa jaǵdaı jasady. Áıtpese, qos lıderge eki saǵatta ymyraǵa kelip, tarasa salýyna bolatyn edi. Óıtkeni sońǵy aılardaǵy kelissózderdegi basty qozǵaýshy kúsh – Túrkıa.
BUU tek soǵys bastalǵan 6 aıda ǵana emes, Máskeý eski ımperıasyn qaıta qalpyna keltirýge kirisken 2000 jyldardyń sońynan beri onyń postkeńestik keńistiktegi elderge shabýylyna, mysaly, 2008 jylǵy Grýzıamen soǵysyna qarsy esh qaıran qyla almady.
Iaǵnı, ol tolyǵymen kásibı jaramsyzdyǵyn pash etti. Sondyqtan bul róldi derjavalardyń biri óz moınyna alýy kerek edi. Reseımen taıtalasýshy tarap bolǵandyqtan Batys elderi bitimger bola almaıdy. Óıtkeni araǵaıyn eldi teketireske túsken qos tarap ta moıyndaýǵa tıis. Bul rette basqa emes, dál Túrkıanyń bitimger bolýyna Ýkraına tabandady. Erdoǵan Pýtın úshin de avtorıtet.
Bul rette Túrkıa – jahandyq saıasattaǵy aýyr salmaqtylar sanatynan. Ol bir jaǵynan, NATO múshesi retinde ujymdyq Batystyń ókili bolyp esepteledi. Ekinshi jaǵynan, Túrkıa qajet bolsa, tól áskerin halyqaralyq deńgeıde, mysaly, Irakta, Sırıada, Lıvıada, Ázirbaıjanda jáne basqa elderde paıdalanýdan jasqanbaıtyn áskerı derjava, gegemon. Sondyqtan ony demokratıaly jáne avtokratıaly elderdiń basshylary da syılaıdy.
Túrikter bıik rýh pen namysty qarynnan joǵary qoıady
– Munyń bári Túrkıaǵa ne úshin kerek? Qazir Túrkıa eń aýyr ekonomıkalyq daǵdarysty bastan ótkerýde. Eń aldymen halyq turmysynyń qamyn oılaǵan jón emes pe?
– Túrkıa ekonomıkasy kúıremeıdi, talaı daǵdarystan ótken. Al halyqaralyq saıasat Osman ımperıasynan beri túrik memleketiniń basty bir basymdyǵy bolǵan. Onyń ústine búkil túrki halqy, sonyń ishinde túrikter úshin bıik rýh, namys máselesi qarynnan joǵary, bıik turǵan. Túrkıada ekonomıkalyq ahýal nasharlady dep shaǵymdanǵan túrikti az kezdestiresiz.
Munyń pragmatıkalyq jaǵy da bar. Eger soǵys toqtasa, Ýkraınadan Túrkıaǵa aǵylǵan bosqyndar legi de azaıady. Soǵys bastalǵan alǵashqy kúnnen beri Ankara Ýkraınanyń ózin jáne múddesin qorǵap keledi.
Batys elderi Kıevtiń qulaıtynyna bek senip, qarý bermeı qarap otyrǵanda, dál osy Túrkıa soqqy berýshi drondaryn, brondy jıletterin, basqasyn berip, kómekke keldi.
RF áskerı kemelerin óz aýmaǵy arqyly ótkizbeı, buǵattap tastady, sóıtip Reseıdiń Ýkraınany jan-jaqtan kememen qamap, desant qaptatýyna jol bermedi. Soǵystyń alǵashqy kúninen Túrkıa óz aspany arqyly Máskeýdiń áskerı jáne azamattyq avıasıasynyń ushýyna tyıym saldy.
Osynyń bári Reseıge soǵysta tez jeńýine jol bermedi, Máskeýdiń túptiń-túbinde bitimge ıligetindeı aýyr ahýalǵa dýshar bolýyna yqpal etti. Bul turǵydan alǵanda Túrkıa – Ýkraınanyń áskerı strategıalyq seriktesine aınaldy.
Sondaı-aq, Reseıdegi ımperıashyl kúshter túrki tildes halyqtarǵa – birinshi kezekte, Qazaqstan men Ázirbaıjanǵa, sondaı-aq Grýzıa, Sırıadaǵy túrki ulystaryna qaýip tóndiretini jasyryn emes. Buǵan Qyrym tatarlarynyń jappaı qýdalanǵanyn qosyńyz. Túrkıa Ýkraına maıdanynda Máskeýden tónýi múmkin osy qaýip-qaterdi de beıtaraptandyryp, zalalsyzdandyrýda.
Ankaranyń Ýkraına jáne Qazaqstanda soǵys bespılotnıkterin shyǵaratyn zaýyt salýǵa ynta bildirip, jospar-joba qurýy da biraz jaıttan habar beredi.
Máskeýdiń saıasaty "ne jaýymsyń, ne dosymsyń" dep aq pen qaraǵa ǵana bóletin zalaldy dıhotomıaǵa qurylǵan. Al shyǵys saıasaty áldeqaıda kóp qyrly, keń dıapazondy, kóp spektrly.
Mysaly, Ankara úshin Máskeý aımaqtaǵy qarsylas. Biraq Reseımen saýda-sattyq jasaýǵa, ekonomıkalyq yntymaqtasýǵa bolatyn salalarda Túrkıa solaı jasaıdy. Alaıda saıası baqtalastar ekenin esten shyǵarmaıdy. Olar Ortalyq Azıada, Ońtústik Kavkazda, Taıaý Shyǵysta, Qara teńiz aımaǵynda, Lıvıada, Sırıada saıası qarsylastar bolyp tabylady.
Sondyqtan Máskeý ılikpegen tusta Ankara onymen teketireske, taıtalasqa túsedi. Kelisýge bolatyn jerde ymyraǵa keledi.
Túrkıanyń halyqaralyq saıasatta alyptana, aıbyndana túsýi bizdiń bárimiz, sonyń ishinde Qazaqstan úshin de mańyzdy, ári strategıalyq qajettilik. Ol bizge qorǵan bolady.
Bul turǵydan alǵanda qýatty Túrkıa – álsiz Reseı degen sóz.
Túrkıa Ýkraınany Reseıge jyǵyp bermeıdi
– Erdoǵan Kıevke kelgende ne sheshti dep oılaısyz? Gýtterısh ekeýi tize qosyp, Zelenskııdi reseılik áskerler basyp alǵan jerlerdi solarǵa bere salyp, bitimge kelýge úgittegen degen boljamdar aıtylýda. Tipti Batys basylymdary da Erdoǵan men Pýtın tym jaqyndasyp ketti dep jazýda.
– Bul jalǵan joramaldar. Erdoǵannyń bul sapary taza gýmanıtarlyq máselelerge qatysty boldy. Álgindeı jala sózderdi negizinen reseılik derekkózder dezınformasıa úshin taratady.
Qynjyltatyny sol, ony ýkraınalyq keıbir sarapshylar ilip áketti. Spekýlásıamen aınalysatyndar ıek astyndaǵy dúnıeden basqany kóre almaıdy, jaǵdaıdan esh habary joq. Shynynda, Ýkraınany jyǵyp berý Túrkıaǵa qolaıly emes, bul Máskeýdiń rýhyn kóterip, áleýetin nyǵaıtyp, basqa kórshilerine de basqynshylyq jasaýyna shabyttandyrar edi.
Erdoǵannyń bul sapary Zaporoje atom elektr stansıasymen baılanysty boldy (ol AES-ti RF áskerleri bıylǵy naýryz aıynyń basynda basyp alyp, onyń aýmaǵyna áskerı tehnıkalardy kirgizdi jáne aınalasyn mınalap tastady). Bilýimshe, bul másele sheshilgen. Stansıaǵa atom energıasy halyqaralyq agenttiginiń ınspektorlary jiberiletin boldy. Bul – sapardyń kún tártibinde turǵan birinshi másele bolatyn.
Ekinshi másele – buǵan deıin qol jetkizilgen astyq kelisimine qatysty qosymsha týyndaǵan máseleler boldy. Ol osy kelisim ári qaraı jumys isteýi úshin qajet. Úshinshi másele – tutqyndar almasý, RF tegis qyryp tastaýǵa yntyǵyp otyrǵan "Azovstal" qorǵaýshylaryn azat etý. Ol iske de Túrkıa atsalysýda.
Al Zelenskııdi bitimge kóndirýge kelsek, Batys álemi de, Túrkıa da, Reseı de bıik deńgeıdegi saıası kelissózderge ázir erte ekenin, onyń ýaqyty kelmegenin jaqsy túsinedi.
Óıtkeni ondaı kelissózder ýaqyty maıdan dalasynda taraptardyń biri iri jetistikke jetip, basymdyqqa ıe bolǵanda ǵana týady. Iaǵnı oısyraı utylǵan jaq toz-toz bolyp, qurymaý úshin bitimgerlerdiń kómegine júginedi. Búginde alǵy shepte qos tarap ta ıtjyǵys túsýde. Demek ekeýi de jeńiske jetýden úmitti.
– Osy oraıda Máskeý Ortalyq Azıaǵa yqpalyn qaıtadan kúsheıte bastaǵan syńaıly. Mysaly, V.Pýtın bıylǵy qazanda Nur-Sultanda ótetin TMD samıtine qatyspaq. 15-16 qyrkúıekte Samarqanda Shanhaı yntymaqtastyǵy uıymynyń samıtin ótkizedi. V.Pýtın Reseı jáne Qazaqstannyń qorǵanys mınıstrlikteri UQSHU aıasynda qazaqstandyq "Mátibulaq" polıgonynda birlesken áskerı jattyǵýlardy daıyndap jatqanyn meńzedi. Kreml osy aımaqty tize búktirýde me?
– Munyń bári, tipti áskerı jattyǵýlar da tek saıası sıpatqa ıe. Qazir RF áskeri Ýkraına jerinde "batpaqtap" jatyr. RF ekonomıkasy qos maıdanda qatar qımyldaýdy kótere almaıdy.
Mysaly, azatshyl Qazaqstandy kúshtep, quramyna qosyp ala almaıdy. Munyń bári jahan jurtshylyǵyna jarıa jasalǵan kózboıaýshylyq, bos dańqumarlyq. Qazir oqshaýlanǵan RF Ortalyq Azıamen saýda jasap, órisin uzartýda. Qazaqstanǵa shapqynshylyq jasasa, ol múmkindikten de aıyrylady.
Onyń ústine Qazaqstan, Ortalyq Azıa elderi Túrkıamen de áskerı yntymaqtastyǵyn nyǵaıta bastaǵanyn umytpaǵan jón. Máskeý áskerı jattyǵýlardy syltaýratyp, qazaq jerine ásker kirgizedi, jańa soǵys bastaıdy degenge senińkiremeımin.
Mysaly, Reseı Túrkıanyń tikeleı áskerı kómegimen okýpasıalanǵan jerlerin qaıtaryp jatqan Ázirbaıjanǵa qarsy shyǵa almaı, Armenıaǵa kómekke kele almaı otyr. Óıtkeni onyń ar jaǵynda Ankara tur. Menińshe, eger Reseı Ortalyq Azıada qyrǵyn salsa, Túrkıa ony qurtyp tynady.
Degenmen bul elderge saqtanǵan, Máskeýdiń jáne reseılik áskerlerdiń naqty kelisimderden, sheńberlerden aýytqymaýyn qadaǵalaǵan abzal.
Daıyndaǵan Janat ARDAQ
Taǵy oqyńyz:
https://dalanews.kz/bilim/80622-mugalimder-zang-boyynsha-ozine-tan-emes
