– 23 qarashada Mınskide ótken UQSHU samıtinde Toqaev Lýkashenkony Batysqa qarsy turýǵa shaqyrǵany úshin synady: Bul taqyrypty qaıta-qaıta kóterý bizdi áldekimnen qorqatyndaı kórinis qalyptastyrady. Mundaı málimdeme múlde qate túsinik qalyptastyrýy múmkin, tipti qazirdiń ózinde solaı kórinedi, - dedi. Prezıdenttiń bul sóziniń astarynda nendeı syr jatyr?
– Pýtın men Lýkashenkonyń rıtorıkasynyń aıasynda Toqaev batys elderimen yntymaqtasýǵa beıim saıasatker rólin alýǵa tyrysýda. Qazaqstan úshin munaı men basqa da resýrstardyń erkin eksporty, bastysy Batys naryǵyndaǵy qarjy quraldarynyń ashyq bolýy mańyzdy. Bul qazynaǵa túsetin kiris pen onyń turaqtylyǵyna áser etedi.
Buǵan qosa ekijaqty baılanys adam quqyqtary men saıası bostandyqtardyń shektelýine qatysty túıtkilderdi retteýde sep.
– Mamyr aıynda II Eýrazıalyq ekonomıkalyq forýmda Toqaev Reseı men Belarýs odaǵy týraly "Eki el – bir memleket" formýlasy boıynsha memleket qurýdyń biregeı úlgisi jasalyp otyr. Birtutas odaqtyq úkimet, birtutas odaqtyq parlament bar. Keshirińizder, tipti ıadrolyq qarý da qazir ekeýge bireý" dep aıtty. Sodan keıin Lýkashenkonyń "odaqqa qosylý týraly" usynysyna jaýap retinde "Bul ázilge joǵary baǵa berdim" dedi.
Bul rette Toqaevtyń Reseı, Belarýs, EAEO jáne UQSHU músheleri bolyp tabylatyn basqa da postkeńestik memlekettermen ıntegrasıaǵa qatysty ustanymyn tarqatsańyz...
– EAEO aıasyndaǵy ekonomıkalyq ıntegrasıa Qazaqstanǵa keri áser etkenine qaramastan, Toqaev onyń turaqty qoldaýshysy. Bul ustanym Qazaqstanda úlken alańdaýshylyq týǵyzýda.
Sondyqtan Toqaev "odaqtyq memleket" týraly málimdemelerdi ashyq túrde qoldamaıdy. Bul onyń el ishindegi lıgıtımdiligine aıtarlyqtaı nuqsan keltirýi múmkin. Óıtkeni 2022 jyldyń qańtarynan keıin kópshilik Toqaevty reseılik áskerlerdiń arqasynda bılikti saqtap qalǵan tulǵa sanaıdy.
Toqaevtyń naqty ekonomıkalyq saıasaty joq, sondyqtan ol EAEO problemalaryn tolyq túsinedi deý qıyn. Oǵan qosa bul kelisimdi qaıta qaraýǵa eleýli ambısıa bolmaı tur. UQSHU-ǵa keletin bolsaq, bul uıymnyń tıimsizdigine qaramastan, ol bılikti saqtap qalýǵa kómektesti. Sondyqtan Toqaev odan shyǵýǵa úzildi-kesildi qarsy.
Onyń prezıdenttik merziminiń sońynda bılikti berýdiń anyq emes perspektıvalaryn eskere otyryp (2022 jyly Qazaqstanda Konstıtýsıaǵa túzetýler qabyldandy, oǵan sáıkes memleket basshysynyń ókilettik merzimi jeti jylǵa deıin uzardy, biraq prezıdent ekinshi merzimge úmitker bola almaıdy – S.), UQSHU-ǵa múshelik onyń túsiniginde praktıkalyq mánge ıe.
– Toqaevtyń málimdemelerine qarasaq, ol ózin 2020 jylǵy prezıdent saılaýynan keıin birqatar elde zańdy prezıdent dep tanylmaǵan jáne Pýtınniń talaptaryna baǵynýǵa májbúr bolǵan Lýkashenkodan joǵary qoıatyn sıaqty. Solaı dep aıta alamyz ba?
– Lýkashenko ózin de, elin de kiriptar etip qoıdy. Sondyqtan Toqaev Kremlge qansha adal bolsa da, Lýkashenkonyń jaǵdaıyna túskisi kelmeıdi. Jeke táýeldiliktiń artýy jáne Belarýstiń Reseıge egemendigin ishinara joǵaltýy Lýkashenkoǵa keri áser tıgizedi. Bul ony álsiz kúıge túsiredi, ol avtokrattardyń arasynda da dıplomatıalyq deńgeıde baıqalady.
– Jaqynda Pýtınniń Qazaqstanǵa sapary kezinde Toqaevtyń qazaqsha sóılegen beınejazbasy úlken rezonans týdyrdy. Reseılik delegasıa aýdarmany tyńdaý úshin asyǵys qulaqqap taǵýǵa májbúr boldy. Sońǵy ýaqytta Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy qarym-qatynas qandaı deńgeıde?
– Reseıdiń Qazaqstandaǵy yqpaly artyp keledi. Kremlmen baılanysy bar reseılik kompanıalar ekonomıkamyzdaǵy úlesin keńeıtýge tyrysýda. Qazaqstan Reseıge salynǵan sanksıalardy aınalyp ótý úshin óz ıýrısdıksıasy men qarjy júıesin júıeledi.
Pýtın úshin Qazaqstannyń mańyzy artty jáne ol Toqaevtyń yqylasy men ishinara táýeldiligin paıdalana otyryp, onyń ekonomıka, áskerı jáne mádenı yntymaqtastyq salasyndaǵy bastamalaryn tabysty ilgeriletýde. Toqaevtyń qazaqsha sóılegenine qatysty osy oqıǵada da jýrnalıser, menińshe, bolmashy nársege nazar aýdaryp, mańyzdy nárseni nazardan tys qaldyrǵan sıaqty.
Qazaq tiline qatysty bul oqıǵa aqparat keńistiginde Reseımen jasalǵan kelisimdi jumsartýdy kózdedi. Al, kelissózderge sáıkes Qazaqstanda elektr stansıalary salynyp, elimizdiń soltústik oblystaryn gazdandyrý bastalady.
– Reseıdiń Ýkraınaǵa qarsy soǵysyna qatysty Qazaqstan bıliginiń ustanymyn qalaı sıpattaı alasyz? Qarapaıym azamattar kimdi qoldaıdy?
– Jaqynda júrgizilgen saýalnamaǵa sáıkes, eldegi kópshilik soǵysqa jáne Reseıdiń áreketterine qarsy. Degenmen, Qazaqstan bıliginiń ustanymy bólek.
Toqaev Pýtınge sanksıalardy aınalyp ótýge jáne áskerı ónerkásip úshin taýarlardy alýǵa kómektesýde. Ol Kremldi óz rejıminiń saqtalýyn qamtamasyz ete alatyn seriktes retinde qarastyrady. Bul jerde basqa eshteńe de joq.
– 2022 jylǵy qańtardaǵy narazylyqtar men qarashadaǵy prezıdent saılaýynan keıin Qazaqstan saıası jáne ekonomıkalyq turǵydan qalaı ózgerdi?
– Saıası jaǵdaı aıtarlyqtaı nasharlady. Rejım bılikten aıyrylý qaýpinde boldy. 2022 jyldyń qańtarynan keıin tirkelmegen opozısıalyq partıalardyń barlyq derlik jetekshileri men tanymal belsendiler túrmege qamaldy. Birqatar zań qatańdatylyp, BAQ pen blogerlerdiń keńistigi taryldy.
Qazaqstanda bolyp jatqan nárse demokratıalandyrý emes, avtokratızasıa dep aıtar edim.
– Nazarbaevtyń búgingi jaǵdaıy qandaı?
– Saıası qamqorlyqtan aıyrylǵan onyń keıbir týystary men seriktesteri múlkinen aıyryldy. Jalpy endi múlikti qaıta bólý Toqaevtyń bul baǵytta júıeleıtin jumysymen baılanysty.
Móldir QALYMBET
