Áıgili ónerpazdyń sońynan ańyz ere júretini belgili ǵoı. Ol ańyz qalaı týady? Kim bilipti. Qaıtken kúnde de «juldyz aýrýymen» aýyrǵan, ónerde úlken dańqqa jetýdi armandaıtyn jasóspirim balalar úshin Bekbolat Tileýhanovtyń ónerdegi sapary ataq pen abyroıǵa tez arada jetýdiń úlgisindeı kórinedi...
Arqa jerinde bir bala bolypty. Atadan asyp týǵan ónerli eken. Marqum Júsipbektiń ózi bir kelgeninde bata berip ketipti. Sodan soń Jánibek te «osy bala ánshi bolady» dep baǵa beripti. Sol bala kúnderdiń kúninde Almatyǵa keledi. Bir eleýsiz ǵana konsertte halyq kózine túsedi. Ǵajap ónerge tań qalǵan jurt dúrildetip ala jóneledi. Qol-aıaǵy jerge tımegen ánshi az ýaqyttyń ishinde alty alashqa da, alys-jaqyn shetelge de tanylyp bolady.
«Ózim týraly osyndaı áńgimelerdi estigende halyqtyń rıasyz kóńiline tańqalamyn, – degen edi birde Bekbolat. – Bir áńgime shyn. Bir áńgime – qıalmen jasalǵan ertegi. Júsekeń gastrólmen bir kelgeninde shynynda da bizdiń úıden dám tatypty. Anam Aınagúl Júsekeńe: «Ándi temirge shege qaqqandaı qylyp aıtady ekesiń», – depti. Sonda Júskeń: «Oıpyraı, Aınagúl-aı, ánge berilgen talaı baǵany estidim, biraq sendeı jetip aıtqany joq», – dep rıza bolǵan desedi. Biraq ol kezde men dúnıege kelmeppin. Al Jánibek marqum shynynda da maǵan bata beripti. Týǵan aǵam, belgili kúıshi Muqametjanmen jahattas dos bolǵan. Biraq ol sát te esimde emis-emis qana saqtalǵan. Baǵyma oraı men án men kúı qonǵan baıyrǵy qazaq aýylynda týdym. Úıimizge ónerpazdar kóp keletin. Mine, mýzykalyq tálim-tárbıeni men baıyrǵy qazaqtyń dombyrashylary men ánshilerinen aldym. Budan keıingi taǵdyrym da halyq ertegisindegi taǵdyryma uqsamaıdy. Almatyǵa kele sala tanylǵan joqpyn. Polıtehnıkalyq ınstıtýtqa oqýǵa tústim. Alaıda 1986 jylǵy jeltoqsan meniń ómir jolymdy múldem basqa tarapqa burdy. Alańdaǵy oqıǵalarǵa qatysqanym úshin ınstıtýttan shyǵaryldym. Ónerimniń deńgeıin, óz baǵamdy sol kezde-aq shamalaıtynmyn. Kásipqoı ánshiliktiń sońyna túsemin dep sol kezde sheshtim. Konservatorıada sol 1987 jyly Halyq áni kafedrasy ashyldy. Áli esimde, jańadan ashylǵan kafedranyń jarnamasy az boldy ma, áıteýir búkil Qazaqstannan eki-aq bala kelippiz. Biri – osy kúni qazaqqa tanylyp bolǵan jyraý Berik Júsipov. Ekinshisi –men. Qaırat aǵamyz, Jánibek aǵamyz burynnan dáris berip, aqylyn aıtyp júrgen, rıasyz qarsy aldy. Oqydyq. Bitirdik. Stýdent kezimizde de, oqýdy aıaqtaǵannan keıin de ónerdiń talaı kóksoqtasyn keshtik. Qudaı kýá, munaıshy nemese temirshi bolyp shyqsam da kúnimdi kórer edim. Ánshilik jolǵa túskenime esh ókingen emespin».
Árıne, adam – taǵdyrdyń quly. Alaıda dámniń qudireti men óner adamynyń peshenesine jazylǵan jazý – ekeýi eki basqa nárse ǵoı. «Meni ónerge taǵdyr alyp keldi» degen talaı syrshyl áńgimeni estidik, talaı ıntervúge kýá boldyq. Bekbolat – ánshi bolyp týǵan. Ol, taǵdyr solaı burylmasa da, kásipqoı sahnaǵa shyqpasa da, erte me, kesh pe, óziniń ǵajaıyp ónerimen týǵan jurtyna tanylar edi.
Ónerde eshteńe de joqtan paıda bolmaıdy. Árbir jańa qubylys óziniń ozyq sıpattarymen de, álsiz jaqtarymen de ótken óner úlgisimen tyǵyz baılanysta. Ol baılanys sabaqtastyq sıpatynda ma, álde qarsylyq sıpatynda ma – ol sol sáttegi mádenı sıtýasıaǵa táýeldi, zaman bıligindegi nárse.
Qazirgi ánshilik ónerdi aldyńǵy tolqyn aǵalardyń ónerinsiz túsiný qıyn. 60-shy jyldardyń aıaǵy men 70-shi jyldardyń basynda kelgen jastar ónerdiń baıyrǵy tabıǵatyn jańǵyrtpaq nıette bolǵan edi.
Jánibek Kármenov, Qaırat Baıbosynov sıaqty maıtalman ánshiler qazaq ánin tehnıkalyq jaǵynan baıytty. Ánshiler, ónerde kem úlgi bolmaıtyndyǵyn, barlyǵy da artısik sheberlikke baılanysty ekendigin óziniń oryndaýshylyq ónerimen dáleldedi. Biraq jańa bıikke bastaǵan bul úrdis án ónerine keri áserin de tıgizdi. Tehnıkaǵa tabyný kóp rette dálelsiz kúrdelilikke alyp baratyn boldy. Ónimsiz forma qýalaý belgili bir kezeńde án óneriniń jetekshi sıpatyna aınalǵandaı edi. Biraq halyq óziniń talǵamyna ǵana senedi ǵoı. Ol zamanda radıodan oryndalatyn jańa qazaq kompozıtorlarynyń ánderinen góri sahnada Q.Baıbosynov pen J.Kármenov oryndaıtyn baıyrǵy qazaq ánderi abyroıly bolatyn. Alaıda, bul – qalaı deseńiz de baıyrǵy án óneriniń jetilgen túri ǵana edi. Dástúr – tiri qubylys. Ol únemi jetilý, órkendeý ústinde bolýy kerek. Jánibek pen Qaırat eski ánshiniń sońy boldy. Birde Jánibek marqum: «Zaman ózgeredi eken dep búrkit kúshigenge aınala almaıdy. Qaırat ekeýmiz osymen toqtadyq. Ary barmaımyz. Árıne, dalaqtap jarysqa túsýge bolar edi. Keıbir bizdiń tustastarymyz túsip te júr ǵoı. Biraq biz sol baıyrǵy mektep kóleminde ǵana aıtamyz, aıtar sózimizdi. Endigi óner – endigi ánshilerge ǵana jarasady», – degen edi.
Ne aıtýǵa bolady? Uly ánshiniń bul sózin keleniń arasyndaǵy jaýlyq dep emes, damýdyń qasiretti zańy dep túsiný kerek. Jánibektiń óz shákirtterine: «Eliktemeńder. Maǵan da, Qaıratqa da, tipti Júsipbekke de eliktemeńder. Elikteý – úırenýdiń alǵashqy kezeńi ǵana. Óner damyp, baıı túsý kerek. Meniń mektebim meniki bolyp qalsyn. Ary qaraı asyńdar. Jańa boıaý, jańa órnek, izdeńder», – dep aıtqanyn talaı estip edim. Oıymsha, ustazdyń osy ósıetin jete uǵynǵan az shákirttiń biri – Bekbolat.
Immıtasıa – parodıaǵa uqsas nárse. Ol bireýdiń betperdesin ózińniń álpetińe ólsheýmen, óli tilde sóıleýmen birdeı. Ótkendegi uly sheberlerdi aınytpaı qaıtalaǵan kúnniń ózinde, siz – bar bolǵany shákirt qanasyz. Óner, shyn óner jańalyqpen ǵana joldas. Ult óneri osylaı jetiledi, osylaı baııdy. On toǵyzynshy ǵasyrdyń mýzykanttary Qorqyt sarynyn qaıtalaýmen shektelse, Táttimbet pen Qurmanǵazy, Birjan men Aqan týmasa qalaı bolar edi? Áleýmet ozǵanymen, qazaq óneri orta ǵasyrda otyrar edi. Búgingi dárejege jetip otyrǵan dástúrli óner – ótken zamanda kún keshken jańashyl ónerpazdardan qalǵan mura.
Birde sabaqtan sharshap shyqqan Jánibek fólklor kabınetine kirdi. Túski astyń kezi edi. Eki-úsh túıir et jep alǵannan keıin, qara shaıdy rahattana soraptaǵan Jákeń ózi eshteńe demeı, jurtty ǵana sóıletip otyrdy. Osy Májilistiń ústine – bul kezde úshinshi kýrs stýdenti Bekbolat kirdi. Az-maz damyldap, qurys-tyrysy jazylǵan Jánibek Bekbolatqa birneshe án aıtqyzdy.
– Aýany kóp alasyń, – degen án aıtylyp bolǵannan keıin, – keýde kórigiń kúshti. Biraq kórikti sherttirip aýany alǵannan keıin, artyq aýa laqyldap, kómeıińe baǵynbaıdy. Artyq aýadan júrektiń soǵysy da estilip qalady. Al sahnada bunyń birde-bireýi kórinbeý kerek.
− Siz de aýany kóp alasyz ǵoı, – dedi Bekbolat.
– Joq, ol – ıllúzıa. Men aýany álim jetetindeı etip shaqtap qana alamyn, – dedi Jánibek. – Meniń kórigim ǵana kúshti. Daýsymnyń kúshtiligi aýanyń kóptiginen emes.
Keıinnen bir konsertte Bekbolat «Qanattaldyny» oryndaǵan kezinde ánniń basyndaǵy jergilikti kúlmınasıany ádepkiden sál artyǵyraq ustaǵan edi. Janymda otyrǵan Jánibektiń qabaǵy dir etti. Konsertten soń birneshe kún ótkennen keıin, bir áńgimesinde: «Bekbolat jasyna qaramaı, eksperıment jasaýdan qoryqpaıdy. Bul úlken qabilettiń belgisi. Ótkende esińde me, «Qanattaldyny» oryndaǵanda, shýmaqtyń sońǵy jolynan keıin, úzilissiz birden aspandata kóterdi ǵoı. Demi sońǵy jolǵa da, kúlmınasıaǵa da jetti. Bulaı oryndaýǵa meniń de júregim daýalamas edi, – dedi. – Paýzasyz oryndaý erekshe bir áser týdyrady eken».
Bekbolat óneriniń basty sıpaty – jalpy baǵytpen júrmeý. Basqanyń izimen, taptaýryn soqpaqpen júrý oǵan jat.
Onyń oryndaý mánerinde lırıkadan góri dramatızm basym. Ol ándi bıik emosıa, ekspressıamen oryndaıdy. Biraq bul – ǵaıyptan kelgen máner emes. Muhıt ánderi, qyrǵyzdyń «Manasy», qaraqalpaq jyrlary osylaı oryndalady. Arqa ánin oryndaýdaǵy Bekbolat ashqan bul jańalyq onyń ánshilik erýdısıasynan tamyr tartady, kórermen minezin, onyń qazirgi rýhanı ahýalyn baıyptaı zertteýdiń nátıjesi.
Onyń oryndaýynda yrǵaqtyq minsiz sýret kolorıtten bıik turady. Biraq bul boıaýdyń azdyǵyna emes. Bekbolat kameralyq oryndaýdyń da sheberi. Atalmysh máner – ánshiniń dańqty konsertterdegi aıtýly máneri. Óz ónerine ǵana ǵashyq birde-bir ánshi stıldegi bundaı demokratızmge jete almaǵan.
Alaıda bul halyqtyń qalaýyn izdeý emes. Halyq tilinde sóılep bıik ónerge jeteleý.
Shynyn aıtý kerek, kóp ánshi shákirttik zamany tym sozylyp ketkendikten ustazǵa jaltaqtaýdy daǵdyǵa aınaldyrady. Keıinnen óz betinshe óner jolyna shyqqanda da burynǵy «mashyq» qalmaıdy. Bul ádette onyń oryndaýshylyq ınterpretasıanyń qatyp qalǵan kanondaryna tabynýynan kórinedi. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, bul ónerdi dástúr deńgeıinde ǵana ustap turatyn úrdis. Mysalǵa, Aqan Seriniń «Balqadıshasy» shaǵyn ǵana aıada, qońyrqaı ǵana oryndalatyn án bolǵan. Bul jerde, ándi o basta sondaı degendi aıtyp otyrǵan joqpyz. Jetkizýshilerdiń qolyna qarabaıyrlanǵan nusqanyń ilinýi ábden múmkin ekenin aıtpaqpyz. Jánibek ánge kúlmınasıa endirdi. Jas teoretıkterdiń biri: «Bul kúlmınasıany qalaı ashtyńyz?», – dep saýal tastaǵanda Jákeń: «Ánniń osy jeri kúlmınasıaǵa suranyp turdy» dep ótirik aıtpaı-aq qoıaıyn. «Osylaı etse qalaı bolar edi?» degen oı ǵana jeteledi meni. Artynan birneshe ánniń mamanyna tyńdatqanymda «Jaqsy tapqan ekensiz» dep quptady», – dep jaýap berdi.
Klasıkany jańasha «oqý» – óz ónerine sengen, talǵamy bıik adamnyń ǵana mańdaıyna jazylǵan erekshe baq. Jánibek «ándi qubyltyp aıtyńdar, biraq arqaýyn buzbańdar» degendi jıi aıtatyn.
Birde men «Bıik qarqyn, bıik ekspressıamen aıtýyndy jurt túsine me?» degenimde Bekbolat «Biz osy tyńdaýshylardyń ishinen shyqtyq. Biz áýeli jaqsy tyńdaýshy boldyq. Sodan soń ánshi boldyq. Kórermenniń bıik sezim kúılerin keshe alatynyna men nanamyn. Sondyqtan osylaısha oryndaımyn» dep jaýap bergen edi. «Onyń ústine Júsipbek Elebekov, Nuǵyman Ábishev, Qalı Baıjanov, Baıǵabyl Jylqybaev, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev, Qosymjan Babaqov, Jánibek Kármenov, Qaırat Baıbosynov sıaqty maıtalman ánshilerdi tyńdap, ábden jeńsikqoı bolyp alǵan tyńdaýshyny tótenshe sıpatty ónermen ǵana úıire alasyz» degen aldyńǵy sózin ústep. Kimniń daýy bar? Zaman ózgerdi, urpaq aýysty. Jańa kórermen keldi. Keı rette kórermen tilin tabý óte qıyn. Qazirgi ónerdiń dramatýrgıasy shynynda da tótenshelik sıpatqa qurylady.
Mine, osy oraıda Bekbolattyń baıyrǵy ánderdiń jańa sahnalyq ajarǵa shomylǵan, alymdy, júrekke tez jetken nusqalaryn jasaǵanyn aıtamyz. Ol oryndaǵan «Kók arshyn», «Ǵaını», «Jonyp aldy», «Jalǵyz arsha», «Kúlshim», «Syrǵaqty», «Maqpal» (2 túri), «Alarakók» sıaqty ánder, sondaı-aq «Osmanquldyń Kenendi jubatýy», «Áset pen Kempirbaıdyń aıtysy», «Kúldir-kúldir kisinetip» sıaqty tolǵaýlar – kórkemdiktiń bıik óresine jetken aıtýly óner týyndylary. Atalmysh shyǵarmalardyń denin jurt Jánibek ólgennen keıin oryndalmaıtyn shyǵar dep pátýalasqan.
Bekbolattyń san qyrly óneriniń bir parasy – onyń qobyz ben dombyra súıemelindegi jyrshylyq óneri. Qaztýǵan jyraýdyń «Qaıran Edil» tolǵaýyn eń alǵash tyńdap, baǵasyn bergen biz edik. Jyr áýeniniń burynǵy maqamdarǵa uqsamaıtyn erekshe bitimine, tereńinen tartqan alyp demine tánti bolǵan edik. Qazanǵaptyń «Kókil» kúıin jyr áýenine sheber paıdalanǵan ánshi, alǵashqy tyndaýshylar qoshemet kórsetip dýyldap jatqanda, qobyzyn keýdesine qysyp turyp bylaı degen edi: «Jyr-kúı degen janrdy kóp aınaldyrdym. Damyp kúıge aınalǵan – jyr áýeni ekenine kózim jetti. Sanamda «Qudaıym-aý, jyrdyń joǵalǵan maqamdary kúıde jatyr eken ǵoı. Eshqaıda ketpepti ǵoı» degen baqytty oı jarq etti. Mine, mynaý alǵashqy úlgimiz júrekterińizge jol tapty. Qýanyp turmyn!» – degen edi. Sodan beri biraz jyl ótti. Kezinde Shóje sıaqty aqyndar súıemelimen jyr tolǵaǵan qobyz, biraz ýaqyt tek kúı aspaby bolyp kelgen qobyz jyrshylarǵa qaıtyp kelgen sıaqty. Kóp uzamaı baıyrǵy óner urpaq sanasyna qaıta egilip, órken jaıatynyna esh kúmánimiz joq.
Bekbolat Tileýhanov, zamanymyzdyń eń kórnekti oryndaýshylarynyń biri. Bul shaǵyn lebizde onyń bıik ónerin tolyqtaı sıpattap berý múmkin emes. Biz bar bolǵany onyń ánshilik sheberliginiń keı qyrlaryn ǵana sóz ettik. Bul maqalada ánshi jaıly bolashaqtaǵy úlken áńgimege tamyzyq bolsa maqsatymyzdyń oryndalǵany.
«Jetisý», 20.11.1999
"Talasbek Ásemqulov tańdamaly shyǵarmalary"
4-tom 2016j
Talasbek ÁSEMQULOV, jazýshy, mádenıettanýshy, kúıshi
