Mysalǵa, amerıkalyqtar álemniń ár túkpirinde burq ete qalǵan búlikterdiń arasynda júredi, buǵan qyrǵyn qarjy shyǵyndaıdy. Olardyń aqyl-esi durys pa osy?
Soǵys. Ǵalamtordy súzip shyǵyńyz, onyń shyǵyny ǵana aıtylady. Biraq, tabysy da bar ǵoı?! Áskerı óndirispen aınalysatyndar úshin kez kelgen búlik paıda.
Amerıka aqyldy, ózgesi aqymaq pa?
Eger Aýǵanstan men Irakqa soǵys ashpasa AQSH-tyń memlekettik búdjeti qarjydan tapshylyq kórmeýshi edi.
Garvardtaǵy «mıly bastardyń» esep-qısabyna sensek, Aýǵanstandaǵy soǵysqa, Iraktaǵy eki birdeı soǵysqa, Sırıa men Ýkraınadaǵy daǵdarysqa aralasqan AQSH 4,3 trıllıon dollardan qaǵylǵan eken! Aldaǵy ýaqytta bul 6 trıllıonǵa jetpek.
Ázir Iranǵa jyly qabaq tanytyp otyr... Munysy da beker bolmasa kerek. Erteń kilt ete qalýy ǵajap emes. Amerıkanyń Iranǵa qatysty qazirgi áreketi ánsheıin taktıkalyq júris. AQSH-tyń syrtqy saıasatyn búge-shigesine deıin biletinder aıtady: «Kúni erteń Amerıka Iranǵa basyp kirse álgi 6 trıllıonnyń ústine, taǵy 3 trıllıon qosasyz». Kórdińiz be, eseptep qoıǵan...
Jahan jappaı qarýlanyp jatyr
Qaıtemiz? Buǵan keıipker kózinen qaraýdan basqa biz sıaqty qarapaıym adam ne qareket isteı alady?
2010-2014 jylǵy aralyqty qamtyǵan Stokgolm zertteý ınstıtýtynyń ekspertteri 2005-2009 jyldardyń aralyǵynda qarý-jaraq satyp alý kórsetkishi 16 paıyzǵa óskenin anyqtapty. Qytaı kósh basynda keledi. Bylaısha aıtqanda, armıasyn túrlendirip (modernızasıalap) jatqan eldiń biri osy – Qytaı. Odan keıingi orynda Úndistan, Saýd Arabıasy, Pákistan...
Qarý-jaraq eksporttaýshylardyń TOP-5-tigi ózgergen joq. Bul – AQSH, Reseı, Qytaı, Germanıa jáne Fransıa. Bul 5-ýi álemdik qarý-jaraq eksportynyń 80 paıyzyn baqylaýynda ustap otyr. Olardyń óz arasyndaǵy baqtalastyq kúshti. Germanıanyń úlesi 11-den 5 paıyzǵa, Fransıanyń úlesi 8-den 5 paıyzǵa kemidi. Esesine orystardyń úlesi ósýde...
AQSH vs Reseı
Taǵy da osy ekeýi. Qaıda barsa da syıyspaı júredi. Álemdik qarý-jaraq eksportynyń eki alyby. Reseı Amerıkadan asyp túskisi keledi. Biraq, áleýeti jetpeı júr. Sebebi, kóp. Amerıka álemniń – 94 eline, al Reseı – 56 elge qarý tasıdy. Eki eldiń tasymal týraly túsinigi eki túrli.
AQSH qarý-jaraq saýdasyn óziniń syrtqy saıasatyn júrgizýge paıdalansa, orystar úshin bul – bıznes. Eki eldegi áskerı óndiris óz armıalarynyń ishki qajettiligin 60-70 paıyzǵa qamtamasyz etedi. Ózgesin dástúrli naryqtarǵa jóneltedi.
Orystyń oılaǵany ne?
Siz bilesiz be? Reseı qarý-jaraq saýdasynan jylyna 15 mıllıard dollar (!) tabys tabady. Orystardyń bul taraptaǵy uzaqmerzimdik kelisimshart somasy 48-50 mıllıardty quraıdy.
Kreml de aqymaq emes. Qorǵanys vedomstvosynyń jobalaryn júzege asyrýdy kózdeıtin orystar alystaǵy Latyn Amerıkasynda, Azıada jáne Qıyr Shyǵysta óz áskerı bazalaryn turǵyzýǵa múddeli. Sizder senbessizder, biraq mundaı joba shynymen de bar.
Dál osy aımaqtardaǵy áskerı bazalardy qamtamasyz etý úshin 200 tonna júk tası alatyn ushaqtar jelisi qarastyrylǵan. Olar álemniń kez kelgen núktesine 7 saǵattyń ishinde «Armat» atty 400 tankten nemese 900 jeńil tankten turatyn ekıpajdy jetkizedi. Orystardyń ushaǵy da shydamdy. Bir sátte 7 myń shaqyrymdy eńsere alady. Qaıta-qaıta janarmaı quıyp jatpaıdy. Bul baǵdarlamany Kreml 2024 jylǵa josparlaǵan. Kórelik, kútelik.
Qarý jaraqty negizinen Úndistan alady. Sońǵy jyldary bul taraptaǵy úlesin 7-den 15 paıyzǵa ósirdi. Arabtar da 1-den 5 paıyzǵa ósirdi.
Al Reseı Iraktan úmitti. 2014 jyly Irak Reseıden 9 – Sý-25 shabýyldaý ushaǵyn, 12 – TOS-1A «Býratıno» atty otty shabýyl júıelerin, 6 – «Mı-28» jáne Mı-35M áskerı ushaǵyn satyp alǵan. Orystar «Pansır-S1» zenıttik keshenderin tasymaldaýdy bastady.
Byltyr Reseı Irakqa jalpy somasy 1,7 mıllıard dollardy quraıtyn qarý-jaraq tasymaldaǵan. Eki eldiń osy baǵyttaǵy jalpy kelisimshart quny 4 mıllıardty quraıdy. Biraq... Kreml Qytaıdan aıyrylyp qaldy. Eki eldiń arasyndaǵy qarý-jaraq kelisimsharty qazir 500 mıllıonǵa jetpeıdi. Sebebi, Qytaı óz áskerı óndirisin damytýdy qolǵa aldy.
Al AQSH-tyń «tutynýshylar naryǵy» budan qaraǵanda áldeqaıda keń. Bárin sanamalap jatpaı-aq qoıalyq. Amerıka qarý-jaraǵynyń negizgi satyp alýshysy – Ońtústik Koreıa (9 paıyz). Fransıa qarý-jaraq eksportynyń 18 paıyzy Marokkoǵa, 14 paıyzy Qytaıǵa tıesili. Fransıa óz úlesin ósire túsirse tań qalmańyz. Jaqynda fransýz bıligi Mysyrdan kelisimshartqa qol qoıady...
Sonymen, áskerı qaqtyǵystar kimge tıimdi, qalaı oılaısyz?
Henrık BORKO – Varshava Joǵarǵy ekonomıkalyq mektebiniń rektory
«Gazeta Finansowa», Polsha.
