Naq osy jerde, Qazaqstannyń Shyǵysynda 2009 jyldyń maýsymynda eldiń jańa ındýstrıalandyrylýy bastaldy, munyń máni aıryqsha zor. Sondaı-aq, búginde Nursultan Nazarbaev muryndyq bolǵan údemeli ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy óńirdiń ekonomıkalyq negizin – tústi metalýrgıany jańa metalýrgıalyq qaıta balqytý deńgeıine kóterýge, túpki ónimniń qazaqstandyq mazmunyn arttyrýǵa, qosymsha qunyn aıtarlyqtaı ósirýge, sondaı-aq, qatarlasa shaǵyn jáne orta bızneske jol ashýǵa múmkindik berdi. 19 myń jumys ornyn ashýǵa múmkindik beredi.
Qazirgi ýaqytta oblystyń Indýstrıalandyrý kartasyna somasy 1,2 trıllıon teńge bolatyn 82 joba engizilgen, bul aımaqta 19 myń jumys ornyn ashýǵa múmkindik beredi. Al Indýstrıalandyrý kartasynyń iske asyrylýynan bastap ózektilendirýdi esepke alǵanda 236 mıllıard teńgeniń 48 jobasy júzege asyryldy, jeti myńnan astam jańa jumys orny quryldy. Aǵymdaǵy jyly 435 turaqty jumys orny qurylatyn 5,5 mıllıard teńgeniń 7 jobasyn engizý josparlanyp otyr.
Táýelsizdik jyldarynda jańa ınovasıalyq óndiris oryndary iske qosyldy, onyń ishinde «Qazsınk» JSHS-niń katodty mys, «Óskemen TMK» AQ-nyń jáne «Posýk Tıtanıým» JSHS-niń tıtan quımalary men qorytpalaryn shyǵarý boıynsha zaýyttary bar. Jylyna 100 myń tonna katodty mys óndiretin álemdegi eń iri Aqtoǵaı taý-ken baıytý kombınatynyń qurylysy jalǵasýda.
«Bıznestiń jol kartasy-2020» baǵdarlamasynyń iske asyrylýynan beri kásipkerlerdiń ekinshi deńgeıli bankterden alǵan jalpy somasy 99,2 mıllıard teńge bolatyn nesıeleriniń paıyzdyq mólsherlemelerin sýbsıdıalaý úshin 8,7 mıllıard teńge tólendi. 2,5 mıllıard teńge somasyndaǵy nesıeler kepildendirildi. Jetkiliksiz ınfraqurylymdy tartýǵa baǵyttalǵan 6,2 mıllıard teńgeniń jobalaryna qoldaý kórsetildi.
Avtomobıl qurastyrý salasy Shyǵys Qazaqstan ekonomıkasyna tyń serpin berýde. Óńirde jeńil avtokólikterdi – «Azıa Avto» AQ, jolaýshy avtobýstaryn – «Daewoo Bus Kazakhstan» JSHS, traktorlar men júk kólikterin – «Semaz» JSHS zaýyttary qurastyrady. Salynyp jatqan qýattylyǵy jylyna 120 myń avtomobıldi quraıtyn «Azıa Avto Qazaqstan» jańa alpaýyt zaýyty shettes jáne tolymdaýshy óndirister keshenine ıe bolady. Jalpy alǵanda, munda 4 myń adam eńbek ete bastaıdy. Jobalyq qýatyna jetken soń kásiporyn qazaqstandyq mashına qurastyrý salasyndaǵy eń iri óndiris ornyna aınalady. Sondyqtan búginde úzdik álemdik tájirıbeni eskere otyryp, oblysta avtomobıl klasterin qurýdyń master-jobasy ázirlenýde.
Shyǵys Qazaqstan jeriniń orasan mol baılyǵy qurylys ındýstrıasyn eldegi alǵashqy shepke shyǵarýǵa múmkindik beredi. Aımaqtaǵy úshinshi «Qazaqsement» sement zaýyty iske qosylǵannan keıin Shyǵys Qazaqstan jylyna 4 mıllıon tonnadan astam túrli markadaǵy sement shyǵarý, san alýan tapsyrystardy osynda oryndaý qabiletine ıe boldy. «Vostok-Ýnıversal» JSHS zamanaýı mıneraldy maqta buıymdaryn, «Melıssa» JSHS respýblıkadaǵy alǵashqy OSB-plıtalardy shyǵarady. EKSPO nysandary qurylysynyń óńirlik jetkizýshileri tizimine birqatar shyǵysqazaqstandyq kásiporynnyń enýi kezdeısoq emes, olar sementti, tas maqtalardy, gıpsti, polıetılen qubyrlardy, plenkalardy, órtten qorǵaý kompozısıalaryn jetkizýge tapsyrys aldy.
Taý-ken óndirý salasynda kenishter men karerler iske qosyldy: «Artemev», «Maleev», «Iýbıleı-Snegırıha», «Qarajyra», «Sekısov», «Sátpaev» taý-ken baıytý kásiporyndary.
Bıyl Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵy qarsańynda oblystardy aralap, tynys-tirshiligimen tanysyp kelemin. Mereıli jyldy ár aımaqtyń qandaı jetistiktermen qorytyndylaıtyny mańyzdy. Osy turǵydan alǵanda, daǵdarysqa qaramaı, oblysta óndiristiń ósimi 39 paıyzǵa, aýyl sharýashylyǵy 13 paıyzǵa artyp, jalaqy kólemi 11 paıyzǵa óskeni qýantty. Balalardyń 98 paıyzy balabaqshamen qamtamasyz etilgen.
(Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń bıylǵy maýsym aıynda Shyǵys Qazaqstan oblysyna jasaǵan jumys sapary kezinde aıtqan sózi) 20-ǵa jýyq sý elektr stansalary salynady. Sońǵy jyldary Shyǵys Qazaqstan álemdik qaýymdastyqqa jylyna shamamen mıllıon tonna myrysh, tıtan, mys, qorǵasyn, magnıı, altyn, kúmis, sırek kezdesetin metaldar eksporttaıdy. Al jyldyq jalpy aımaqtyq ónim eki trıllıon teńgeden asty. 2016 jyldyń alǵashqy toqsanynda da jalpy óńirlik ónim kólemi ótken jyldyń tıisti kezeńine qaraǵanda 15 paıyzǵa ulǵaıyp, 590,6 mıllıard teńgeni qurady. Qańtar men maýsym aralyǵynda ónerkásipte 670,5 mıllıard teńgeniń ónimi óndirildi, bul ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 142 paıyzǵa artyq.
Aýyl sharýashylyǵyndaǵy jalpy ónimniń kólemi osy kezeńde – 99 mıllıard teńge, ósim 112 paıyzdy quraıdy. 100,1 tonna tiri salmaqtaǵy et (ósim – 6,9 paıyz), 388 myń tonna sút (ulǵaıý – 4,5 paıyz) óndirilgen. 136,9 myń sharshy metr baspana paıdalanýǵa berildi, ósim – 6,7 paıyz. Jumys istep turǵan shaǵyn jáne orta kásipkerlik nysandarynyń sany 700 sýbektige artyp, 101,6 myń birlikti qurady.
Memleket basshysy alǵa qoıǵan mindetterdi oryndaı otyryp, aımaǵymyz búkil el úshin mańyzdy jańa bastamalardy iske asyrýda. Bolashaqtyń energetıkasyna arnalǵan EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesine daıyndala otyryp, shyǵysqazaqstandyqtar Óskemen-Ekspo aımaqtyq halyqaralyq forýmdarynda óz jobalarynyń baıqaýyn ótkizdi, sharaǵa Nobel syılyǵynyń ıegerleri, sonymen qatar álemdegi 12 eldiń ǵylymı elıtasy qatysty. Aıtalyq, Ulttyq ıadrolyq ortalyq ǵalymdary búginde EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesiniń ashylýy qarsańynda adamzattyń sýtegi energetıkasyn ıgerýi jolyndaǵy mańyzdy mindetterdi sheshýge arnalǵan tokamak KTM termoıadrolyq zertteý qondyrǵysynyń fızıkalyq qosylýyn iske asyrý úshin jumys isteýde.
Munymen birge EKSPO-2017-niń qazaqstandyq pavılonynda kelýshilerge kólemi 2h3 metrlik tokamak KTM-niń ınterbelsendi maketin usyný josparlanýda. Álemniń kóptegen elderinen kelgen qonaqtar termoıadrolyq sıntez, plazma fızıkasy salasyndaǵy tájirıbelik zertteýlerdi ótkizýdiń jáne de keleshek sýtegi reaktorlarynda qoldanylatyn materıaldar men konstrýksıalardy synaýdyń qanshalyq mańyzdy ekenine naqty kóz jetkize alady. Kóptegen álem elderiniń ǵalymdary bizdiń tokamak KTM-niń zertteýshilik áleýetine úlken qyzyǵýshylyq tanytyp otyr.
Aldaǵy ýaqytta aımaq qýattylyǵy 400 megavatt bolatyn 20 shaqty shaǵyn sý elektr stansasyn salýǵa nıetti. Qýaty 25 MVt Turǵysyn sý elektr stansasyn 2018 jyly iske qosý josparlanýda. Úzdik eýropalyq analogtarynan kem túspeıtin kún, jel, sý elektr stansalaryn jaraqtaýǵa arnalǵan elektr tehnıkalyq qural-jabdyqtardyń jıyntyǵyn ázirlep shyqqan «KEMONT» aksıonerlik qoǵamynyń ujymy jańa serpin alyp keledi.
Shyǵys sút, et óndirý boıynsha elimizde dástúrli túrde aldyńǵy oryndardy ıelenedi. 2015 jyly ár shyǵysqazaqstandyqqa oblys kásiporyndary 85 keliden astam et, 500 keliden astam sút óndirgen, bul bir adamnyń bıologıalyq tutyný normalarynan aıtarlyqtaı artyq. Alaıda óńirdiń múmkindikteri budan birneshe ese kóp. Sondyqtan agrarlyq sala eńbekkerleri aldyna jańa jaýapty mindetter qoıylyp otyr. Búginde 28 taýarly sút fermasyn qaıta qurý jáne 9 sondaı jańa ferma salý boıynsha 2015-2017 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlama tolyq kólemde iske asyrylyp jatyr. Bul saýyndy sıyrlar sanyn 12 myńǵa deıin, al súttiń jyldyq óndirisin 21 myń tonnaǵa deıin ulǵaıtýǵa múmkindik beredi. Taǵy bir rezerv – jekemenshik qosalqy sharýashylyqtardan sút satyp alýdy uıymdastyrý. Búgingi tańda 36 zamanaýı sút qabyldaý beketi jumys isteıdi, olar birinshi jartyjyldyqta turǵyndardan 8700 tonna sút satyp alǵan.
Men búgin el damýynda mańyzy zor «Azıa Avto» kásipornynda boldym. Bul kásiporyn qurylǵanǵa deıin Qazaqstan avtomobıl shyǵaryp kórmegen. Ázirge munda qurastyrý óndirisi jolǵa qoıylǵan. Álemniń barlyq elderi osylaı qurastyrýdan bastaǵan. Sol arqyly adamdaryn úıretip, keıin birtindep jergilikti mazmundy arttyrǵan, sońynda tolyqtaı ózderi óndiretin bolǵan. Bizdiń shyǵaryp otyrǵan kólikterimizdiń eń arzany jeti myń, eń qymbaty 15 myń dollar turady. Mundaı baǵa halyqqa da jaıly, básekege de qabiletti dep sanaımyz. Bul kólikterimizdi kórshilerimizge de satamyz.
(Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń bıylǵy maýsym aıynda Shyǵys Qazaqstan oblysyna jasaǵan jumys sapary kezinde aıtqan sózi) «Altaı Invest-2016» halyqaralyq ınvestısıalyq forýmy ótedi.
Shyǵys Qazaqstan 30 myń bastan astam etti qazaqtyń aqbas sıyryna ıe bola otyryp, etti mal sharýashylyǵynyń eksporttyq áleýetin damytý jónindegi memlekettik baǵdarlamany iske asyrýda kóshbasshylardyń biri bolyp tabylady. 10 myń bas iri qara mal tuqymdyq asyldandyrýmen qamtylǵan, bul ónimdilikti aıtarlyqtaı ulǵaıtady. «Bobrovka+» JSHS-de jáne Záıtenovtiń sharýa qojalyǵynda elimizde tuńǵysh ret «Robot» sıyr saýý júıesi iske qosylǵan, bul maldy baılamaı, boksta erkin ustaý jaǵdaıyndaǵy tabyndy tolyq avtomattandyrylǵan basqarýǵa kóshýge múmkindik týǵyzdy. Jalpy, sút saýý boıynsha da jáne bir sıyrdan sút saýý boıynsha da Qazaqstandaǵy kóshbasshylyqty tanymal shyǵysqazaqstandyq sharýashylyq – «Kamyshınskoe» ustap keledi. Olar bir sıyrdan ortasha alty tonna sút ala otyryp, el naryǵyna jyl saıyn on myń tonnadan astam joǵary sapaly sút jetkizip otyr. «Shyǵys-sút» korporasıasy, «Emıl» kásiporny sút ónimderiniń 50 túrin shyǵarady. Zamanaýı tehnologıalar boıynsha etten ázirlengen daıyn ónimderdiń keń túrjıynyn shyǵaratyn Semeı et kombınaty burynǵy dańqyn jańǵyrtýda, taýardyń 40 paıyzy eksportqa shyǵarylady. Oblysta jınalatyn kúnbaǵystyń maıly dánderinen 150 myń tonnaǵa deıin kúnbaǵys maıy óndiriledi, bul – respýblıka qajettiliginiń 40 paıyzy.
Aımaq – shıpaly ónimniń kólemin 90-shy jyldardyń ortasymen salystyrǵanda shamamen tórt esege kótergen jáne ónim óndirýdi jylyna 2 myń tonnadan asyrǵan respýblıkadaǵy eń iri bal óndirýshi. Sońǵy jyldary tutas maral sharýashylyǵynyń salasy retinde pantymen emdeý qarqyndy damyp keledi. Balyq jáne aǵash óndeý salalaryn damytý boıynsha óńirlik baǵdarlamalar iske asyrylýda. Zaısan kólinde, Buqtyrma, Shúlbi sý qoımalarynda, toǵan sharýashylyqtarynda jylyna toǵyz myń tonnadan astam joǵary sapaly ózen balyǵy óndiriledi. Zaısan kókserkesiniń proteınge baı súbesi Eýroodaq elderinde turaqty suranysqa ıe.
Osy kúzde Shyǵysta «Altaı Invest-2016» halyqaralyq ınvestısıalyq forýmy ótedi, onyń ınvestısıalyq portfelin 900 mıllıard teńgeden astam somanyń 85 jobasy quraıdy. Máselen, týrızm salasyn alyp qaraıyq. Biregeı Altaı jáne Ertis mańy bıoóńirleri atalmysh sala ınvestorlary úshin zor múmkindikter beredi. Onyń ústine, EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesi jumys isteıtin jyly oblys kóptegen týrıserdi qabyldaýdy kózdep otyr. Qazaqstan qonaqtary elimizdegi kıeli meken – Shyńǵystaýǵa – Abaıdyń, Shákárimniń, Muhtar Áýezovtiń otanyna, qazaq jeriniń sımvolyna úlken qyzyǵýshylyq tanytyp keledi.
Óńir turǵyndarynyń 86 paıyzy ortalyqtandyrylǵan sý júıesimen qamtylǵan.
Nursultan Nazarbaev oblystaǵy iri kásiporyndar men atqarýshy bılik arasyndaǵy áleýmettik seriktestiktiń mańyzyn birneshe márte atap ótken-di. Atalmysh seriktestik negizinde sońǵy jyldary Jekpe-jek saraıy, Olga Rypakova atyndaǵy Jeńil atletıkalyq manej, muz modýlderi jáne álemdik talaptarǵa saı keletin ózge de nysandar salynǵan bolatyn.
Jalpy alǵanda Shyǵys Qazaqstanda sońǵy jyldary 150-den astam bilim berý nysany salynyp, paıdalanýǵa berildi, onyń ishinde 126 mektep, 27 balabaqsha bar. Densaýlyq saqtaý salasynyń 100-den astam nysany iske qosyldy, onyń ishinde 17 aýrýhana, 28 aýyldyq dárigerlik ambýlatorıa, jeti medısınalyq pýnkt, 13 stomatologıalyq klınıka bar. 11 mádenıet úıi, bes dostyq úıi, on saıabaq, úsh murajaı esikterin aıqara ashty. Dene shynyqtyrýshylar men sportshylar úshin 17 saýyqtyrý kesheni, úsh hokeı modýli, Jekpe-jek saraıy, tenıs korty, jeńil atletıkalyq manej, ortalyq jabyq júzý baseıni, sportta daryndy balalarǵa arnalǵan sport-ınternat, taý shańǵysy kesheni, eki ıpodrom, 139 fýtbol alańy, 137 hokeı qorapshasy ashyldy.
Turǵyn úı qurylysyna da erekshe nazar aýdarylýda. Oblysta jastarǵa arnalǵan turǵyn úı qurylysy baǵdarlamasy iske asyryla bastady, ony oryndaý úshin birqatar damý ınstıtýttarynyń múmkindikteri qoldanylýda. Memlekettik-jekemenshik seriktestik te qarqyn alyp keledi.
Osy jyldary 31 tirek aýyldy jáne tórt monoqalany damytý boıynsha úshjyldyq baǵdarlamany iske asyrý óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna tyń serpin berdi. Nátıjesinde Shyǵys Qazaqstannyń tirek aýyldary aıtarlyqtaı jańartyldy. Olardyń qatarynda Shemonaıha aýdanyndaǵy Kamyshınka men Verh-Ýba, Ulan aýdanyndaǵy Bozanbaı men Tavrıa, Zaısandaǵy Qarabulaq pen Daıyr, Jarmadaǵy Úshbıik pen Shalabaı jáne basqalar bar. Bul aýyldarda kóshelerge asfált tóseldi, jaıaý júrginshiler joldary salyndy, zamanaýı jaryqtandyrý ornatyldy, balalarǵa arnalǵan sporttyq alańdar salyndy. Aýyldyqtardyń qazirgi zamanǵy kotejderinde kóp jaǵdaıda sýyq jáne ystyq sý, sanıtarlyq torap, ınternet bar. Jalpy, óńirde turǵyndardyń 86 paıyzy ortalyqtandyrylǵan sý júıesimen qamtylǵan. Monoqalalardaǵy – Zyrándaǵy, Rıdderdegi, Serebránkadaǵy, Kýrchatovtaǵy qaıta qurýlardyń maqsaty – óndiristiń bir baǵyttylyǵynan arylý, ekonomıkany, ınfraqurylymdy ońtaılandyrý, turaqty jumys oryndaryn qurý. Búginde munda shaǵyn kásipkerlikti damytý ortalyqtary ashylǵan, zákirlik jobalardy iske asyrý jalǵasýda.
Aýyldar men qalalardy abattandyrý boıynsha jumystar keshenine turǵyndardyń ózderi, mesenattar, tanymal jerlester belsendi qatysady. Óıtkeni Qazaqstannyń Shyǵysynda 2009 jyldan bastap «Týǵan jerge taǵzym» aksıasy jumys isteıdi, oǵan sáıkes eńbek ujymdary, mesenattar týǵan mekenderin jańartý jobalaryna qarjy quıady.
On bes Dostyq úıi jumys isteıdi.
Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵynda jastardy patrıottyq tárbıeleýge, aqparattyq jáne túsindirý jumystaryna erekshe kóńil bólinip otyr. Aıtalyq, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ákimdigi memlekettik saıasattyń negizgi baǵyttaryn BAQ arqyly ýaqtyly jáne durys túsindirý úshin baspasóz máslıhattary men brıfıńterdiń alty kestesin bekitti. 2016 jyldyń basynan beri memlekettik organ basshylary qatysqan 63 baspasóz máslıhaty ótkizildi, onyń ishinde 11-i jospardan tys. Ótkizilgen brıfıńter qorytyndysy boıynsha memlekettik baǵdarlamalardyń iske asyrylýy keń kólemde jarıalanady, ımıjdik materıaldar ornalastyrylady.
Shyǵys Qazaqstandaǵy jyldyń basty sporttyq oqıǵasy – oblys ákiminiń júldesine arnalǵan halyqtyq oıyndar, olarǵa sporttyń kóptegen túri boıynsha myń jarymnan astam sportshy qatysady. Osy jyly oblysta turyp jatqan etnostar oıyndary ekinshi ret ótkizildi. Osy súıikti halyqtyq saıystar kóptegen sportshylarǵa úlken sportqa joldama berdi. Rıo-de-Janeıro qalasyndaǵy HHHİ Olımpıada oıyndaryna qatysqan ulttyq quramada Shyǵys Qazaqstannyń sańlaqtary laıyqty óner kórsetti. London olımpıadasynyń chempıony Olga Rypakova jeńil atletıkada qola nagradany jeńip aldy.
Elbasy Nursultan Nazarbaev memleket qalyptasýynyń qıyn jyldarynda óskemendik hokeıge úlken qoldaý kórsetti. Búginde Óskemendi qazaqstandyq hokeıdiń otany degen ataǵyn odan ári asqaqtatý jolynda da kóptegen ister atqarylýda. Munda úsh zamanaýı hokeı modýli salyndy. Aleksandrov atyndaǵy Sport saraıynyń jóndeý jumystary aıaqtalyp keledi. Shyǵysqazaqstandyq voleıbol da barynsha joǵary orynnan kórinýde.
Sondaı-aq, tutas alǵanda óńirde óskeleń urpaqqa úlken qoldaý kórsetilip keledi. «Balapan-2020» baǵdarlamasy iske asyrylýda, oblys mektep jasyna deıingi balalardyń 90-nan astam paıyzyna balabaqshalardan oryndar usynyp otyr. Óńirde Nazarbaev mektepteri, daryndy balalarmen jumys ortalyqtary tabysty jumys isteýde.
Úsh myń oryndyq jańa meshit oblys ortalyǵynyń sáýletti ǵımaratyna aınalyp otyr, onyń tórt kógildir munarasynyń bıiktigi 63 metrdi quraıdy. Bul ǵıbadat úıin óńir jurty asarlatyp saldy. Jańa meshitke adamdar otbasylarymen keledi.
Qazaqstan Táýelsizdiginiń bastaýynda bizdiń Elbasymyz Nursultan Nazarbaev Óskemende elimizdegi tuńǵysh Dostyq úıin ashqan bolatyn. Al búgingi kúni óńirde qoǵamdyq, ultaralyq jáne konfesıaaralyq kelisimdi nyǵatý jolynda 15 Dostyq úıi, 122 etnomádenı birlestik jumys istep tur. Dostyq ıdeıalary biregeı etnoaýylda belsendi nasıhattalady, onda elimizde alǵashqy ret óńirde turatyn 17 etnostyń klasıkalyq úı-jaıy salynǵan.
Munyń bári de jumyla kele 100-den astam ult pen ulys dostyq pen kelisimde mekendep jatqan Shyǵys Qazaqstannyń turaqty damýyn qamtamasyz etedi.
Danıal AHMETOV, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ákimi
