Onyń aıtýynsha, sonaý 90-jyldary, azattyqtyń alǵashqy jyldary Nazarbaevpen jaǵalasyp, jer tepkilep júrip Memlekettik til týraly zańdy qabyldatqan adam osy – Shahanov.
«Bertinge sheıin qoǵamnyń nazaryn qazaq tiliniń múshkil jaǵdaıyna aýdaryp, bunyń qandaı ulttyq tragedıa ekenin aıta júrip oǵan halyqty sendire bildi dep sanaımyn», – deıdi Oljas Ábil.
Avtor óz oıyn bylaısha tarqatypty.
Aýǵanstandaǵy hazarlar – ana tilinen aıyrylyp qalǵan halyq. Qazir bular parsynyń darı dıalektisinde sóıleıdi.
Buryn bulardyń tili bizdiń qazaq tiline uqsas bolypty. Bulardyń búgingi sózdik qorynda «apa», «jeńge», «kóke», «naǵashy» syndy biraz týystyq ataýlar saqtalyp qalypty. Taǵy birshama bizge uqsas sózderi bar eken, biraq bular onyń ne maǵyna beretinin bilmeıdi eken.
Bir hazar bulaq mańyna kelip «bizde myna sýdy bulaq dep ataıdy, biraq bulaq degen sózdiń ne maǵyna beretinin bilmeımiz, bul kóne sóz» deıdi.
Bul beıbaqtar qazir parsysha sóıleıdi, tilden aıyrylǵan, ótken tarıhyn da bilmeıdi, túrleri parsyǵa uqsamasa da «biz parsymyz» dep ishteri Iranǵa burady eken, bulardy kádimgideı ótkeninen ajyrap, máńgirip qalǵan halyq dese de bolady. Ǵalymdar keleshekte bul halyqtyń túp-tamyryn qazbalasa, bulardyń túbi bizge kep tireledi, oǵan esh kúmánim joq.
Ulttyq sana, sezim degen nárse bularda atymen joq. Sanalary taıpalyq deńgeıde qalyp qoıǵan. Ár tóbeniń astynda bir taıpa – eki rý otyrady. Rýlary da bizge uqsas, shejiresi men ózge salttary da bizge keledi. Biraq bularda til ketkesin bári ketken ǵoı, bular endi – parsylar.
Reseıdegi hakastar da tilden ajyrap qalǵan halyq (sýrette), býráttar da sondaı eken. Bul baıǵustardy (býráttardy) qara orys dese de bolady.
At-esimderi kádimgideı oryssha, jandary, dilderi orystanyp ketken. Baryn salyp orekeńe adaldyǵyn dáleldep keledi.
2014 jyly Ýkraınada Qyrym janjaly bastalǵanda, kúlli álem osy býráttardyń Reseı úshin qoldaryna qarý alyp, Ýkraınaǵa qarsy attanǵanyna kýá boldy, qara ıvandar orys úshin qazdaı tizilip soǵysqa ketti. Bularda da til ketkesin onyń artynan bári ketken.
Baqsam, til degen shirkin, ulttyń eń asyl qundylyǵy eken. Mańyzy, mán-maǵynasy, rýhanı shekarasy eken. Oǵan kózim jetti.
Menińshe, sovet zamanynda óship bara jatqan, aıanyshty jaǵdaıǵa jetken qazaq tilin jańǵyrtý úshin Muhtar Shahanov bastaǵan ultshyl qaýym úlken eńbek sińirdi.
Shahanov sonaý 90-jyldary, azattyqtyń alǵashqy jyldary Nazarbaevpen jaǵalasyp, jer tepkilep júrip Memlekettik til týraly zańdy qabyldatyp qana qoımaı, Muhań kem degende bertinge sheıin bizdiń qoǵamnyń nazaryn qazaq tiliniń múshkil jaǵdaıyna aýdaryp, bunyń qandaı ulttyq tragedıa ekenin aıta júrip, oǵan halyqty sendire bildi dep sanaımyn.
Arsyń-gúrsiń etse de, ol bar qolynan kelgen nársesin istedi.
Sonyń nátıjesinde búginde jańa jastar tolqyny qalyptasyp qaldy, al olardyń arasynan shyǵyp bılik basyna keletin keleshek jas ultshyl basshy, bıliktegi alǵash atqaratyn sharalarynyń aldy neden bastalatynyn tas túıin bilip otyr.
Sol Shahanov keshe Aman Tasyǵanǵa suhbat berip otyr: «Ápkem aýrý, pensıam eshteńege jetpeıdi» deıdi, aıap kettim.
Al ana keshe kelgen Bilásh degender tipti oǵan qarap shaptyrdy, onyń artyndaǵy toby sol Muhańa qarap ekilenip, tebinip teris qarap «tyshty...». Uıat taza.
Meniń paıymymsha, qazaq tili – búgingi qazaqtyń tólqujaty, al onyń qoldanýshysy bizdiń qazaqtildi qoǵam, bizdiń memleketimizdiń dińgegi.
Árıne, halyq bolǵasyn onyń arasynda «orys bolaıyq, túrik bolaıyq, arap bolaıyq» deıtin eshkileri, qashaqtary bolady, onsyz bolmaıdy eken.
Biraq menińshe, olardyń basyn qaıyryp, tezge salyp otyratyn ortalyq osy bizdiń qazaqtildi orta eken, ıaǵnı ulttyń qorǵan ımýnıteti de osy orta eken. Ony da túsindim.
Biz keleshekte qara basyp tilden de, osy ortadan da aıyrylatyn bolsaq, álgi hazar men býráttyń artynan ketedi ekenbiz, taza máńgirip melshıip qalamyz. Oǵan túk te kúmánim joq.
Sondyqtan bizdegi ár qazaqtildi qazaq is júzinde ulttyń uıytqysy bolady eken, bizdiń ulttyǵymyz ben memlekettiligimiz sonyń ústinde tur.
OLJAS ÁBİL
