Urpaq sanasyna tájirıbe jasaý...
Sý jańa mınıstr osylaı «súbeli» oı aıtty. Kúni keshe odan úmit kútkenbiz. Onyń «reforma úshin» emes, shynaıy bilimdi urpaq tárbıeleý úshin talpynaryna úmit artqanbyz. Qatelesiptik. Biz, qazaqtar, qazaq tiliniń qabirin ózimiz, ózimizdiń bıliktiń qolymen qazýǵa kiristik. Mińgirleımiz, qarsy daý aıtqan bolamyz. Ony tyńdar taskereń bılik joq. Mundaı daýyńyzdy olar «qazaqbaıskıılerdiń» eski ádeti» deıdi. Jańalyqqa jany qas toptyń baıbalamy dep qaraıdy.
Biz úsh til túgil, on til bilsin dese de qarsy emespiz. Kóp til bilgenniń esh artyqtyǵy joǵyn ekiniń biri túsinedi. Biraq qazaq urpaǵynyń sanasy túrli-tústi tájirıbe jasaıtyn zerthana emes ekenin nege eskermeıtinine tańbyz.
Eger aǵylshyn tilin 1 synyptan bastap basa oqytamyz, bul tildi bilmeı eshqaıda attap basa almaımyz dese, kónbesek te kóner ek... Ondaı baılam buǵan deıin aıtylyp, tipti iske asyp ta jatyr. Japondar 5 synyp oqyǵanǵa deıin ózge tildi balalaryna úıretpeıtinin talaı ǵalym zarlap aıtqanmen, bizdiń «reformashyl» mınıstrler qulaqtaryna ilgen joq. Qazir keıbir balabaqshalardyń ózinde «aǵylshyn tili» oqytylyp júr. Júıeli me, júıesiz be, oǵan bas qatyrǵan eshkim joq. «Oqytý kerek». Ochet!
[caption id="attachment_13650" align="alignright" width="390"]
Eks-mınıstr A. Sárinjipov[/caption]
Reformashyl mınıstrler
Saǵadıev Sárinjipovten soraqy shyqty. Osylaı demeske, laj qaısy?!
Áýeli, eń áýeli mektepterde aǵylshyn tilinen sabaq beretin muǵalimderdi daıyndaý kerek. Jáne ol muǵalimder joǵarydaǵy jaratylystaný pánderin jaqsy bilýi, ıaǵnı sol saladan kásibı bilim alýy kerek. Bizde ol túgili aǵylshyn tilinen sabaq beretin muǵalimder jetkilikti me?Almaty men Astanadan tabylar-aý... Olardyń basym bóligi pedagogtar ma, bolǵan kúnniń ózinde mardymsyz jalaqy úshin shet tilin biletinder mektepke bara qoıa ma?! Muny Saǵadıev oılap ta qoımaǵan shyǵar...
Al aýylda o bastan aǵylshyn tilinen sabaq beretin muǵalim jetispeıdi. Aýylda mektep bitirgen balalardyń 90 paıyzy aǵylshyn tilinen maqurym, bilgenderi 100-ge deıingi sandy ǵana sanap úırengender. Biz aǵylshyn tili pánin jetistirmeı turyp, mekteptegi bilim ındeksin tekseretin jaratylystaný pánderin sol tilde ótemiz dep keýde qaǵamyz! Jasasyn, reformashyl mınıstrler!..
Bizdiń mektepterdiń bilim salasyndaǵy eń osal tusy – osy jaratylystyq pánder. Fızıka men matematıka sabaǵyn «qaqpaıtyn», bul sabaqtar jóninde aıtsań, birden «kompleksi» ustaıtyn oqýshylarda kóp. Búgin qalyptasqan dúnıe emes, birneshe býynnyń daǵdysy. Bizdiń mınıstr bilim salasyna shyn janashyr bolsa, eń aldymen jumysyn osy pánderdi júıeli oqytýdan bastasa, barsha jurtshylyq qýana qoldar edi. Jaratylystaný pánderin mektepet durys oqytpaıynsha, myń jerden ekonomıkamyzdy túzeımiz dep aryptalassaq ta, alǵa oza almaımyz.
Kóptegen aýyl mektepterinde dál búgingi kúni matematıka, fızıka, ınformatıka pánderin oqytatyn muǵalimder shoǵyry tapshy. Kez kelgen aýyl mektebine baryńyz, qart ustazdar ǵana qalt-qult etip osy pánderden sabaq berip júr. Keıbir mektepterde bul sabaqtardy ózge pánniń muǵalimderi, bolmasa qosymsha «dıplom» alǵan oqytýshylar úıretip júr. Sapasyz oqytý ádisi men júıesiz ótilgen sabaqtyń saldarynan matematıka, fızıka dese, bastary aýyratyn jastar ósip keledi. Senbeseńiz, UBT-ny tekserińiz, ózge sabaqtarǵa qaraǵanda qazaqstandyq talapkerlerdiń deni osy sabaqtardan tómen bal jınaıdy. Sol sabaqtardy bilmegendikten, bizde gýmanıtarlyq mamandyqtarǵa tapsyratyn talapkerler sany anaǵurlym mol. Tek keıingi kezderi tehnıkalyq mamandyqtarǵa grant sany molaıǵandyqtan, «amalsyz» sol salaǵa tapsyryp júr demeseńiz, ony da qatyryp júrgenderi shamaly.
Saǵadıevtik sındrom...
Mektep deısiz, JOO-larda aǵylshyn tilin durystap oqyta ma ózi? Saǵadıevter áýletiniń jekemenshik ýnıversıtetterinde aǵylshyn tiline basymdyq beriledi dep estımiz (bul týraly aldaǵy ýaqytta arnaıy jazatyn bolamyz). Biraq ol ýnıversıtetter – «elıtalyq» ýnıversıtetter ǵoı. Baı-baǵlandardyń jáne qalada oqyǵandardyń qyzyqty ortasy. Estýimizshe, ondaı JOO-larǵa aýyldan kelgen birde-bir bala túse almaıdy eken. Óıtkeni, aǵylshyn tilin bilmeıdi. Qara qazaqtyń balasy dástúrli, aty bar, «kópshilikke arnalǵan» JOO-larda oqyp júr. Kemdik kórdi deı almaımyn. Bilimdi izdegender qaıdan bolsyn alady... Biraq, báribir básekeli zamanda esesi ketse, iri kompanıalarda emes, qara bazarlarda jumys istese, sheteldik ınvestorlardyń mańynda emes, aýyldan shyqqan shaǵyn kásipkerlerdiń tileýin tilep júrse - oǵan da bilim júıesiniń júıesizdigi sebepker...
Dúnıejúzi tarıhyn orys tilinde oqytý... kimge kerek? Tanymdyq órisin keńeıter, tamyryn tereńnen izdeýge talpyndyrar ózekti pándi ózge tilde oqytýdan ne utpaqpyz? Bul Reseıge jaǵý ma, álde olardyń yǵynan qorqý ma? Orys tilin shetke ysyryp jatyr deıtin baıbalamnan yǵyp, óz urpaǵynyń sanasyn ýlaıtyn jolǵa moıyn burý – tarıh aldyndaǵy qylmys. Orys tili álemdik til bolýdan qalǵaly qashan. Muny bizden góri «ınovasıashyl» Saǵadıev jaqsy biledi. Óziniń aıtýynsha, jeti jasqa kelgenshe tek qana qazaq tilinde sóılegen. Bálkim, Erlan Saǵadıevtiń sanasynda bala kezde orystildilerden kórgen qorlyǵy, olardan ózin tómen sanaý, kem kórý ádeti jasyrynyp jatpasyna kim kepil?! Orys mektebinde ketken kegin beımálim túrde búgingi urpaqtan alýy da ǵajap emes. Psıhologıanyń zańdylyǵy bar osyndaı... Ókinishtisi, orystildilerden emes, qazaqtildilerden, óz ultynan alady. Muny «saǵadıevtik sındrom» dep bóle-jara ataýǵa da bolady.
Qazaq tarıhyn da orys tilinde oqytpaq kórinedi... Óz tarıhyn, tegin bilmeıtin tamyrsyzdardan ǵana mundaı «reformany» kútýge bolady.
Basynda aıtqanymyzdaı, «elıtalyq ortaǵa» yńǵaılap jasalǵan reformalardy qara qazaqtyń jaǵdaıymen sanaspaı iske asyrý – urpaq sanasyn ýlaýdyń bir joly. Saǵadıevter sony óz qoldarymen júzege asyratyndaryn oılap ta júrgen joq...
Til bilgenniń bári bilimdi emes
Eger dál osy reforma osy qalpynda júzege assa, onda qazaq tiliniń – memlekettik tildiń kósegesi eshýaqytta kógermek emes. Buǵan teorıalyq ta, praktıkalyq ta dálelder jetkilikti.
Birinshiden, biz 25 jyl boıy memlekettik tildi san-sıfrlar men eseptik daýryqpa naýqandardyń qurbany etýmen kelemiz. Iá, qazaqtildi mektepter kóbeıdi. Iá, «kópshilikke arnalǵan» ýnıversıtetterde qazaqtildi toptardyń sany artyp, 70 paıyzdyq mejeden asty. Ókinishtisi, biz san qýdyq, sapa qýmadyq. Qazaq tilinde bilim beretin mektepterdiń beti endi túzelip kele jatqanda, olardy sany bitpes reformalar men qaǵazbastylyqtyń qıametimen sharshattyq. Kezekti reformanyń eń úlken soqqysy – úsh tuǵyrly tildi júıesiz engizý bolmaq. Júıesizdik emeı nemene, aldymen ǵylymı daıyndyq pen metodıkalyq ázirlik, ustazdardyń biliktiligin jetildirý arqyly júzege asyrý kerek emes pe!
Ekinshiden, ǵylym qazaqsha sóılemeı, memlekettik tildiń kókjıegi keńeımeıtini budan buryn da talaı aıtylǵan. Bul – dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma. Biz bolsaq, barlyq qajetti mamandyqtardy ózge tilde oqytamyz dep alshańdap júrmiz. Demek, qazaq tili eshqashan ǵylym tiline aınala almaıdy... Oǵan eń aldymen bizdiń bılik múddeli emes. Hımıa, fızıka, matematıka sekildi jaratylystaný ǵylymdarynyń negizgi pánderin ózge tilde oqytam deý – ult tilin irgeli ǵylymdardan alshaqtatý. Odan basqa túk te emes.
Úshinshiden, ózge tildi erkin meńgergen adamnyń bári bilimdi emes. Aǵylshyn tilin biletin aǵylshynnyń bári bilimdi, bilikti dep kim aıtty?.. Qazir aǵylshyn tilin óz tilinen artyq biletin adamdar Azıa, Afrıka, Latyn amerıkasynda jetkilikti. Osy tildi bilgenimen, osy til arqyly elin ushpaqqa shyǵara alatyndar óte az. Jańa býyn aǵylshyn tilinde erkin sóıleýimen álemdi tańǵaldyrmaıdy, sol tildi ıgere otyryp, ulttyq hám dildik qundylyqtaryn shyǵarmashylyqqa aınaldyra alǵandar ǵana báıgeden ozady. Sol tildi paıdalanyp, óz eliniń ǵylymy men ilimine úles qosqandar ǵana naǵyz bilimdiler qataryna qosylady.
Bizdegi bilim saıasaty – Táýelsizdik tusynda kóp qıanat kórgen reformalar laboratorıasy. Qatań júıeni, eski qabyrǵany buzbaı, myń san reforma jasasań da, eshteńe qırata almaısyń. Saǵadıev sekildi on mınıstr kelse de túzeı almaıdy, óıtkeni olar oqýdyń formasyn ózgertýge qumar, mazmunymen isi joq.
T. ÓSKENBAI.
