Elimizden qandaı demalys ornyn izdeseńiz de bári tabylady. Soltústikte Kókshe, shyǵysta Altaı, ońtústik shyǵysta İle men Alatýdyń sulý tabıǵaty jatyr. Kól deseńiz, Balqash, Alakól bar, teńiz deseńiz Kaspıı jatyr shalqyp. Tarıhtan iz izdeseńiz, Taraz, Túrkistan shaharlary men Qarataý men Syr dárıasy 5 myń jyldan syr shertip beredi. Biraq, osy jerlerimizdiń bári halyqaralyq demalys ortalyǵy emes, otandyq demalys ortalyǵyna da aınala almaı otyr.
Qolda bar tabıǵatymyzdy paıdalana almaı otyrǵanymyzdyń basty sebebi, bizdiń úkimet demalys oryndarymyzdy úlken tabys kózine aınaldyratyn týrzım saıasatyn durys jolǵa qoıa almady. Qaıbir demalys ornyna barsańyz da ınfraqurlymy syn kótermeıdi. Demalys oryndarynyń ınfraqurlymyn retke keltirýge jekeniń talabymen birge memlekettiń qoldaýy kerek edi. Biraq bizde kópshilik demalatyn oryndarǵa qaraǵanda, jeke azamattardyń ózderine arnalǵan jekemenshikdemalys oryndarynyń jaǵdaıy álde qaıda jaqsy. Qoldarynda quzyreti barlar memlekettik, ne halyqaralyq demalys orynyna aınalar jerlerdi jekeshelendirip, áýlettik demalys oryndaryna aınaldyrǵan. Eldegi qarjylyq jaǵdaıy barlardyń óziniń jeke demalys oryny bar bolǵandyqtan, bolmasa elimizge qaraǵanda shetelte demalǵan tańsyq bolǵandyqtan elimizde demalys oryndaryn ashýǵa qulyqsyz. Sondyqtan, bizdi qyzyqtyrar demalys oryndary orta kásipkerlerge tıesili bolyp qalady. Olar bolsa, eldiń ishi-syrtynan demalýshylardyń kelýine tolyq shart-jaǵdaı jasaı almaıdy.
Taǵy bir sebep, bizde demalys mádenıeti durys qalptaspaǵan. Ózimizdiń kórkem tabıǵatymyzdy ózimiz qyzyǵyn kórgimiz kelmeıdi. Baılarymyz shetel asyp jatsa, qarapaıym hadyq óz aýlamyzdan shyǵa bermeımiz. Múmin, buǵan áleýmenttik jaǵdadaılar da áser etetin shyǵar. Qazirgi tańda kúnkóristiń kúıbeńimen bir kúnimizdi demalysqa arnaýǵa da ýaqytymyz joq bolar. Biraq, ózge jurttarǵa qarasaq bári de demalǵan ýaqyttynda demalyp, jumys ýaqytynda jumys jasap júr. Qaıta jumystan qajyp júrgen kezde, bir kún bolsa da ýaqytymyzdy demalysqa arnap jatsaq, ary qaraı ózimizge shabyt alyp qalar edik qoı.
Alataýdyń irgesinde otyrǵan almatylyqtar da Alatýǵa shyǵa bermeıdi. Almatylyq bolyp júrgenmen bárimizdiń tamyrymyz aýylda jatyr ǵoı. Aýylǵa da jylynda eki-úsh ret baratyn shyǵarmyz. Aýyldy saǵynǵanda irgemizdegi Alataýǵa shyqqandy bile bermeımiz. Áıteýir jaz kezinde biren-saranymyz bir ret taýǵa shyǵyp, qysta Medeýge bir baryp qaıtamyz. Qalǵanymyz jumystan bas almaımyz.
Mine, sol maýsymynda bir ret taýǵa shyqqan kezimizde ózimizge qaraǵanda ózge ulttardy kóp kóremiz. Eńbektegen baladan eńkeıgen qartqa deıin jaz dese jaz demeı, qys dese qys demeı taý basynda júredi. Qaraısyń da qyzyǵasyń. Biraq, ǵasyrlar boıy dala tabıǵatyna toıynyp qalǵandaı bolamyz da, dalanyń taza aýasynan qalanyń tútinin jutqandy artyq kóremiz.
Jaqynda reti kelip taýǵa bir shyǵyp qaıtqan edik. Sol jolda, Alataýdyń basyna apta saıyn shyǵyp turatyn Aıtbaı Aıtjanov degen azamtpen az-kem ańgimeleskenimiz bar edi.
Sóz arasynda Almatyny nusqap: «Ana, munardy kórdińder me? Ol jáı ǵana tútin emes, onyń astynda qaınaǵan tirshilik. Bireýler quda bolyp, toı jasap máz bolyp jatyr, al bireýler et jaqynynan aıyrylyp qaıǵy jutyp otyr. Taǵy bireýmen bireý bir-biriniń etin jep, bir-birin kúndep jatyr. Ár adamnan ártúrli enegrıa taraýda. Al munda bolsa tek taza, taza aýa, taza tabıǵat. Aınalań appaq qar, janyńda jasyl shyrsha, saǵan tek qushtarlyqtyń, jaqsylyqtyń energıasyn beredi. Bir kún bolsa da qaıshylyqqa toly tirshilikten kóri, tazalyqta ómir súrip, janyńa izgilik rýhyn jınap qaıtqanǵa ne jetsin?» dep bárimizdi oılandyryp tastady. Shynynda da, bizge bergen Allanyń úlken syıyn nege ıgiligimizge paıdalana almaı júrmiz? Júregimizge kúndelikti turmystyń kirin jınaı bergenshe, ony ýaqytynda nege tazartpasqa?!
Otandyq týrızmdi damytý árbir qazaq azamatynyń qolynda. Biz bárimiz ýaqtyly demalyp, jan tazalyǵyn qalasaq, otandyq týrızmde alǵa basady. Qalada tunshyqpaı, qazaqtyń kórkem tabıǵatyna qaıta jaqyndaıtyn bolsaq, ulttyq tazalyǵymyzdy qaıta qalpyna keltirerimiz anyq. Qorshaǵan orta minezdi qalyptastyrady deıdi. Endeshe belsendi ortada belsendi ómir súreıik. Kóktem de kele jatyr. Kóktemmen birge kórkem tabıǵatymyzdyń da qyzyǵyn kóreıik.
Turdybek Qurmethan
