Birinshiden, Qazaqstan osy uıymǵa múshe bolý arqyly shekaralyq qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa múmkindik alatyny belgili. Ekinshiden, elimiz uıymǵa múshe elderdiń múmkindigin paıdalana otyryp, qazaq jeri arqyly etetin narkotrafıktiń jolyn kesýge múmkindikke ıe bolady.
Aýǵanstannan keletin esirtki aǵynyn toqtatý úshin Qazaqstannyń jekedara kúresýi múmkin emes. Qazaq jerin kókteı etetin esirtkiniń biraz bóligi elimizde qalyp, jastardy ýlaıtyny jasyryn emes.
Sondyqtan resmı Astana Shanhaı uıymyna múshe memleketterdiń esirtki tasymalyna qarsy kúres jónindegi kelisimderin paıdalana otyryp, bul indettiń tamyryna balta shabýy qajet.
Sońǵy derekterge kóz salsaq, Qazaqstanda ondaǵan myńnan astam adam túrli esirtkilik zattardy paıdalanatyny málim bolyp otyr. 20 mıllıonǵa jýyq halqy bar el úshin bul beı-jaı qaraıtyn málimet emes. Qazaqstannyń esirtki dálizinen ony tutynýshy elge aınalyp bara jatqany bılikti qatty alańdatyp otyr. Sondyqtan SHYU múmkindigin paıdalanyp, esirtki aǵynyna tosqaýyl qoısaq, biz úshin úlken jetistik bolar edi.
Úshinshiden, Qazaqstannyń SHYU-yna múshe bolýynyń geostrategıalyq mańyzy bar. Qazaq eli úlken memleketterdiń múddesi toǵysqan núktede ornalasqan. Sol sebepti, Qazaqstan kórshilerimen yntymaqtastyq ornatýy tıis. Bizdiń SHYU-na músheligimiz – elimizdiń kaýipsizdiginiń kepili bolmaq. Búginde osy uıymnyń basty oıynshylary Qytaı men Reseı bizdiń qaýipsizdigimizge kepildik berip otyr. Osy turǵydan alǵanda uıymnyń Qazaq eli úshin mańyzy zor.
Qos derjava resmı Astanany ózderiniń strategıalyq odaqtasy sanap júr. Tipti, Qytaı men Reseı Qazaqstannyń 2010 jylǵy EYQU-ǵa na erekshe qoldaý bildirgenin bilemiz. Bizdiń EýroOdaqpen terıtorıasynan tysqary jatyp, EYQU-nyń tizginin qolǵa alýmyzǵa, birinshi kezekte Qazaqstannyń álemdik geosaıasatta shoqtyǵy bıik eki elmen tıimdi qarym-qatynas ornatqany sebepshi bolǵandyǵyn ańǵarýǵa bolady. Eger biz aınalamyzdaǵy kórshilerimizben durys saıası qarym-qatynas ornata almaǵanymyzda, EýroOdaq jarty álemniń tynyshtyǵyna jaýapker bolyp otyrǵan uıymnyń tizginin bizge ustatpas edi.
Álemdegi saıası jaǵdaılardy baıyptap saralaǵan adam, bul suraqtyń logıkalyk turǵydan durystyǵyna kóz jetkizetini anyq. Degenmen, bul bolashaqtyń enshisindegi sharýa.
Qazirgi tańda SHYU-ǵa múshe memleketterdiń bári Ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymyna (UQSHU) múshe ekenin umytpaǵanymyz jón. Sondyqtan jaqyn kúnderi SHYM áskerı uıymǵa aınalyp, NATO-ǵa qarsy turady dep paıymdaý artyqtaý bolary anyq.
Sońǵy ýaqyttary Shanhaı uıymynyń qaýipsizdik máselesin jıi keterýi de osyndaı oılardyń týyndaýyna sebepshi bolýy múmkin. Qaıta uıymǵa múshe memleketter SHYU-nyń aıasynda ekonomıka lyq yntymaqtastyqty órkendetýge basa mán berip otyr.
Áskerı-strategıalyq qaýipsizdikti damytý, senimdilik sharalaryn nyǵaıtý máseleleri SHYU-nyń áskerı uıymǵa aınalýyna túrtki bolatyn sebep emes. Tipti, mundaı másele resmı saıasatta múlde kóterilip otyrǵan joq. Shanhaı uıymynyń 2005 jyly 5 shildede Astanada ótken samıtinde alǵash ret AQSH-qa Kindik Azıadan áskerı bazalaryn alyp ketý týraly shart qoıylǵannan keıin Shanhaı uıymyn NATO-ǵa qarsy qoıýshylar boı kórsete bastaǵany belgili.
Sol kezde Ózbekstan AQSH-qa Hanabadtaǵy áskerı bazasyn áketýge alty aı ýaqyt bergeni esimizde. Munyń basty sebebi – AQSH Ándijan oqıǵasy kezinde resmı Tashkentti aıypty dep tapqan edi.
Qazir Ortalyq Azıa elderi ıslam ekstremısterinen qatty seskenip otyrǵany belgili. Qazaq «Jel soqpasa shóptiń basy qımyldamaıdy» dep beker aıtpaǵan. Islam ekstremısteriniń kórshiles Ózbekstan men Tájikstannyń mazasyn qashyrýy – aımaqtyń qaýipsizdik máselesin qaıta qaraýǵa májbúrlep otyr. Osy rette lańkestik toptardyń birneshe memleketten shyqqan transulttyq uıymdar ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Olardyń kózdegen saıası maqsattary bar. Sondyqtan SHYU-nyń beldi músheleri Reseı jáne Qytaıdyń sodyrlarmen kúrestegi is-tájrıbesinen úlgi alyp, ony kádege jaratýdan qashpaýymyz kerek.
Budan basqa Qazaqstannyń jaǵrapıalyq turǵydan Qytaı men Reseıdiń ortasynda ornalasýy elimizdiń saıası oıynshylyq qabiletiniń tanylýyna septigin tıgizetinin eskerýmiz kerek. Reseı men Qytaıdyń keı kezderi bir máselege bola qyzylsheke bolyp aıtysyp jatatyn kezderi bolady.
Sol kezde Qazaqstan saıası oıynshylyq qabiletin kórsetip, óziniń upaıyn túgendep alýy tıis. Al ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytýda SHYU-y orny erekshe. Uıymǵa Aýǵanstan, Belarýs, Iran jáne Mońǵolıa syndy elderdiń syrttaı baqylaýshy retinde qatysýy SHYU-nyń keleshegi zor ekenin meńzeıdi.
Qazaqstannyń SHYU-ǵa múshe bolýy – álemdik qaýymdastyq aldyndaǵy bedelin arttyratyny sózsiz. Budan basqa ekonomıkamyzdy damytýǵa qolaıly ınvestısıalyq aýra týǵyzatynyn aıta ketýmiz kerek. Bul rette Qazaqstan men Reseıdiń «Batys Eýropa Batys Qytaı» salǵanyn atap aıtýǵa bolady.
Qazaqstanǵa asa iri geosaıası oıynshylardyń arasynda aralyq arbıtr bolý múmkindigi berilip otyr. Kópjaqty, kúrdeli saıası oıyn barysynda Qazaqstan óz upaıyn túgendep otyrýy tıis. Búginde Qazaqstan álemdik derjavalarǵa táýeldi bolatyndaı elimizde Reseıdiń nemese AQSH-tyń áskerı bazalary joq. Qıyn-qystaý kezeńde esh Qazaqstannyń áskerı aerodromdaryn paıdalanbaǵany belgili. Demek, basqalar bas aýyrtyp otyrǵan baza máselesi Qazaqstanda joq deýge bolady.
Dalanews.kz anyqtamasy:
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy turaqty úkimetaralyq uıym retinde 2001 jylǵy maýsymnyń 15-inde Shanhaı qalasynda Qazaqstan, Qytaı, Qyrǵyzstan, Reseı, Tájikstan jáne Ózbekstan memleketteriniń ózara kelisimimen qurylǵan. O basta uıymǵa baqylaýshy bolǵan Úndistan men Pákistan qazir SHYU-nyń tolyqqandy múshesine aınaldy.
Oǵan múshe memleketterdiń jer kólemi 30 mıllıon 189 myń sharshy shaqyrymdy alyp jatyr. Halqynyń sany – 1 mıllıard 455 mıllıon adamdy qamtıdy, ıaǵnı munyń ózi jer sharyn mekendegen turǵyndardyń tórtten bir bóligi. Uıymǵa BUU-nyń Qaýipsizdik keńesi, Qytaı men Reseı sekildi alpaýyt elderdiń múshe bolýy onyń halyqaralyq arenada úlken saıası bedelge ıe bolyp, aımaqtaǵy AQSH múddesin teńgermeshilik dárejede ustaýǵa múmkindik berip otyr.
