Ótken aptada belgili orys jýrnalısi Alekseı Venedıktov óziniń Tvıtterdegi paraqshasynda (tómende sýrette) bylaı dedi:
«2025 jyly Qazaqstan latyn qarpine kóshpekshi eken. Al Soltústik Qazaqstan she?».
Osylaısha ol «Soltústik Qazaqstan Reseı jeriniń bir pushpaǵy» dep júrgen Jırınovskıı, Soljenısyn, Lımonov jáne taǵy basqalardyń (bulaı oılaıtyndar kóp, anyq) qataryna qosyldy. Tizim tolyǵyp keledi, baıqasańyz.
Qyrymnan aıyrylyp qan jutyp otyrǵan Ýkraınanyń qaıǵysy túk emes, negizi. Bizdiń qaıǵy odan aýyr. Biz astanamyzdan aıyrylǵan halyqpyz...
Qazaq astanasyn joǵaltty. Saýsaǵymyzdy berdik, qolymyzdy jutty.
2 jyl buryn jazýshy Gerold Belger (Geraǵa) DAT gazetine osyǵan baılanysty suhbat bergen. Geraǵa, kimge kimniń jeri tıesili ekenin qoryqpaı aıtqan.
Orystyń ımpersıalyq ambısıasyn aıyptaǵan, betine basqan. Oryssha suhbat edi. Aýdardyq. Ózektiligi ólmepti, óıtkeni.
– Geraǵa, Reseı jaqtan taǵy da qaýipti úndeýler estilýde. «Álimsaqtan orysqa tıesili jerlerdi Qazaqstan qaıtarýy kerek» depti. Buǵan ne deısiz?
– Iá...Bul maǵan baıaǵydan belgili áláýláı ǵoı. Men Soltústik Qazaqstanda mektepte oqyp júrgende aıtylatyn mundaı áńgime. «Qazaq jeri – álimsaqtan orysqa tıesili» degendeı. Tań qalatynmyn. Muny qaıdan shyǵardy? Aınaladaǵy aýyldyń ataýy túgel qazaqsha. «Kóktóbe», «Aqsaı», «Órnek», «Mektep», «Qaratal», «Jarqaıyń»...kóp endi. Halyq ta qazaq. Keı jerlerde orys atymen joq. Oılaıtynmyn, oqýshymyn ǵoı: «Muny orystyń jeri deıdi. Qaı sasqany?». Keıin kele kóp nársege kóz jetti, uǵyndyq.
Qazaqstandy orys jeriniń esebinen bóliske túsirdi degen áńgimeler baıaǵydan bar. Bireýler Lenındi aıypty sanaıdy. Sol kináli deıdi.
Óz basym jazýshy Soljenısyndy syılaımyn. Bir jaǵynan qazaqtar ony unatpaıdy. Onyń da kózqarasy shovınısik óıtkeni.
Óziniń atyshýly maqalasynda (Kak nam obýstroıt Rossıý?) ol bylaı dedi. «Gde kazah progonál stadý oves, eto kazahskaıa zemlá». Munda mysqyl jatyr, mazaq qylyp tur. Bul maqalany oqyǵan Asqar Súleımenov (ol sábet bıligine qarsy kúresken Soljenısyndy jaqtaıtyn edi): «Áı aram, buǵan qalaı mıy jetti, dáti bardy?» dep bulqan-talqan bolǵanyn bilem.
Biz aýylda turdyq. Esildiń jaǵasynda. Túmen, Orynbordan qazaqtar keletin. Ózderin «ish jaqtan» keldik deıtin. Keıin Omby, Orynbor, Astrahanda qazaqtar turatynyn bildim. Ózim Saratovta týdym ǵoı. Sol jaqtaǵy nemis aýyldarynda da qazaqtar bar edi.
Keıbir adamdar osymen «aýyrady». Terıtorıalyq tutastyqty ózgertý ıdeıasy ón boılaryna tarap ketken. Óz basym muny jaqtamaıtyndardyń qataryndamyn. Men qazaq jerinde, qazaq aýylynda óstim. Qazaqtyń tarıhyn bilemin jáne mundaı áńgimeni qısynsyz dep sanaımyn.
Qonaevtyń tusynda mynadaı jaǵdaı bolǵan. Qatelespesem, «QazPravda» gazetinde Kıbırov degen bir uıǵyr «Uıǵyrlar Jetisý avtohtony» degen maqala jazdy. Jetisý ólkesi uıǵyrǵa tıesili ekenin dáleldeýge tyrysypty.
Ol kezde Ortalyq komıtette Kamal Smaıylov, Ýstınov sıaqty tanystarym isteıtin. Bizdi, ádebıetshilerdi, onyń ishinde uıǵyr aqyn-jazýshylaryn osyǵan baılanysty jıynǵa jınady.
Áńgime: «Qalaı bolǵany, Almaty uıǵyrlardyń astanasy ma sonda?» degen taqyrypta órbidi. Ásirese, Sáken Júnisov ashýly edi. Tabıǵatynda tikminez, qyzýqandy adam ǵoı.
«Sonda biz qaıda qaldyq?» – dedi ol. Sodan sóztalas bastaldy da ketti...Bir kezde men turyp: «Oı, qoıyńdarshy ózi. Bul qazaqtyń da, uıǵyrdyń da jeri emes, nemistiń jeri» dedim.
Aýyzdaryn ashyp qaldy. Sáken maǵan tura umtylýǵa shaq qaldy.
«Almaty – nemistiń astanasy ma?». «Ie, nemistiń astanasy», – dedim. Hİİ ǵasyrdan beri nemis saıahatshylary bul ólkeni zerttegen, sýrettegen. Ári-beriden soń, eto zemlá prınadlejıt nemsam», – dedim.
Sáken Júnisovtiń shydamy shegine jetti: «Sonda qazaqtyń astanasy qaı jerde?». Men oǵan: «Qazaqtyń astanasy – Talǵar bolady» dedim. Zaldaǵylar bir sát tynshı qaldy da, qyran-topan kúlkige kómildi. Osylaı ázilmen úlken daýdyń aldyn alǵanymyz bar. Keterde Kamal Smaıylov qolymdy qysyp: «Áı molodes, taýyp kettiń!» dedi.
Muny nege aıtyp otyrmyn, aýzyńa
[caption id="attachment_10999" align="alignright" width="501"]
Alekseı Venedıktov.[/caption]
kelgendi kókı berýge bolmaıdy. Aıttyń eken tarıhı faktilermen dálelde, sóıtip bul áńgimege birjolata núkte qoı.
Qazaq pen orystyń shekarasy zań júzinde belgilengen.
Anyǵynda: «bul kimniń jeri?» degen saýaldy kese-kóldeneń qoısaq orystyń kóptegen eldi-mekenin «meniki» dep aıtýǵan qazaqtyń ábden quqy bar.
– Shynymen de, áıtpese, Reseıdegi Qorǵan (Kýrgan), Orynbor (Orenbýrg), Túmen (Túmen), Sarytaý (Saratov) sıaqty óńir ataýlary qaıdan shyqty? Máskeýdegi Orda (Ordynka) óz aldyna...
– Máskeýde Arbat bar. «Arbat» qazaq tilinde «arba men at» degendi bildiredi.
Qaıtalap aıtaıyn. Bir eldiń terıtorıasyna tıisken áńgimeler tym tereńdep ketse jaman.
Bizdiń orys kazaktaryn jáne ózge slavándardy bólinýge, iritki salýǵa ıtermelep otyratyn bir zymıan kúsh bar. Óz basym Reseıdiń Qazaqstanǵa qalaı qaraıtynyn jaqsy bilemin. Aıý tyrnaǵymen qazaq jeriniń bir pushpaǵyn tilip alsam deıdi, qytaıdyń aıdahary da osydan dámeli. Muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy Sem aǵaıdyń óz jospary bar...
– Munyń bárin reseılik arnaıy qyzmet uıymdastyryp otyr dep aıtýǵa bola ma? Aıtalyq, bılikti Keden, Eýrazıalyq odaqqa kirýge ıliktirý úshin osyndaı tásildi paıdalanýy múmkin be?
– Múmkin. Biraq, ashyq aıta almaımyn. Sebebi, saıasatker emespin. Men jazýshymyn. Alaıda sózińniń jany bar. Bul bizdiń bılikke qysym jasaýdyń óte ákki joly. Ara-tura «Baıqa!» dep qorqytyp turýǵa bolady. Biraq, qazaqtar da qarap otyrmaýy kerek. Saýsaǵyn shoshaıtyp, «Óziń baıqa, táıt» deýi qajet.
– Qazaqtyń jerine kóz alartyp otyrǵan arandatýshylardyń artynda kim tur, ne degenmen?
– Mundaı dúnıege, mundaı adamdarǵa múlde nazar aýdarmaý kerek. Iá, eger Soljenısyn aıtsa, sózsiz buǵan qarymta qaıtarý kerekpiz. Nurpeıisov, basqa da jazýshylar onyń málimdemesiniń mánsiz, qısynsyz ekenin tarıhı, jaǵrafıalyq derekter keltire otyryp joqqa shyǵarǵan jáne ashyq jazǵan. Biraq, taza «qazaqbaı» áreketter de boldy. «Basyn kesý kerek» degendeı. Bul ádis tıimsiz. Mundaı árbir pikirge dáleldi, saýatty túrde jaýap qatyp kúresý kerek. Mundaı oıdy qoǵam sanasyna tyqpalaı alatyn yqpaldy, úlken adamdarǵa ǵana qarsy jaýap qat. Al kákir-shúkirdiń ne degenine, kóńil aýdarmaı-aq qoıýǵa bolady. Olardyń attaryn da ataǵym kelmeıdi.
– Saıasattanýshy Rasul Jumaly kerisinshe oılaıdy. «Qazaq jeriniń terıtorıalyq tutastyǵyna kúmán keltirgen reseılik saıasattanýshylarǵa qarsy qatań jaýap qatqan jón» deıdi.
– Qaıtalap aıtaıyn, men únsiz qalaıyq degenim joq. Aldymen negizgi qarsylasyńnyń kim ekenin bilý kereksiń jáne onymen teń dárejede sóılesýiń kerek. Sóılegende tarıhı, jaǵrafıalyq, geosaıası dálelderge súıen. Al árbir usaq túıekke nazar aýdarsań, qutyryp ketedi, shynymen de yqpaldy ekenmin dep oılap qalýy múmkin. Olarǵa nazar aýdarmaý, kóńil bólmeý kerek.
– Bizdiń zıaly qaýym osyndaıda nege únsiz?
– Durys aıtasyń. Bizdiń fılosoftar bılikti aqtap, jaqtaı bergenshe arandatýshylarmen naqty dálelder negizinde kúrespeı me eken? Aıtalyq, Á.Nysanbaev, J.Ábdıldın sıaqtylar. Jazýshylarǵa da aıtarym sol. Biraq, olar buǵan barmaıdy, burysh-buryshta tyǵylyp otyr bári.
Eń tıimdi tásil qazaq qana emes qazaqstandyq zıaly qaýym ókilderi, qazaqtar, nemister, orystar, kárister, uıǵyrlar álgindeı arandatý maqsatynda aıtylatyn oı-pikirlerdi joqqa shyǵaryp, barlyǵy biraýyzdan ún qatýy kerek. Osylaısha memlekettiń bólinbeıtinin, birtutastyǵyn kórsetemiz. Men ózimniń azamattyq pozısıamdy osylaı kórsetkim keledi.
Daıyndaǵan Dýman BYQAI
