Qazaqstanda lýdomanıa máselesi tuńǵysh ret ǵylymı negizge súıenip zerttelip otyr – burynǵydaı ósek-aıańǵa, ańyzdar men joramaldarǵa súıenbeı, dáleldi derektermen bekitilgen. Jańa esep naqty qaýiptiń qaı tusta jatqanyn túsinýge múmkindik beredi, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Atalǵan baıandamany «Esbol Qory» qoǵamdyq qory ázirleýdi qolǵa alǵan. Bul qujat elimizde uzaq ýaqyttan beri júrip kele jatqan pikirtalastar men boljamdardy ǵylymı dálelderge súıengen taldaýǵa aýystyrady.
Buǵan deıin qoǵam men buqaralyq aqparat quraldarynda lýdomanıa taqyryby belsendi talqyǵa túskenimen, máseleni jan-jaqty qamtyǵan ǵylymı zertteý bolmaǵan edi. Jańa esep osy olqylyqtyń ornyn toltyryp, oıynǵa táýeldiliktiń el ishindegi taralý sıpatyn obektıvti baǵalaýǵa jol ashady.
Boljamnan derekke: máseleni ǵylymı taldaý
«Lýdomanıa fenomeni jáne onyń damýyna yqpal etetin faktorlar» dep atalatyn analıtıkalyq esep «Esbol Qory» (Esirtkisiz Bolashaq) qorynyń tapsyrysy boıynsha «Jastar» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń qatysýymen daıyndaldy. Zertteý jumysy derekterdi kabınetalyq taldaý ádisimen qatar sapalyq sosıologıa tásilderin – mamandarmen saraptamalyq suhbat júrgizý jáne oıynǵa táýeldilikke tap bolǵan jandarmen tereńdetilgen suhbattasý ádisterin qamtydy.
Jalpy alǵanda, esep avtorlary ekonomıka, quqyq, psıhologıa, áleýmettaný salalaryndaǵy sarapshylar men ońaltý ortalyqtarynyń jetekshileri qatarynan 10 mamanmen suhbattasty, sondaı-aq lýdomanıadan emdelip júrgen 60 adammen áńgimelesti.
Osylaısha pánaralyq tásil qoldanylyp, másele jan-jaqty qamtyldy. Zertteýdiń qorytyndylary memlekettik organdar men qoǵamǵa arnalǵan tájirıbelik usynystardyń negizine aınalyp, lýdomandardy saýyqtyrýǵa jáne aldyn alýǵa baǵyttalǵan sharalardy jetildirýge septigin tıgizedi.
«Biz qoǵamda lýdomanıaǵa qatysty alańdaýshylyqtyń jyldan jylǵa kúsheıip kele jatqanyn baıqap júrdik, alaıda bul qubylystyń kólemi men sebepteri jaıly naqty derekter bolmady. Buǵan deıin jarıa aıtylǵannyń bári tek boljamdar men túrli pikirlerge negizdelip keldi. Endi, bizdiń zertteýimizdiń arqasynda, jaǵdaıdy dáleldi materıaldarmen taldap, oıynǵa táýeldilikke qarsy tıimdi sharalar ázirleýge múmkindik bar. Narkotıkke táýeldilikpen kúreske den qoıǵan uıym retinde biz lýdomanıany da jastar men qoǵam úshin kem túspeıtin qaýip dep sanaımyz. Sondyqtan “Esbol Qory” bul zertteýdi qolǵa alyp, memleket pen qoǵamǵa jańa qaterge ǵylymı negizde qarsy turýǵa járdemdesýdi maqsat tutty», – deıdi «Esbol Qory» qoǵamdyq qorynyń tóraǵasy Jandos Aqtaev.
Zertteýdegi negizgi tujyrymdar
Analıtıkalyq eseptiń avtorlary alynǵan nátıjelerdiń birqatar boljamdy naqty derektermen alǵash ret rastaıtynyn atap kórsetedi. Qazaqstandaǵy lýdomanıany zertteý barysynda anyqtalǵan basty úrdister men faktorlar mynalar:
Azarttyq oıyndardyń ınternet arqyly jappaı qoljetimdi bolýy. Uıaly telefon men kompúter arqyly oıynǵa qosylýdyń jeńildigi lýdomanıanyń taralýyna yqpal etetin basty sebep retinde atalady. Kez kelgen orynda, kez kelgen ýaqytta oıynǵa qatysý múmkindigi táýeldiliktiń qalyptasý shegin tómendetip, qaýip-qaterdi eseleı túsedi;
Emosıalyq sebepterdiń materıaldyq múddeden joǵary turýy;
Oıynǵa tartylýdyń basty sebebi kóbine jeńiske jetý úmitinen góri, emosıalyq qozý men qumarlyqty sezinýge umtylys bolyp shyǵady. Sarapshylardyń aıtýynsha, oıyn barysyndaǵy áser men tolǵanys adamnyń negizgi maqsatyna aınalady, osylaısha materıaldyq utys keıingi orynǵa ysyrylyp, táýeldilikke jol ashady;
Onlaın-kazıno men sporttyq bás tigýlerdiń tanymal bolýy. Zertteý derekterine súıensek, Qazaqstanda eń kóp taraǵan azarttyq oıyndar – onlaın-oıyndar, onlaın-kazıno jáne sporttyq bás tigýler. Olardyń tanymaldyǵy uıaly telefon men kompúter arqyly ońaı qosylýǵa bolatynymen, tez nátıje beretindigimen jáne ońaı utysqa kenelýge degen elesin týdyrýymen baılanysty. Alaıda esep avtorlary Qazaqstanda tyıym salynǵan onlaın-kazıno sekildi zańsyz platformalardyń qaýiptiligin erekshe atap ótedi: mundaı saıttar zańmen shektelmeıdi, tutynýshylardy qorǵaý sharalary eskerilmeıdi, sóıtip oıynshylardy táýeldilikke tez uryndyrady;
Kóptegen paıdalanýshylar zańdy jáne zańsyz platformalardy ajyrata almaıdy. Sonyń saldarynan keıbireýler qaýiptiligi joǵary, tutynýshyny eshqalaı qorǵaý kózdelmegen resýrstarda oınap jatqandaryn bilmeıdi, syrttaı bári qaýipsizdeı kóringenimen, táýekel deńgeıi óte joǵary;
Táýekel toby – jas jigitter. Zertteý málimetteri boıynsha, lýdomanıa kóbine 18–35 jas aralyǵyndaǵy er adamdarda kezdesedi. Ásirese tabysy tómen nemese psıhologıalyq qıyndyqtarǵa ushyraǵan jastar osal top sanalady. Qarjylyq turaqsyzdyq, táýekelshildiktiń basymdyǵy men kúızelis faktorlary bul áleýmettik-demografıalyq topty oıynǵa táýeldilikke beıim etedi;
Zań shekteýleri jóninde tómen deńgeıdegi aqparattaný. Halyqtyń edáýir bóligi ıgorlyq bıznesti retteıtin zańdar jaıly jetkilikti bilmeıdi.
Quqyqtyq jáne qarjylyq saýattyń tómendigi men zańsyz onlaın-platformalarǵa ońaı qosylý múmkindigi azamattardyń tıisti zań normalarynan da, mundaı oıyndardyń ózderine jáne otbasyna tóndirer zardabynan da der kezinde habarsyz qalýyna ákeledi. Avtorlar sıfrly qoljetimdilik pen naryqtyń shashyrańqy jaǵdaıynda zańmen retteletin jáne zańsyz oıyn arnalaryn ajyrata bilý asa mańyzdy ekenin aıtady.
Zertteý derekterine sáıkes, qazirgi tańda oıyn zaldary emes, smartfon ekrany – azarttyq oıyndardyń negizgi kirý núktesi. Telegram-arnalardaǵy boljamdar, aınalyp ótetin saıt-siltemeler (aına-saıttar) men Instagram-daǵy kaperlik blogtar jastardyń kúndelikti sıfrlyq daǵdysyna aınalyp úlgergen.
Esep lýdomanıanyń keshendi sıpatta ekenin jáne oǵan qarsy kúreste vedomstvoaralyq úılestirýdiń mańyzdylyǵyn erekshe atap kórsetedi. Lýdomanıa máselesi boıynsha zańnamalyq ózgerister qabyldanǵan tusta basty mindet – memlekettik organdardyń, qoǵamdyq uıymdardyń jáne basqa da múddeli taraptardyń birlesip jumys isteýi, halyqtyń táýeldilik qateri men zańnamalyq shekteýler týraly aqparattanýyn arttyrý, sondaı-aq táýeldi jandarǵa kómek kórsetýdiń tıimdi baǵdarlamalaryn júzege asyrý bolmaq.
Esep avtorlary elde lýdomandar sanyna qatysty naqty statısıka keltirmeıdi; sarapshylardyń baǵalaýy da árkelki. Bul faktiniń ózi mańyzdy qorytyndy: táýeldilik kóbine jasyryn sıpatqa ıe bolyp, onyń aýqymyn uzaq merzimdi monıtorıńsiz baǵalaý qıyn.
Demek júıeli tásildiń qajettiligi de naq osy jerde aıqyndalady.
Zań shyǵarýshylar pikiri
Zertteý qorytyndylarymen tanysqan Májilis depýtattary da ǵylymı turǵydan taldaý jasaýdyń mańyzdylyǵyn qoldaıtyndaryn bildirdi.
«Sońǵy jyldary elimizde oıynǵa táýeldilik ýshyǵyp, otbasylardyń shaıqalýyna sebep bolýda. Jastar ońaı olja izdep, aqyrynda týǵan-týystaryn qıyn jaǵdaıǵa dýshar etip jatyr», – dep atap ótti Májilis depýtaty Elnur Beısenbaev. Ol ıgromanıaǵa qarsy turý jolynda belsendilik tanytyp júrgeni belgili.
«Sondyqtan bul zertteýdiń derekteri qoǵam úshin óte qajet, ári ǵylymı-zertteý nátıjeleriniń mańyzyn taǵy bir dáleldeı túsedi», – dep qosty depýtat, eseptiń qorytyndylaryn memlekettik saıasatty qalyptastyrýda paıdalanýǵa shaqyryp.
«Esbol Qory» qorynyń jańa baǵdary jáne aldaǵy josparlar
Kóp jyldan beri nashaqorlyqtyń aldyn alý sharalarymen belsendi aınalysyp kele jatqan «Esbol Qory» (Esirtkisiz Bolashaq – «Esirtkisiz bolashaq») lýdomanıany jańa áleýmettik synaq retinde kórip, oǵan aıryqsha kóńil aýdardy.
Qor ókilderiniń pikirinshe, ıgromanıa da jastar, otbasy jáne qoǵamnyń turaqtylyǵyna tikeleı áser etetin ótkir qaterge aınalyp úlgerdi. Osy zertteýdi qolǵa alý arqyly «Esbol Qory» bılik pen qoǵamnyń nazaryn júıeli áreketterdiń qajet ekenine aýdarýdy kózdeıdi.
Esep qoldanbaly maqsatta daıyndalǵan: onyń usynymdary profıldi memlekettik organdarǵa jiberilip te úlgerdi. Alynǵan qorytyndylar men usynystardyń negizinde táýeldiliktiń aldyn alý salasyndaǵy memlekettik saıasatty jetildirý josparlanyp otyr.
Qor bul baǵyttaǵy jumysty memlekettik qurylymdarmen jáne qoǵamdyq uıymdarmen birlesip jalǵastyrmaq – aqparattyq kampanıalar júrgizýden bastap normatıvtik qujattardy ázirleýge deıin atsalysatyn bolady.
«Esbol Qory» qory 2004 jyly qurylǵan jáne jastar arasyndaǵy esirtkige táýeldilikpen kúres baǵdarlamalarymen tanymal. Qor 2024–2026 jyldarǵa arnalǵan zańsyz oıyn bıznesine jáne lýdomanıaǵa qarsy kúres jónindegi keshendi jospardy úkimetpen birlese ázirleýge atsalysqan. Lýdomanıa týraly usynylyp otyrǵan analıtıkalyq esep – uıymnyń jańa táýeldilik túrlerine qarsy turý jónindegi kúsh-jigeriniń bir bólshegi.
«Esbol.kz» saıtynda bul baıandama kez kelgen múddeli uıym men kópshilikke qoljetimdi, ony zań jobalaryn ázirleýge, aǵartýshylyq bastamalar men Qazaqstandaǵy ońaltý sharalaryn jetildirýge paıdalanýǵa bolady.
