«Álemdi ózara múddeler basqarady» - bul málimdeme qazirgi jahandanǵan álemdegi halyqaralyq qatynastardyń dınamıkasyn jaqsy kórsetedi. Bul turǵyda Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qatynastardy jyl saıyn kúsheıip, jan-jaqty bolyp kele jatqan úılesimdi jáne strategıalyq mańyzdy yntymaqtastyqtyń úlgisi retinde qarastyrýǵa bolady.

Qytaı Syrtqy ister mınıstri Van Idiń Qazaqstanǵa sapary 20 mamyrda eki eldiń jan-jaqty strategıalyq áriptestikti tereńdetýge umtylysyn basa kórsete otyryp, ekijaqty baılanystardy damytýdyń jańa kezeńin belgiledi.
«Dostyq, jyldar ótken saıyn kúsheıe túsedi» – bul sózge qarap Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy uzaq merzimdi qarym-qatynasty tamasha sıpattaıdy. Otyz jyldan astam ýaqyt buryn qurylǵan eki eldiń dıplomatıalyq baılanystary ýaqyt synynan ótip, kóp qyrly strategıalyq seriktestikke aınaldy. Búgingi tańda bul qatynastar ózara árekettesýdiń barlyq aspektilerin qamtıdy: ekonomıka men saýdadan ǵylym men mádenıetke deıin. Jahandyq turaqsyzdyq pen jańa syn-tegeýrinder jaǵdaıynda eki eldiń yntymaqtastyǵy odan da mańyzdy ári suranysqa ıe bola túsýde.

Van Idiń sapary Qazaqstan sheshýshi ról atqaratyn «Bir beldeý, bir jol» sıaqty mańyzdy ekijaqty kelisimder men bastamalardyń mereıtoılyq kúnderimen tuspa-tus keldi. Bul eki el arasyndaǵy qatynastardyń tarıhı tereńdigi men bolashaǵyn kórsetedi. Van I ózimen birge jańa usynystar men jobalardy ǵana emes, sonymen birge ekijaqty qarym-qatynastyń bolashaǵy odan da jemisti jáne ózara tıimdi bolatynyna senimdi ustanymmen kelgendigin kóre alamyz.
Osylaısha, Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstriniń Qazaqstanǵa sapary jan-jaqty strategıalyq áriptestikti nyǵaıtý baǵytyn jalǵastyrýdy bildiretin mańyzdy oqıǵa boldy. Jahandyq ózgerister men syn-tegeýrinder aıasynda Qazaqstan men Qytaı ózara múddeler men senimge negizdelgen, birge jańa kókjıekterge shyǵýǵa daıyn úılesimdi yntymaqtastyqtyń úlgisin kórsetýde.

Bul maqalada Van Idiń Qazaqstanǵa is-sapary kezinde aıtylǵan bastamalaryna, Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qarym-qatynastyń qazirgi kúıine jáne aldaǵy ýaqyttarda eki memleket qolǵa alýy tıis jobalar men bastamalarǵa sholý jasaıtyn bolamyz.

Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy yntymaqtastyq pen qarym-qatynastardy nyǵaıtýdyń nátıjelerine sholý

1.1. Ekonomıkalyq jáne saýdaı baılanystarynyń nyǵaıýy
Sońǵy jyldary Qazaqstan men Qytaı ózderiniń ekonomıkalyq jáne saýda baılanystaryn aıtarlyqtaı nyǵaıtty, bul eki el arasyndaǵy taýar aınalymy týraly statısıkalyq derektermen rastalady. Qazaqstannyń Ulttyq statısıka búrosynyń derekterine sáıkes, Qytaı ımport pen eksport boıynsha Qazaqstannyń negizgi úsh seriktesiniń qataryna kiredi. Bul sholý osy strategıalyq yntymaqtastyqtyń negizgi aspektilerin, sondaı-aq qarym-qatynasty odan ári damytý perspektıvalaryn kórsetedi.

Aǵymdaǵy saýda qatynastary
2023 jyl Qazaqstan men Qytaı taýar aınalymynyń aıtarlyqtaı óskenin kórsetti, ol 2022 jylmen salystyrǵanda 30%- ǵa ósip, 31,4 mıllıard dollarǵa jetti. Qazaqstannan Qytaıǵa Eksport 34,7%- ǵa ósip, 14,7 mıllıard dollardy (19,8 mln tonna) qurady, al Qytaıdan ımport 44,8%- ǵa ósip, 16,7 mıllıard dollarǵa (3,9 mln tonna) jetti. Bul derekter eki el arasyndaǵy saýda baılanystarynyń qarqyndy damýyn kórsetedi.

Derekterdi taldaý qaralyp otyrǵan kezeńde Qazaqstannyń jalpy saýda kólemindegi Qytaıdyń úlesi 13% - dan 18% - ǵa deıin aıtarlyqtaı óskenin kórsetedi.

Bul eki el arasyndaǵy saýda baılanystarynyń nyǵaıýyn kórsetedi. Qazaqstandyq taýarlardyń Qytaıǵa eksporty aıtarlyqtaı ósti, al qytaı taýarlarynyń ımporty da ósýdi kórsetti.
Saýdadaǵy negizgi taýarlar
Qytaı Qazaqstanǵa túrli taýarlardy jetkizýdi edáýir arttyrdy. Atap aıtqanda, avtomobılderdi jetkizý 4 esege 61,4 myń birlikke deıin, kompúterler men noýtbýkter – 1,8 esege 6 mıllıon birlikke deıin, plasmassa men plasmassa buıymdary – 8,4%- ǵa 314 myń tonnaǵa deıin ósti.

Qazaqstan tarapynan Qytaıǵa eksport ta aıtarlyqtaı ósti. Munaı jetkizý 7,5%- ǵa 5,7 mıllıon tonnaǵa deıin, munaı gazy – 15,5%-ǵa 5,8 mıllıard tekshe metrge deıin, ýran – 42,7%- ǵa 10,4 myń tonnaǵa deıin, feroqorytpalar - 6,7%- ǵa 621,9 myń tonnaǵa deıin, ken men konsentrattar - 30,5%- ǵa 8,6 mıllıon tonnaǵa deıin, al maıly daqyldar tuqymdary (kúnbaǵys, zyǵyr) - 1,5 ese 631,3 myń tonnaǵa deıin ósti.

Taýar aınalymynyń qurylymyn zerdeleý Qytaıdyń Qazaqstan ımportynyń jalpy kólemindegi salmaǵy baıqalǵan kezeńde 6%- dan astamǵa artqanyn baıqaýǵa múmkindik beredi.

Tıisinshe, Qazaqstan Qytaı jetkizilimderine kóbirek táýeldi bola bastady. Eksport qurylymynda da eleýli ósim baıqalady, bul qytaı naryǵy tarapynan qazaqstandyq taýarlardyń ósip kele jatqan qyzyǵýshylyǵyn kórsetedi.

2. Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynastyń eki eldiń ekonomıkasyna áseri

Qytaıdyń ekonomıkasynyń ósýi
Qytaı ekonomıkasy sońǵy jıyrma jyl ishinde JİÓ-niń ortasha jyldyq ósimi 8,66% - ben turaqty ósýdi kórsetti. Bul turaqty ósim Qazaqstan úshin sheshýshi mánge ıe, óıtkeni ol Qytaı tarapynan qazaqstandyq resýrstarǵa suranysty qamtamasyz etedi. 2010-2019 jyldar aralyǵyndaǵy sıaqty belgili bir kezeńderde ósý qarqynynyń shamaly ǵana baıaýlaýy jáne álemdik ekonomıkalyq daǵdarystar men koronavırýstyq pandemıanyń áseri bolǵanymen, Qytaı ekonomıkasy turaqtylyq pen qalpyna keltirýdi kórsetýdi jalǵastyrýda.
Qazaqstannyń ekonomıkalyq jaǵdaıyndaǵy ózgerister
Qazaqstan ekonomıkasyna túrli faktorlar, sonyń ishinde ekonomıkalyq daǵdarystar men naryq konúnktýrasy áser etedi, bul statısıkalyq derekterge negizdelgen kestede kórsetilgen.

90-shy jyldardaǵy KSRO-nyń kúıreýi jáne odan keıingi ındýstrıalandyrý, sondaı-aq álemdik qarjylyq daǵdarystar sıaqty tarıhı oqıǵalar eldiń ekonomıkalyq ósýine aıtarlyqtaı áser etti. Sonymen qatar, 2020 jyly JİÓ-niń sátsizdigi koronavırýstyq pandemıadan týyndaǵan bolýy múmkin.

Qazaqstandaǵy JİÓ kórsetkishteri sońǵy jyldary 5%- dan aspaıdy, al sońǵy jıyrma jyldaǵy ortasha jyldyq ósim 5,34%-dy quraıdy, bul Qytaı úshin osyǵan uqsas kórsetkishten 3% - ǵa tómen. Nátıjesinde Qazaqstan ekonomıkasy óz kólemin Qytaıǵa qaraǵanda baıaý ósýde, bul aýqymnyń ulǵaıýyna baılanysty Qytaımen saýdany barǵan saıyn tıimdirek etedi .
Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy taýar aınalymy bolashaqta derekter men boljamdarǵa sáıkes óse beredi dep kútilýde. Qytaı ekonomıkasynyń damýy Qazaqstan ekonomıkasyna qaraǵanda anaǵurlym turaqty jáne daǵdarystarǵa beıim bolyp kórinedi, sondyqtan ekonomıkalyq daǵdarystardyń Qazaqstanǵa áserin azaıtý úshin Qytaımen ekonomıkalyq baılanystardy damytý mańyzdy. Sonymen qatar, jaqsy ornalasý, baı tabıǵı resýrstar jáne aýyl sharýashylyǵy úshin qolaıly jaǵdaılar eki el arasyndaǵy geografıalyq jaqyndyqty taýar aınalymyn damytýdyń mańyzdy faktoryna aınaldyrady.

1.3. Memleket aralyq seristestiktiń jańa múmkindikteri men damý perspektıvalary

Geografıalyq jaqyndyqty, Qazaqstannyń tabıǵı resýrstarynyń baılyǵyn jáne olarǵa Qytaı tarapynan joǵary suranysty, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵyn damytý úshin qolaıly jaǵdaılardy eskere otyryp, Qytaımen strategıalyq yntymaqtastyq eki el úshin de odan ári ósý men damýdy ýáde etedi. Sondaı-aq, Qazaqstannyń ekonomıkalyq tıimdiligin jaqsartýǵa kómektesetin Qytaı tarapynan ekonomıkany basqarý tájirıbesin zerdeleý múmkindigine nazar aýdarý mańyzdy.
Yntymaqtastyqty nyǵaıtýdaǵy mańyzdy qadamdardyń biri Qazaqstan Aýyl sharýashylyǵy Mınıstrliginiń 2024 jylǵy 7 aqpannan bastap Qazaqstannan Qytaıǵa qus sharýashylyǵy ónimderin ákelýge shekteýlerdi alyp tastaý týraly sheshimi boldy. Bul qazaqstandyq bıznes úshin, ásirese fermerler úshin jańa múmkindikter ashady jáne aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń saýda aýqymynyń ósýine yqpal etedi. Mundaı sharalar turaqty saýda baılanystaryn qurýǵa yqpal etedi, bul Qazaqstan ekonomıkasy úshin óte mańyzdy.
Geosaıası jáne ekonomıkalyq aspektiler
Ashyq teńizge shyǵýdyń bolmaýyna baılanysty Qazaqstannyń saýda joldary shekteýli, bul árbir iskerlik baılanysty erekshe mańyzdy etedi.

Bul turǵyda keńeıtilgen jalpy shekarasy bar (shamamen 1780 km) jáne álemdegi eń iri ekonomıka bolyp tabylatyn Qytaımen strategıalyq seriktestik erekshe mánge ıe. Shamamen 1,4 mıllıard halqy bar Qytaı qazaqstandyq ónimder úshin orasan zor jáne syıymdy naryq usynady.
Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstri Van Idiń 2024 jylǵy 20-21 mamyrda Qazaqstanǵa sapary eki el arasyndaǵy strategıalyq qarym-qatynastyń jańa kezeńin belgiledi. Bul sapar yntymaqtastyqty nyǵaıtýdaǵy jáne ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı baılanystardy odan ári damytýdaǵy mańyzdy qadam boldy. Sapar aıasyndaǵy máselelerdi talqylaý yntymaqtastyq úshin jańa perspektıvalar ashty jáne jemisti áriptestikti jalǵastyrýǵa ózara qyzyǵýshylyqty rastady.

Endi mınıstr Van Idiń sapary aıaqtalǵannan keıin Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qarym-qatynasty damytýdyń kelesi kezeńi bastalady. Qazaqstan Prezıdenti men Qazaqstan Premer-Mınıstriniń orynbasary, SİM Murat Nurtileý men onyń qytaılyq áriptesi birqatar mańyzdy kezdesýler ótkizip, odan ári yntymaqtastyq úshin jańa mindetter men maqsattar qoıatyn birqatar kelisimderge qol qoıdy. Kelesi bólimde Van Idiń Qazaqstanǵa sapary kezinde aıtylǵan maqsattar men jobalarǵa sholý jasalatyn bolady, bul eki dostas el arasyndaǵy ózara túsinistikti tereńdetýdiń mańyzdylyǵyn kórsetedi.

2. Kezdesýden qorytyndy: Qytaı men Qazaqstan arasynda Máńgilik strategıalyq seriktestik ornatý

2.1. Qasym-Jomart Toqaevtyń QHR Syrtqy ister mınıstri Van Idi qabyldaýyna sholý
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Qytaı Syrtqy ister mınıstri Van Imen 2024 jylǵy 20 mamyrda Astanada ótken kezdesýi eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń tereń strategıalyq mańyzdylyǵyn kórsetedi. Bul tarıhı sát tek tyǵyz dıplomatıalyq baılanystardy ǵana emes, sonymen qatar memlekettik kóshbasshylar deńgeıindegi tereń túsinistikti de kórsetedi.

Prezıdent Toqaev Qytaıdyń álemdik saıasattaǵy mańyzdy rólin moıyndap, qytaılyq bastamalar halyqaralyq beıbitshilik pen turaqtylyqqa yqpal ete otyryp, jahandyq kún tártibiniń negizgi elementterine aınalǵanyn atap ótti. Ol óz sózinde Qytaıdy ekonomıka, tehnologıalyq ınovasıalar jáne halyqaralyq ınvestısıalardy qosa alǵanda, kóptegen salalarda jetekshi kóshbasshy retinde tanydy, bul osy eldiń jetistikterine degen tereń qurmetti kórsetedi.
Prezıdenttiń sózderi Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy ekijaqty qatynastardyń nyǵaıýyn ǵana emes, BUU men SHYU sıaqty halyqaralyq uıymdar sheńberindegi yntymaqtastyqty odan ári damytýǵa umtylysty da kórsetedi. Bul Qazaqstannyń Qytaıda seriktesti ǵana emes, álemdik arenadaǵy negizgi odaqtasty da kóretinin aıǵaqtaıdy.
Prezıdent Toqaevtyń joǵary baǵasyna jaýap retinde mınıstr Van Qazaqstanda Dostyq qabyldaǵany úshin rızashylyǵyn bildirip, Qytaı Tóraǵasy Sı Szınpınniń izgi tilekterin jetkizdi. Bul eki eldiń memleket qaıratkerleri arasyndaǵy tereń baılanystardy jáne olardyń yntymaqtastyqqa degen ortaq umtylysyn kórsetedi.

Kezdesý barysynda saýda-ekonomıkalyq, energetıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq salalardaǵy yntymaqtastyqty odan ári damytý perspektıvalary talqylandy. Bul eki jaqtyń da qarym-qatynastaryn barlyq deńgeıde keńeıtý jáne tereńdetý nıetin kórsetedi.
Kezdesýdi qorytyndylaı kele, Prezıdent Toqaev Astanaǵa sátti Memlekettik saparǵa úmit bildirip, Qytaı kóshbasshysy Sı Szınpınge jyly lebizin bildirdi. Bul bolashaqta Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy dostyq jáne senimdi qarym-qatynastardy odan ári damytýdyń mańyzdylyǵyn kórsetedi.

2.2. Van I men Murat Nurtileýdiń kezdesýine sholý

2024 jyldyń 20 mamyrynda Qytaı SİM basshysy Van I men Premer-Mınıstrdiń orynbasary, Qazaqstan Syrtqy ister Mınıstri Murat Nurtileýdiń Astanadaǵy kezdesýi eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń jańa dáýirin belgiledi. Bul tarıhı sát halyqtar arasyndaǵy tereń dostyq pen ózara túsinistiktiń mańyzdylyǵyn, sondaı-aq aldaǵy jyldarǵa turaqty qarym-qatynas ornatýǵa degen umtylysty kórsetedi.
QKP OK Saıası búrosynyń joǵary laýazymdy múshesi Van Idiń sózderi Qytaı men Qazaqstan Máńgilik strategıalyq áriptester mártebesine ıe bolatyn jańa shyndyqty kórsetedi. Eki tarap ta eki ult pen olardyń azamattarynyń ál-aýqatyna yqpal etetin jigerli jáne mazmundy qoǵamdastyqty damytý úshin birlesip jumys isteýge daıyn ekendikterin bildiredi.
Qarym-qatynastaǵy bul mańyzdy qadam eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestısıalyq yntymaqtastyqtyń jańa taraýynyń bastalýyn bildiredi. Ol Qytaı men Qazaqstannyń ózara tıimdi qarym-qatynastardy nyǵaıtýǵa jáne bıznes pen ınvestısıalardy damytý úshin qolaıly iskerlik orta qurýǵa degen umtylysyn atap kórsetedi. Energetıka jáne munaı-gaz resýrstary salasyna erekshe nazar aýdarylady, onda Qytaı men Qazaqstan jańa sapadaǵy óndiristik kúshterdiń odan ári yntymaqtastyǵy men damýy úshin áleýetti kóredi.

Bul eki taraptyń ekonomıkanyń turaqty jáne ınovasıalyq salalaryn damytýǵa degen umtylysyn kórsetedi.
Biraq Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynasta ekonomıka ǵana sheshýshi ról atqarmaıdy. Eki el de jahandyq qaýipsizdik pen turaqtylyqqa degen adaldyqtaryn rastaıdy. Qazaqstan QHR Tóraǵasy Sı Szınpın usynǵan bastamalardy belsendi qoldaıdy, bul álemdik arenadaǵy ortaq maqsattar men mindetterdi tereń túsinýdi aıǵaqtaıdy.
Qazaqstannyń Bir (tutas) Qytaı qaǵıdatyn qoldaýy jáne onyń Taıvanǵa qatysty myzǵymas ustanymy erekshe atap ótýge turarlyq. Bul eki eldiń ulttyq qaýipsizdik pen egemendik máselelerinde bir-birin qalaı qoldaıtynynyń aıqyn mysaly.
Jalpy, Van I men Murat Nurtileýdiń kezdesýi ózara qurmetke, senimge jáne birlesip órkendeýge umtylýǵa negizdelgen Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynastyń jańa kezeńin belgileýdi bildiredi. Bul mańyzdy qadam eki eldiń de álemdik arenadaǵy negizgi qatysýshy retindegi ustanymyn nyǵaıtady jáne eki ult pen olardyń azamattarynyń múddesi úshin uzaq merzimdi seriktestikke negiz jasaıdy dep sholýdan qortyndy jasaı alamyz.

Qorytyndylaı kele, Qytaı Syrtqy ister mınıstri Van Idiń Qazaqstanǵa sapary eki eldiń dıplomatıalyq tájirıbesindegi mańyzdy oqıǵa ǵana emes, sonymen qatar olardyń arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń biregeı tarıhı jolynyń jarqyn dáleli boldy. Bul eki jaqty qatynastardyń tereńdeýin ǵana emes, sonymen qatar eki taraptyń ekonomıka men saýdadan bastap mádenıet pen bilimge deıingi ártúrli salalarda ózara tıimdi seriktestikti damytýǵa degen umtylysyn kórsetedi.
Mınıstr Van I men qazaqstandyq kóshbasshylarmen kezdesýler men kelissózder eki eldiń de kóptegen maıdandardaǵy yntymaqtastyqty odan ári tereńdetýge daıyndyǵyn kórsetti. Saýda baılanystaryn keńeıtý perspektıvalaryn talqylaý, birlesken ınvestısıalyq jobalarǵa belsendi tartý, sondaı-aq tájirıbe men tehnologıalarmen almasý Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy strategıalyq yntymaqtastyqtyń jemisin berýdiń jarqyn mysaldary bolyp tabylady.
Taýar aınalymy, ekonomıkalyq ósý jáne damý perspektıvalary týraly derekterdi taldaý Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy strategıalyq yntymaqtastyq eki el úshin de mańyzdy faktor bolyp tabylatynyn aıǵaqtaıdy. Saýda baılanystaryn nyǵaıtý jáne ekonomıkalyq saladaǵy ózara táýeldilik bolashaqta seriktestikti damytý perspektıvalaryn rastaıdy. Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy strategıalyq yntymaqtastyq ornyqty ósim men eleýli perspektıvalardy kórsetip otyr. Taýar aınalymyn ulǵaıtý, energetıka jáne agrarlyq salalardaǵy belsendi yntymaqtastyq, sondaı-aq ınfraqurylymdyq jobalardy damytý ekijaqty qatynastardy nyǵaıtýdyń negizgi faktorlary bolyp tabylady. Aldaǵy jyldary saýda jáne ekonomıkalyq baılanystardyń odan ári ósýin kútýge bolady, bul eki eldiń de jáne olardyń álemdik arenadaǵy pozısıalarynyń uzaq merzimdi turaqty damýyna yqpal etedi. Qytaıdyń ekonomıkalyq ósý serpinin taldaý onyń turaqtylyǵy men Qazaqstan úshin negizgi áriptes retindegi áleýetin rastaıdy. Eki el arasyndaǵy tyǵyz saýda baılanystaryn eskere otyryp, Qytaı ekonomıkasynyń turaqtylyǵy Qazaqstannyń ekonomıkalyq damýy men onyń saýda jáne ınvestısıalar salasyndaǵy múddelerin qamtamasyz etý úshin mańyzdy faktor bolyp tabylady.

Taýar aınalymy, ekonomıkalyq ósý jáne damý perspektıvalary týraly derekterdi taldaý osy yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵy men turaqtylyǵyn kórsetedi. Taýar aınalymynyń ulǵaıýy, ınfraqurylymdyq jobalardyń damýy jáne ekonomıkanyń túrli salalaryndaǵy belsendi yntymaqtastyq eki el arasyndaǵy áriptestiktiń ósý perspektıvalary men beriktigin rastaıdy.
Osylaısha, Van Idiń Qazaqstanǵa sapary eki halyq arasyndaǵy dostyq pen ózara túsinistikti ǵana emes, sonymen qatar eki eldiń ıgiligi úshin yntymaqtastyqty odan ári nyǵaıtýǵa jáne damytýǵa umtylysty bildiredi. Bul bolashaq yntymaqtastyq úshin jańa kókjıekter ashady jáne aımaqtaǵy jáne jalpy álemdegi beıbit jáne gúldengen beıbitshilikke mańyzdy qadam bolyp tabylady.