2017 jyly Qazaqstanda latyn grafıkasyna kóshý bastamasy resmı túrde kóterildi. Alaıda arada segiz jyl ótse de, jańa álipbı tolyq bekitilmeı, reforma jarty jolda turalap qaldy. Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń burynǵy dırektory Erden Qajybek pen saıasattanýshy Dos Kóshim bul bastamanyń ne sebepti sozbalańǵa túskenin Dalanews.kz tilshisine túsindirdi.
Ǵalym Erden Qajybektiń aıtýynsha, Qazaqstan latyn grafıkasyna kóshýdi toqtatpaǵan. Tek qatesi kóp, ǵylymı negizsiz nusqalardan bas tartqan.
“Latyn álipbıiniń daıyn bolǵanyna 30 jyldan astam ýaqyt ótti. Naqtyraq aıtsaq, 1991 jyldan bastap qolǵa alyndy. Men komısıa basshysy retinde sol nusqany usyndym. Alaıda bılikke bul unamady. Keıin usynylǵan álipbılerge birde-bir kásibı ǵalym qatysqan joq. Biz, kerisinshe, sol shıki nusqalardy synaýmen álekpiz”, – deıdi Erden Qajybek.
Ǵalymnyń sózinshe, qazirgi tańda Memleket basshysynyń ǵalymdarǵa qoldaý kórsetýi – oń ózgeris.
“Baǵymyzǵa oraı, Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly ǵalymdardyń pikirin ashyq qoldap otyr. Sondyqtan sabyr saqtaý kerek. Jýyrda bári óz ornyna keledi degen senimim zor”, – deıdi ol.
Úderistiń tejelý sebepteri
Profesor latyn álipbıine kóshýdiń baıaýlaýyna basty sebep retinde joǵary deńgeıdegi sheneýnikterdiń shamadan tys aralasýyn atady.
“Jiberilgen óreskel qatelerdi túzetý ońaı emes. Bireýler bılikke jaǵympazdaný úshin, bireýler óziniń “biliktiligin”, “aqyldylyǵyn, saýatyn” kórsetý úshin, bireýler (ashyǵyn aıtaıyn) nadandyqtan, basqalar “tapsyrmany oryndaý úshin” aralasyp otyr. Al ulttyq álipbı – pikirtalas nemese shyǵarmashylyq izdenis alańy emes, naqty til zańdylyqtaryna súıenetin ǵylymı jumys. Munda qıalǵa, erikke, joramalǵa, sýbektıvti kózqarastarǵa jol joq. Bul qaǵıdalar Ahań (Ahmet Baıtursynulynyń) zamanynan beri belgili”, – deıdi ol.
Erden Qajybektiń sózinshe, aldaǵy ýaqytta Halyqaralyq “Qazaq tili” akademıasynyń uıymdastyrýymen otandyq jáne sheteldik mamandar bas qosyp, máseleni naqty talqylaıdy.
“Sol jıynda bul máseleni qaýly retinde qaǵazǵa túsiremiz, ári resmı qujat túrinde tıisti mekemelerge joldaımyz. Sonymen qatar buqaralyq aqparat quraldaryna, áleýmettik jelige, ǵalamtorǵa ornatamyz”, — dep qosty ol.
Jańa álipbıge qoıylar basty talap
Ǵalym jańa álipbıdiń basty talaby tildiń tabıǵatyna saı bolýy keregin atap ótti.
“Tilimizdiń ár árpine bir tańba qoıý sonshalyq qıyn emes. Daýystylarǵa daýysty dybys tańbasyn jáne daýyssyzdarǵa daýyssyz dybys tańbasyn qoıý jetkilikti. Ókinishke qaraı, osy qarapaıym qaǵıdany kúni búginge deıin saqtaı almaı kelemiz. Qazirgi qazaq biletin kırıl (ádili, kırılshe emes – oryssha) alfavıti qazaq tiliniń álipbıi emes, orys-qazaq aralas tildiń álipbıi. Iaǵnı, eki-úsh uıyqtasa sorpasy qosylmaıtyn, tabıǵaty bóten, eki tildiń qospa, botqa álipbıi”, – deıdi Erden Qajybek.
Onyń sózinshe, latyn álipbıine qatysty kásibı tilshi-ǵalymdar arasynda eshqandaı daý joq.
“Qaıta aıtaıyn, ǵalymdardyń nusqasy daıyn. Al jańalyq ashqysy keletinder kóbine áýesqoılar nemese qarjyny ıgergisi keletin pysyqaılar. Qysqasy, kásibı mamandar emes”, — dep qosty ol.
Latyn grafıkasynyń qazaq tiline áseri
Erden Qajybektiń pikirinshe, latyn grafıkasyna kóshý qazaq tilin tabıǵı arnasyna túsirip, ulttyq oıdy jańǵyrtady.
“Botqa álipbıden arylyp tól, tilimizge saı álipbıge kóshý – oıymyzdy tazalap, boıymyzdy tikteıdi. Tilimiz jasandy tusaýlardan qutylsa, qaıyrylyp kelgen qanaty jaıylady. Oı túzeledi, óremiz ósedi. Ana tilimiz qarqyndy damı bastaıdy.”, – dedi profesor Erden Qajybek.
Saıasattanýshy Dos Kóshim ne deıdi?
Bul taqyrypqa qatysty saıasattanýshy Dos Kóshim de óz oıyn ortaǵa saldy. Aıtýynsha, atalǵan úderistiń toqtap qalýynyń naqty sebebi belgisiz.
“Negizinen, jańa álipbı jóninde 3–4 dybysqa baılanysty ǵalymdardyń pikiri ekige jarylǵanyn bilemiz. Sol bir sheshimge kele almaýdy syltaý etýi ábden múmkin”, — deıdi ol.
Sarapshy bul reformaǵa ǵylymı emes, saıası faktor kóbirek yqpal etkenin aıtady.
“Biz avtorıtarly el bolǵandyqtan, ǵylymı reformanyń ózin bılik basqarady”, — deıdi saıasattanýshy.
Dos Kóshim latyn grafıkasyna kóshý bastamasy alǵash ret Nursultan Nazarbaevtyń tusynda kóterilgenin eske saldy. Ol kezde reformanyń negizgi maqsaty jazýdy yqshamdaý, dybystardy zamanaýı tehnologıalarǵa beıimdeý bolǵan. Alaıda saıasattanýshynyń aıtýynsha, úderis ǵylymı negizde emes, ákimshilik nusqaýmen júrgizilgen.
“Men latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıin jasaý jónindegi komısıanyń múshesi boldym. Qatelespesem, 2017 jyly, Erden Qajybek bastaǵan komısıada 28 adam edik. Sondyqtan bul úderistiń qalaı júrgenin jaqsy bilemin. Bılik aralasty. Al negizi bılik fonetık ǵalymdardy shaqyryp, “Biz latyn grafıkasyna kóshemiz, sonyń ǵylymı negizin daıyndap berińder” deýi kerek edi. Biraq olaı bolmady”, — deıdi Kóshim.
Saldarynan ǵylymı ustanym men saıası múdde úılespeı, ortaq sheshim shyqpaǵan.
“Mamandardyń keıbiri bılikke baǵynyshty boldy da, “ne aıtsańyz, sony isteımiz” dedi. Al táýelsiz ǵalymdar “biz ǵylymı turǵydan durys nusqany ǵana jasaımyz” dedi. Nátıjesinde úderis toqtap qaldy. Biraq eń masqarasy biz áli kúnge deıin álipbıdi tolyq bekitken joqpyz. Resmı túrde núktesi qoıylǵan joq. Soǵan qaramastan, barlyq jerde, tipti eltańbaǵa deıin latyn qarpinde jazylyp qoıylǵan. Mundaı jaǵdaı eshbir elde bolǵan emes”, — deıdi ol.
Sonymen qatar saıasattanýshy latyn grafıkasyna kóshý máselesi mindetti túrde qaıta qolǵa alynatynyna senim bildirdi. Onyń pikirinshe, bul ýaqytsha úzilis.
“Qazirgi bılikpen be, álde basqa bılikpen be, ol mańyzdy emes. Mańyzdysy, bul úderis erte me, kesh pe, báribir júzege asady”, — deıdi ol.
Dos Kóshimniń aıtýynsha, 1939 jyldan bastap kırıl jazýyna kóshý qazaqtyń tól álipbıin joıyp, til tabıǵatyna bógde dybystardy engizgen.
“Bizge tolyq orys álipbıi engizilip, tek keıbir qazaqtyń tól dybystary shartty túrde qosyldy. Sondyqtan til mamandary ony “qazaq-orys álipbıi” dep ataıdy. Shyn máninde, 1939 jyldan beri biz óz álipbıimizben emes, bóten júıemen ómir súrip kelemiz”, — deıdi sarapshy.
Saıasattanýshynyń sózinshe, eń bastysy latynǵa kóshý emes, qazaqtyń tól dybystyq júıesin qalpyna keltirý.
“Másele bizdiń dybystyq tabıǵatymyzdyń buzylýynda. Kırılmen birge qazaq artıkýlásıasyna jat dybystar da engizildi. Sol dybystardy qoldanýǵa, aıtýǵa úırendik. Biraq bul tabıǵı úırený emes, zorlyqpen qalyptasqan daǵdy”, — deıdi Kóshim.
Ol qazaq tiliniń sózjasam júıesi men ishki zańdylyǵy da osy kezeńde álsiregenin atap ótti.
“Mysaly, kezinde biz “samavar” sózin “samaýryn” dep beıimdep alǵanbyz. Bul qazaq tiliniń ishki zańdylyǵyna saı keletin ádemi sóz edi. Al keıin sózjasam júıemiz múlde toqtady. Biz orys sózderin, termınderdi sol qalpynda qabyldaýǵa kóshtik. Osylaısha, tilimizdiń ózindik zańdylyǵy men sóz týdyrý qabileti joıyldy”, — deıdi ol.
Saıasattanýshynyń paıymynsha, latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbı saıası emes, ulttyq ári memlekettik qajettilik.
“Sondyqtan qazir bizge eń qajet nárse — ózimizdiń ulttyq tildik júıemizdi qaıta tiriltý. Latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbı sonyń bir qadamy bolmaq”, — dep túıindedi Dos Kóshim.
Buǵan deıin
Eske sala keteıik, latyn álipbıine kóshý bastamasy alǵash ret 2017 jyly kóterildi. Ol týraly Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev “Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý” atty maqalasynda aıtty.
“Birinshiden, qazaq tilin birtindep latyn álipbıine kóshirý jumystaryn bastaýymyz kerek. Biz bul máselege neǵurlym dáıektilik qajettigin tereń túsinip, baıyppen qarap kelemiz jáne oǵan kirisýge Táýelsizdik alǵannan beri muqıat daıyndaldyq”, — dedi ol.
Sondaı-aq Nazarbaev 2012 jylǵy “Qazaqstan – 2050” strategıasynda da bul bastamanyń strategıalyq mańyzyn atap kórsetken edi.
“Memleket óz tarapynan memlekettik tildiń pozısıasyn nyǵaıtý úshin kóp jumys atqaryp keledi. Qazaq tilin keńinen qoldaný jónindegi keshendi sharalardy júzege asyrýdy jalǵastyrý kerek.
Biz 2025 jyldan bastap álipbıimizdi latyn qarpine, latyn álipbıine kóshirýge kirisýimiz kerek. Bul – ult bolyp sheshýge tıis prınsıpti másele”, — degen bolatyn.
Saıasat Nurbektiń pikiri
Jaqynda Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri Saıasat Nurbek Qazaqstanda latyn grafıkasyna kóshý jumysy birneshe jyl boıy júıeli túrde júrgizilip kele jatqanyn málimdegen edi.
Aıtýynsha, qazirge deıin álipbıdiń birneshe nusqasy ázirlengen. Degenmen til mamandary lıngvıser, fılolog-ǵalymdar áli ortaq mámilege kelmegen.
“Bul jumys bizdiń mınıstrlik arqyly atqarylyp keledi. Álipbıdiń ár nusqasyn saraptaý barysynda ǵylymı-fonetıkalyq, orfografıalyq turǵydan ǵana emes, ekonomıkalyq jáne sıfrlyq saldarlary da qarastyrylýda. Sebebi qujat aınalymyn, kóshe ataýlaryn jáne basqa da jazbalardy jańa álipbıge kóshirý úlken shyǵyndy talap etedi”, – dedi mınıstr.
Saıasat Nurbektiń sózinshe, eń bastysy asyǵys sheshim qabyldamaı, barlyq faktordy eskere otyryp, durys nusqany bekitý.
“Sál sabyr saqtaýlaryńyzdy suraımyn. Jumys jalǵasyp jatyr, jaqyn arada qosymsha aqparat beriledi. Eń mańyzdysy – ǵylymı toptyń jumysyn tolyq aıaqtaýǵa múmkindik jasaý”, – dep túıindedi mınıstr.
