Qazaq halqynyń mádenıeti men salt-dástúrleri ǵasyrlar boıy qalyptasqanyn bilemiz. Bul dástúrler urpaqtan urpaqqa sabaqtasa jalǵasyp, halqymyzdyń ómir súrý salty, dúnıetanymy, adamgershilik qundylyqtary men rýhanı baılyǵyn aıshyqtap keledi. Qazaqtyń salt-dástúrleri qoǵamdaǵy adamnyń ornyn, áleýmettik jaǵdaıyn, otbasylyq qatynastardy jáne rýhanı ómirdi rettep otyrady. Qazaqtyń ómiri men salt-dástúrleri bir-birimen tyǵyz baılanysta bolyp, qoǵamnyń turaqtylyǵy men damýyna zor yqpal etýde.
Otbasylyq dástúrler – shańyraqtyń uıytqysy
Qazaq qoǵamynda otbasy ınstıtýty qaı zamanda da basty orynǵa ıe bolǵan. Qazaqtyń dástúrli otbasynda erli-zaıyptylardyń, ata-analardyń, balalardyń ózara qarym-qatynasy aıryqsha mańyzǵa ıe. Qazaqtyń otbasylyq salt-dástúrleri, sondaı-aq, ulttyq tálim-tárbıe men adamgershilik qundylyqtardy urpaqtan urpaqqa jetkizýge kómektesedi.
Aıtalyq qyz uzatý — ultymyzdyń eń mańyzdy qýanyshtarynyń biri. Qyz uzatý toıynda ulttyq ádet-ǵuryptar men salttar kórinis tabady. Qyz uzatylǵan kezde onyń otbasy men er azamattyń otbasy arasynda úlken syılastyq paıda bolady. Qyzdyń bolashaq ómirine qatysty aq batalar aıtylady. Bul dástúr arqyly qyzdyń jańa ómirge qadam basýy, úlkenderden bata alý mańyzdy dep sanalady.
Bul oraıda, jas jubaılar men ata-ana arasyndaǵy qarym-qatynasty atap ótken jón. Ultymyzda úlkenderdi qurmetteý — basty mindetterdiń biri bolyp sanalady. Ata-analar men úlkenderge qurmet kórsetý — qazaqtyń taǵylym-árbıesiniń negizi. Jas jubaılar ata-analaryn izetpen kútip, olardyń keńesterin tyńdaýǵa mindetti. Bul jas shańyraqtyń tuǵyry berik bolýyna, jubaılardyń aıaqtan turýyna yqpal etedi.
Qonaqjaılyq – qanymyzda bar qasıet
Qazaq halqynyń qonaqjaılylyǵy álemge áıgili. Qonaq kelgende árbir otbasy ózderiniń barlyq múmkindikterin kórsetip, qonaqqa dastarhanyndaǵy eń jaqsysyn, dámdisin usynady. Qonaqqa arnalǵan as-dámder, daıyndalǵan kıimder, kútý mádenıeti qazaqtyń keń peıildiligin kórsetedi.
Qonaq kútý salty qazaqtyń eń kóne jáne mańyzdy dástúri bolyp sanalady. Qonaq kelgende úlkenderimizden bastap, jastarymyzǵa deıin ony zor qurmetpen qarsy alyp, as-dámmen, jaqsy sózben kútip alady. Qonaqqa barǵan kezde de qonaqjaı úıdiń ıesine alǵys aıtyp, olardyń dastarhanynan dám tatyp, batasyn alý ádepke aınalǵan.
Etnograf G. Potanınniń aıtýynsha, qazaq qonaqtardy úıine shaqyrýda eshqashan tartynyp qalmaǵan. «Qonaq kelse, úıge qut kiredi» degen uǵymdy ustanatyn ultymyz bul dástúrdi óte qurmettep, ony ómirdiń bir bóligi retinde saqtap keledi.
Ulttyq merekeler – ózgeshe saltanatymyz
Qazaq halqynyń merekeleri ulttyq salt-dástúrlermen tyǵyz baılanysty. Árbir mereke óziniń ereksheligimen, mán-maǵynasy men qundylyqtarymen mańyzdy oryn alady.
Máselen, halqymyz keshe ǵana dúrildete toılaǵan áz-Naýryz meıramy — qazaq halqy úshin kóktemniń bastalýymen jáne jańa jyldyń kelýimen baılanysty erekshe mereke. Naýryz meıramynda halyq bir-birine ıgi tilekterin aıtyp, jańa ómirge qadam jasaǵandaı kúı keshedi. Meıram barysynda ulttyq taǵamdar ázirlenip, túrli oıyndar men qýanyshtar uıymdastyrylady. Bul meıram qazaq halqynyń birligin nyǵaıtyp, jaqsylyq pen beıbitshilikke degen úmitti arttyrady.
Halqymyzdyń urpaq tárbıesindegi mańyzdy dástúriniń biregeıi – Tusaýkeserdi eske alsaq, mán-mańyzy zor ekenine kóz jetkizemiz. Bul dástúr balanyń alǵash ret táı-táı basyp júre bastaǵan kezinde oryndalady. Ol búldirshinniń jolyna sáttilik, qut-bereke tilep, tusaýyn kesýge negizdelgen. Bul rásim de úlken qýanyshpen, sán-saltanatpen ótedi, oǵan áýlettiń týys-týǵandary, et-jaqyndary jınalady.
Quda túsý de qazaqtyń dástúrli úılený toılarynyń alǵashqy qadamy. Bul — eki jaqtyń arasyndaǵy baılanys pen kelisimniń nyshany bolyp tabylady. Quda túsý barysynda eki jaq bir-birimen tanysyp, úılenýge daıyndyqty bastaıdy. Ol rásim barysynda da quıryq-baýyr asatý, jaǵaly kıgizý, syı-sıapat jasaý sıaqty keremet joralǵylar bar. Olardyń barlyǵy jaqsylyqty, tatýlyqty, syılastyqty yrymdaıdy.
Rýhanı qundylyqtarymyz ben etıketimiz – eldigimizdiń nyshany
Qazaq halqynyń etıketi onyń adamgershilik ustanymdarymen, qurmet kórsetýmen tyǵyz baılanysty. Halqymyzda úlkenderge, qonaqtarǵa, áıelder men balalarǵa degen erekshe qurmet baıqalady. Qazaq etnograftary bul dástúrdi ulttyq psıhologıanyń basty bóligi retinde qarastyrady.
Joǵarydan baıqaǵanymyzdaı, qazaq halqynyń etıketi, onyń salt-dástúrleri, negizinen moraldyq qundylyqtarǵa, adamgershilik qaǵıdattaryna súıenedi. Bul mádenıette adamdar bir-birine degen izgi nıetpen, qurmetpen qaraýy tıis. Etnograf N.Hısmatýllınniń aıtýynsha, qazaqtyń etıketi árbir adamnyń qoǵamdaǵy orny men rólin aıqyndaıdy.
Sol sıaqty, ulttyq kıimderimiz ben sándik ónerimiz salt-dástúrlerimiz ben mádenıetimizben tyǵyz baılanysta. Qazaqtyń kıimderi ómir saltyn, tabıǵatty jáne qoǵamdaǵy áleýmettik qurylymdy beıneleıdi. Árbir kıim úlgisi, oıý-órnek, tipti túster men materıaldar óz aldyna bir mánge ıe.
Qazaqtyń oıý-órnekteri ulttyq ónerdiń bir bóligi bolyp tabylady. Oıý-órnekterdiń árqaısysy belgili bir maǵynaǵa ıe, olar tek kıimde emes, turmystyq zattar men úı jıhazdarynda da qoldanylǵan. Oıýlar arqyly ultymyz tabıǵatpen, jermen jáne kókpen baılanys jasaǵan. Bul óner túri qazirgi ýaqytta da ózekti, sebebi ol qazaqtyń mádenıetin, tarıhyn beıneleıdi.
PS: Qazaq halqynyń salt-dástúrleri ǵasyrlar boıy qalyptasyp, urpaqtan urpaqqa jalǵasyp keledi. Olar qazaq halqynyń ómir súrý salty, dúnıetanymy men adamgershilik qundylyqtaryn aıqyndaıdy. Ásirese, otbasylyq dástúrler, qonaqjaılylyq, ulttyq merekeler men etıket qazaq halqynyń biregeıligin, rýhanı baılyǵyn saqtaýǵa yqpal etedi. Qazirgi ýaqytta da bul dástúrler qazaq qoǵamynda mańyzdy ról atqaryp, urpaqtar arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtady. Etnograftardyń aıtýynsha, salt-dástúrler tek mádenı mura retinde ǵana emes, qoǵamnyń damýyna da yqpal etedi, óıtkeni olar halyqtyń rýhanı tutastyǵyn saqtaıdy.
