Búgingi tańda, 1920 jyly qurylyp, 1925 jyly birigýi aıaqtalǵan Qazaq respýblıkasynyń 1925-1936 jyldardaǵy jer kólemi men qazaq halqynyń sany týraly naqty ǵylymı zertteý jumysy joq.
Olaı deýge, Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty 2000 jyldardyń birinshi onjyldyǵynda shyǵarǵan «Qazaqstan tarıhy» atty akademıalyq 5 tomdyqta berilgen derekter men sol HH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynda jaryq kórgen resmı eńbekterdegi statısıkalyq málimetterdiń múldem sáıkes kelmeıtini negiz bolady. Biz, atalǵan ınstıtýt ǵalymdary shyǵarǵan akademıalyq 5 tomdyqtaǵy málimetterdiń durystyǵyna úlken kúmán keltiremiz jáne onda halyq sanynyń da, jer kóleminiń de kemitilip berilgeni týraly málimdeımiz.
Búgin osy maqalamyzda halyq sanyna qatysty emes, jerimizdiń kólemi men ony jyrymdaý tarıhyna qatysty toqtalatyn bolamyz. 1924 jyldyń sońynda Orta Azıa men Qazaqstanda bolǵan ulttyq-memlekettik mejeleý saıasatynan keıin barlyq qazaq jeri bir respýblıka quramyna biriktirildi. Qazaq AKSR aýmaǵy KSRO-nyń 13,3%-yn, RKFSR-dyń 15%-yn qurap, óziniń aýmaǵy boıynsha Sibir ólkesi men Iakýt (Saha) AKSR-inen keıin 3-oryndy ıelendi. Endi, sol kezdegi respýblıka jeriniń kólemi týraly derekkózderi ne deıdi?
Birinshi kezekte RKFSR Halyq komısarlar keńesi tóraǵasynyń orynbasary bolǵan T.Rysqulovtyń 1927 jyly shyqqan «Qazaqstan» atty eńbegine toqtalaıyq. Onda ol: «Qazaq jeriniń aýdany, Máskeýdegi memleket baspasynyń 1926 jyly shyǵarǵan «Bútin Keńester Odaǵy» degen kitapta 2 mıllıon 800 myń sharshy shaqyrym, bútin Keńester Ortalyq sanaq basqarmasynyń esebinshe 3 mıllıon 039 myń sharshy shaqyrym. Bul esepti Qazaqstan úkimeti de durys dep bekitip otyr», – dep kórsetedi. Al 1928 jyly jaryq kórgen «Qazaq Avtonomıalyq Sosıalısik Keńestik Respýblıkasy Ortalyq Atqarý Komıtetiniń 13-saılanǵan BOAK-tiń 3-sessıasyndaǵy esebine materıaldar» atty eńbekte Qazaq AKSR terıtorıasy 2 995 482 sharshy kılometrdi quraıdy dep naqty kórsetilgen. Al akademıalyq 5 tomdyqtyń 4- tomynda mejeleý aıaqtalǵan kezde Qazaqstan aýmaǵy 2,7 mln sharshy shaqyrymdy qurady dep, Qazaqstannyń búgingi tańdaǵy aýmaq kólemin kórsetedi. Iaǵnı bul basylymǵa sensek, Qazaqstan 1925 jyldan beri eshqandaı jerinen aıyrylmaǵan sıaqty.
Endi, ótken ǵasyrdyń 30-80 jyldarynda jaryq kórgen Qazaqstannyń ákimshilik-aýmaqtyq bólinisi tarıhyna qatysty eńbekterge súıene otyryp osy jyldardaǵy Qazaqstannyń jer kólemindegi ózgeristerge sholý jasaıyq: 1931 jyly – 2 814,6 myń sharshy km; 1938 jyly – 2 744,5 sharshy km; 1941 jyly – 2 434,7 myń sharshy km; 1951 jyly – 2 753,6 myń sharshy km; 1965 jyly – 2 715,1 sharshy km; 1978 jyly – 2 717 myń sharshy km; 1987 jyly – 2 717,3 myń sharshy km boldy. Búgingi tańda, ınternettegi ashyq derekkózderine sensek, Qazaqstan Respýblıkasynyń jer kólemi 2 724 902 sharshy kılometrdi (biz qaraǵan basqa derekkózderi boıynsha 2 717,3 myń sharshy km) quraıdy. Iaǵnı 1925-1987 jyldar aralyǵynda Qazaqstan shamamen 300 myń sharshy km jerinen aıyrylǵany kórinip tur...
Qazaq jerine kim kóz tikpedi?! Jerimizdi bólshektep, ony jyrymdaýǵa baılanysty erinbegenniń barlyǵy neshe túrli jobalar jasady. Mysaly, 1926 jyly 4 maýsymda BOAK janynan qurylǵan Qazaq AKSR-y men Qyrǵyz Avtonomıaly oblysynyń ońtústik aýdandaryndaǵy jerge ornalastyrýdy zertteý jónindegi erekshe komısıanyń tóraǵasy M.Serafımov Qazaqstannyń ońtústik gýbernıalary men Qyrǵyz AO-nyń aýmaǵyndaǵy orys-kazaktar men ýkraındar úshin jeke avtonomıaly oblys quryp, ony tikeleı RKFSR-ǵa baǵyndyraıyq degen usynys jasady. Bul sol kezeńdegi T.Rysqulov, M.Myrzaǵalıev, J.Báribaev sıaqty jáne t.b. qazaq qaıratkerleriniń qarsylyǵynyń nátıjesinde júzege aspaı qaldy.
Sonaý HH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynyń ózinde Jetisý jerinde Uıǵyr avtonomıaly oblysyn qurý týraly ıdeıa eshbir tarıhı negizsiz uıǵyrlardyń tarapynan kóterilip, ortalyqqa osyndaı usynyspen hattar jazylyp otyrdy. Biraq az ulttarǵa qatysty bólshevıkterdiń naqty ustanymy men saıasaty qalyptasqan elde bul usynystar qoldaý taba qoımady. Biraq «ishten shyqqan jaý jaman» demekshi, biraz ýaqyt umytylyp qalǵan osy áńgimeni 1947 jyly Qazaqstan Kompartıasynyń sol kezdegi birinshi hatshysy Jumabaı Shaıahmetov qaıta kóterip, ortalyǵy Panfılov (qazirgi Jarkent) bolyp otyrǵan sol kezdegi Taldyqorǵan oblysynyń Panfılov jáne Oktábr aýdandarynan, Almaty oblysynyń Shelek, Eńbekshiqazaq, Uıǵyr, Narynqol jáne Kegen aýdandarynan turatyn Uıǵyr avtonomıaly oblysyn Qazaq KSR-iniń aýmaǵynda qurý týraly usynyspen I.V.Stalınge 2 ret, BK(b)P OK músheleri N.S.Patolıchevke, A.A.Jdanovqa jeke-jeke qaıtalap hat joldady.
Sol kezeńde, J.Shaıahmetov kartasyn syzyp Uıǵyr avtonomıaly oblysyn qurýdy josparlaǵan aýdandardaǵy uıǵyrlardyń sany 20%-dan sál ǵana asatynyn eskersek, onyń mundaı usynys jasaýyna qandaı túlenniń túrtki bolǵanyn arnaıy zertteý qajet! «Jobalanatyn Uıǵyr oblysy aýmaǵynda, – deıdi J.Shaıahmetov, – Shamamen 23 myń uıǵyr bar nemese olar halyqtyń jalpy sanynyń 20%-dan astamy bolady. Jańadan qurylǵan oblys Qazaqstan men oǵan irgeles respýblıkalarǵa shashylǵan uıǵyr halqynyń tartylys ortalyǵy bolady dep senimmen aıtýǵa bolady, nátıjesinde onyń halqy qysqa merzimnen keıin edáýir artyp, uıǵyr paıyzy anaǵurlym joǵary bolady». Shyn mánine kelgende, 1881-1884 jyldar aralyǵynda patsha úkimetiniń sheshimimen Qazaqstannyń Jetisý aýmaǵy men Soltústik Qyrǵyzstanǵa Shyǵys Túrkistannan kóshirilip qonystandyrylǵan 45 myń uıǵyr urpaǵynyń Qazaqstan jerinde avtonomıa suraýǵa eshqandaı quqyqtyq ta, moraldyq ta qaqysy joq bolatyn.
1924 jylǵy Orta Azıa men Qazaqstanda bolǵan ulttyq-memlekettik mejeleýden keıin Qazaq AKSR quramyna qosylǵan Qaraqalpaq avtonomıaly oblysy (QAO) 1930 jyly 15 naýryzdaǵy BK(b)P Qazaq ólkelik komıteti búrosynyń sheshimimen respýblıka quramynan shyǵarylyp, RKFSR quramyna qosylýy tıis boldy. F.I.Goloshekınniń usynysy boıynsha aýmaǵynda qazaqtar basymdyqqa ıe bolyp otyrǵan Tamdy, Taqtakópir jáne Qońyrat aýdandary Qazaq AKSR quramynda qaldyrylýy tıis edi. Biraq QAO túgelimen Ózbek KSR-i quramyna qosyldy. Bul az bolǵandaı, 1930 jyldardyń basynan bastap Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Bostandyq aýdany men birqatar jerlerin Ózbekstanǵa qosý jóninde qaıta-qaıta bastama kóterildi. Biraq Eltaı Ernazarovtyń jáne basqa da keńestik qazaq qaıratkerleriniń erekshe qarsylyǵy nátıjesinde bul sumdyqqa jol berilmedi. Ókinishke qaraı, 1930-1934 jyldardaǵy asharshylyq saldarynan osy aımaqtardaǵy halyqtyń basym bóligin qurap kelgen qazaq halqy qyrǵynǵa ushyrap, basymdyq ózbek halqyna kóshti. Bul jaǵdaı, Ózbek KSR basshylyǵy úshin ejelden qazaq halqynyń jeri bolyp kelgen tabıǵaty tamasha Bostandyq aýdanyn suraýǵa taptyrmas «negiz» boldy. 1936-1937 jyldary Qazaq KSR úkimeti Ózbek KSR-ine ýaqytsha paıdalaný úshin 329 myń ga jer berdi.
I.V.Stalın qaıtys bolyp, bılikke N.S.Hrýshev kelgennen keıingi jyldary qazaq jerine kóz alartý kórshilerimiz ben KOKP OK tarapynan qaıta-qaıta oryn aldy. Máseleniń basy Qazaqstanda «tyń jerlerdi ıgerýden» bastaldy. Obaly ne kerek, Jetisýdy jatqa qıǵanymen, Arqany qımaı, Qazaqstanda «tyń jerler joq» deýden tanbaǵan J.Shaıahmetov 1954 jyly 5-6 aqpanda ótken Qazaqstan Kompartıasy OK-niń İH plenýmynda «Qazaqstan Kompartıasy OK-ne jetekshilik jasaýym jańa talaptarǵa saı kelmeıdi» dep «moıyndaǵan» bolatyn. Osy «moıyndaýdan» keıin sóz sóıleýge jazylǵan 39 adamnyń 25-i sóz sóılep, olardyń basym kópshiligi J.Shaıahmetov pen I.Afonovty synap, olardy jerden alyp, jerge saldy. Ásirese ekinshi bolyp sóz alǵan QKP Aqtóbe obkomynyń birinshi hatshysy J.Táshenov kúni keshe ǵana ózin qyzmet babymen ósirgen J.Shaıahmetovti synaýda ózgelerden qatty erekshelendi.
Mine, osydan keıin kóp uzamaı 1955 jyly 12 sáýirde QKP OK-niń IV plenýmynda J.Táshenov QKSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń tóraǵasy bolyp saılandy.
Dál sol E.B.Taıbekov pen N.D.Ońdasynovty ornynan bosatyp, J.Táshenovti QKSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń tóraǵasy etip saılaǵan QKP OK-niń 1955 jylǵy sáýir plenýmy Dinmuhamed Qonaevty QKSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy etip saılaǵan bolatyn.
Ókinishke qaraı, 1956 jyly 21 qańtarda QazKSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń tóraǵasy Jumabek Táshenov pen Ábdiǵalı Ámrıev qol qoıǵan «Bostandyq aýdanyn jáne Betpaq dalanyń bir bóligin Qazaq SSR-i quramynan Ózbek SSR-i quramyna berý týraly qaýlysy» boıynsha atalǵan jerler Ózbek KSR-ne berildi.
1956 jyly 13 aqpanda ótken KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń májilisinde sóz sóılegen J.Táshenov óziniń bul áreketin «Bul sheshim qazaq halqynyń ózbek halqyna degen sheksiz senimi men súıispenshiliginiń, elimizdiń halyqtary arasynda qalyptasqan baýyrlastyq qatynastardyń aıqyn dáleli bolyp tabylady» dep, ózin aqtaýǵa tyrysty.
Al tarıhı derekter ne deıdi?
1956 jyly 21 qańtarda jalpy aýmaǵy 5 000 sharshy kılometrge jýyq Bostandyq aýdany; Ońtústik Betpaq dala kanaly aımaǵyndaǵy kólemi 95 myń gektar jer; Ortalyq Betpaq dala kanalynyń sol jaq tarmaǵy aımaǵynda ornalasqan kólemi 75 myń gektar jer; Qazaq KSR úkimeti 1936-1937 jyldarda Ózbek KSR-iniń ýaqytsha paıdalanýyna bergen kólemi 329 myń gektar jer kórshimizge berildi. Sol kezde Bostandyq aýdanynda 17 kolhoz, 2 mashına-traktor stansıasy, 49 628 adam (onyń ishinde ózbekter – 25,4%, qazaqtar – 17,5%, orystar men ýkraındar – 23%, tájikter 16,3%, qyrǵyzdar – 7%, basqa ulttar – 10,8 %) bolatyn. Iaǵnı jalpy aýmaǵy 10 000 sharshy km (shamamen 1 mln ga jer) bolatyn qazaq jerinen óz erkimizben máńgige aıyryldyq...
KSRO-daǵy tyń ıgerý naýqany aıasynda 1960 jylǵa qaraı N.Hrýshevtiń Qazaqstanǵa qatysty volúntarıstik jańa saıasaty qalyptasty. Qazaq halqynyń óz jerinde azshylyqqa aınalyp, ult qaıratkerleriniń KOKP OK aldyndaǵy dármensizdigin sezingen ol Qazaqstanda Tyń ólkesin quryp, ony tikeleı Moskvadan basqarýdy josparlaı bastady.
1960 jyly 19 qańtarda ótken Qazaqstan Kompartıasy OK-niń HVİİ plenýmynda D.Qonaev QKP OK-niń birinshi hatshysy bolyp saılanyp, Qazaq KSR-indegi eń joǵarǵy saıası bılikke qol jetkizdi. Al 1960 jyly 26 qańtarda QKP OK búrosy J.Táshenovti Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy etip bekitti. Bir qyzyǵy, J.Táshenovti Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń tóraǵasy qyzmetinen bosatyp, Qazaq KSR Mınıstrler Kabınetiniń tóraǵasy etip bekitý týraly QKP OK-niń 12 aqpandaǵy usynysy da, D.Qonaevty QKP OK-niń birinshi hatshysy etip bekitý týraly 19 qańtardaǵy sheshimi de KOKP OK Prezıdıýmy tarapynan taǵy da bir kúnde – 19 aqpanda maquldandy.
1960 jyly 25 qańtarda QKSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń «Qazaq SSR Sovhozdar mınıstrligin qurý týraly» jarlyǵy shyǵyp, mınıstrlik Aqmola qalasyna ornalastyryldy. QKSR Sovhozdar mınıstrligine Qostanaı, Aqmola, Kókshetaý, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan jáne Qaraǵandy oblystarynyń aýyl sharýashylyǵyna basshylyq etý mindeti júkteldi. Sovhozdar mınıstri bolyp buryn eshqashan Qazaqstanda jumys istemegen, 1953-1955 jyldary KSRO sovhozdarynyń mınıstri bolǵan A.I.Kozlov taǵaıyndaldy. 26 qańtarda QKP OK hatshylarynyń mindetteri bólinip, bekitildi. D.Qonaev birinshi hatshy ári OK búrosyna jetekshilik jasaýy tıis bolsa, Qazaqstanǵa eshqashan qatysy bolmaǵan, 1960 jylǵa deıin Reseıdiń Novgorod, Perm obkomdarynyń birinshi hatshysy bolǵan T.Sokolov QKP OK-niń Soltústik oblystaryndaǵy jumys jónindegi búrosynyń tóraǵasy bolyp bekitildi.
1960 jyly 26 jeltoqsanda «Respýblıkanyń soltústik oblystarynda sharýashylyq jáne mádenıet qurylysyn basqarýdy onan ári jaqsartý jáne olardyń orasan mol resýrstaryn neǵurlym tolyq paıdalaný» degen jeleýmen QKSR JK Prezıdıýmy tóraǵasynyń orynbasary K.Krúkova men Prezıdıým hatshysy úshin S.Muqanov qol qoıǵan «Qazaq SSR quramynda Tyń ólkesin qurý týraly» jarlyq shyqty. Ol boıynsha QKSR quramynda Tyń ólkesi qurylyp, Aqmola, Kókshetaý, Qostanaı, Pavlodar jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynyń jeri osy ólkege engizilip, ólkeniń ákimshilik ortalyǵy Aqmola qalasy bolyp belgilendi. Osy jarlyqpen Aqmola oblysy taratylyp, onyń aýdandary tikeleı Tyń ólkesiniń qaramaǵyna berildi. 28 jeltoqsanda ótken Tyń ólkekomynyń Plenýmynda T.I.Sokolov birinshi hatshy, S.B.Nıazbekov ekinshi hatshy bolyp saılandy. Al 29 jeltoqsanda shyqqan QKSR JK Prezıdıýmynyń «Tyń ekonomıkalyq ákimshilik aýdanyn qurý týraly» jarlyǵy boıynsha ortalyǵy Aqmola qalasy bolǵan Kókshetaý, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan jáne taratylǵan Aqmola oblysynyń Aqmola, Atbasar, Balkashın, Barankól, Vıshnev, Esil, Kalının, Qıma, Qorǵaljyn, Makın, Novocherkas, Stalın, Shortandy, Erkinshilik aýdandaryn biriktiretin Tyń ekonomıkalyq ákimshilik aýdany qurylyp, 1957 jyly qurylǵan Qostanaı jáne Soltústik Qazaqstan ekonomıkalyq ákimshilik aýdany taratyldy. Tyń ólkelik keńesi atkomynyń quramy bekitilip, buryn eshqashan Qazaqstanǵa qatysy bolmaǵan, KSRO Memjoskomy tóraǵasynyń orynbasary bolyp istegen V.V.Maskevıch atkom tóraǵasy bolyp bekitildi. Osylaısha, Hrýshev úı ishinen úı tigip, Tyń ólkesin tikeleı Moskvaǵa baǵyndyrdy. Kóp uzamaı, Ońtústik Qazaqstan jáne Batys Qazaqstan ólkeleri qurylyp, Shyǵys Qazaqstan ólkesin qurý josparlana bastady. Biraq bul aımaqtardy Qazaqstannan bólip alyp, ony Reseı quramyna qosý týraly másele kóterilgen joq.
Shyndyǵynda, N.Hrýshevtiń kómekshisi A.S.Shevchenkomen samolet úshin shekisip qalǵannan keıin, onyń ústine respýblıka sharýashylyǵynyń toqsan túrli salasyna durys basshylyq jasaı almaǵan J.Táshenovti 1961 jyly 6 qańtarda QKP OK búrosy «jumysyn durys atqara almaǵany úshin» degen negizdememen Qazaq KSR Mınkeńesi tóraǵasy qyzmetinen bosatty. Qyzmetinen alynǵany az bolǵandaı, 1961 jyly 1 aqpanda J.Táshenov QKP OK búrosynyń múshesi mindetinen de bosatyldy. Qyzmetinen alynǵan J.Táshenov 1961 jyldyń 19 sáýirine deıin jumyssyz júrdi.
1961 jyldyń 19 sáýirinde ótken QKP OK búrosynyń májilisinde ol Ońtústik Qazaqstan oblatkomy tóraǵasynyń orynbasary qyzmetine jiberildi. J.Táshenov 1961 jyly 25 sáýirde QKP Ońtústik Qazaqstan obkomynyń qaraýyna kelip, 3 aı 20 kúngi jumyssyzdyqtan keıin 26 sáýirden bastap oblatkom tóraǵasynyń orynbasary qyzmetine kiristi. QKP Ońtústik Qazaqstan obkomynyń bul sheshimi arada birneshe aı ótken soń baryp, 1961 jyly 11 qazanda QKP OK hatshylyǵy tarapynan bekitildi...
Qazaq jerinde tyń ıgeretin jer joq degen J.Shaıahmetovti jamandap, tyń ıgerýdi belsene qoldaǵan, Tyń ólkesi qurylǵan kezde Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy bolyp otyrǵan, tek qana 1961 jyldyń basynda jumyssyz qalyp, qyzmeti tómendep, Shymkent oblysynda jumys istegen J.Táshenov qaı kezde jáne qaı jerde qazaq jerlerin qorǵaǵany túsiniksiz?!
N.Hrýshevtiń Tyń ólkesine Qaraǵandy oblysyn qosý áreketi «kómir óndirisin tómendetip alamyz» degen QKP OK-niń birinshi hatshysy D.Qonaevtyń qasarysa qarsy turýy jáne KSRO Mınkeńesiniń tóraǵasy Hrýshevtiń orynbasary A.I.Mıkoıannyń qoldaýy barysynda júzege aspaı qaldy. Tyń ólkesin Qazaqstannan bólip alý baǵyty odan ary jalǵasty: 1961 jyly 3 aqpanda Tyń ólkelik soty uıymdastyryldy; 1961 jyly 11 naýryzda QKSR JK Prezıdıýmynyń «Qazaq SSR Daıyndaý mınıstrligin jáne Qazaq SSR Mınıstrler Sovetiniń Tyń ólkesi jónindegi Daıyndaý bas basqarmasyn qurý týraly» jarlyǵy boıynsha qurylǵan basqarma tikeleı Tyń ólkesine baǵynatyn boldy. 1961 jyly 21 naýryzda QKSR JK Prezıdıýmynyń tóraǵasy I.Sháripovtiń jarlyǵy boıynsha Hrýshev «Tyń jerlerdi ıgergeni úshin» medalimen marapattaldy. 1961 j. 20 naýryzda QKSR Sovhozdar mınıstrligi taratylyp, osy mınıstrlik negizinde eńbekshiler depýtattarynyń Tyń ólkelik Keńesi atkomynyń sovhozdar basqarmasy quryldy jáne Aqmola qalasyn Selınograd qalasy dep ataý týraly QKSR JK Prezıdıýmynyń jarlyǵy jarıalandy. 1961 jyly 21 sáýirde QKSR Tyń ólkesiniń quramynda Selınograd oblysy qurylyp, oblys quramyna engen Aqmola aýdanynyń aty Selınograd aýdany bolyp ózgertildi.
1962 jyly 20 qyrkúıekte taǵy da 421 myń ga jer Ózbekstanǵa berildi. 1962 jyldyń qarashasynda RKFSR-dyń Chelábi oblysy men QazKSR-nyń Qostanaı oblysy arasynda birinshiniń paıdasyn kózdegen terıtorıalyq aýys-túıister oryn aldy. 1965 jyldyń jeltoqsanynda bul sheshim qaıta qaraldy. Bir sózben aıtqanda, «Hrýshev jylymyǵy» QazKSR-nyń terıtorıalyq tutastyǵyna orasan zor qaýip tóndirip, qazaq jerin orystandyrý erekshe júrgizildi. Qazaq halqy óz jerinde azshylyqqa aınalyp, 1962 jyly 29%-dy qurady. N.Hrýshev S.Kenjebaev, J.Táshenov, D.Qonaev sıaqty jáne t.b. qazaq qaıratkerlerin ornynan alyp, qyzmetin tómendetýge tikeleı sebepker boldy.
Qazaqstandy birneshe ólkege bólip, julma-julmasyn shyǵaryp, árbir ólkeni Moskvadan kelgen T.Sokolov sıaqty emıssarlarǵa baǵyndyrǵan N.Hrýshev 1962 jyldyń sońyna qaraı Mańǵyshlaq túbegin Túrikmenstanǵa berý týraly bastama kóterdi. Biraq onyń bul áreketine D.Qonaev taǵy da qarsylyq bildirip, nátıjesinde bul bastama aıaqsyz qaldy. Al 1962 jylǵy jeltoqsan aıynyń basynda N.Hrýshev Ońtústik Qazaqstannyń maqta ósiretin aýdandaryn Ózbekstanǵa berý týraly aldyn ala bekitilgen josparyn Ońtústik Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń hatshysy I.Iýsýpovtyń usynysy arqyly KOKP OK Prezıdıýmynda bekitip, bul sheshimdi oryndaýdy D.Qonaevqa tabystady. Biraq D.Qonaev bul sheshimdi oryndaýǵa kelise qoımady.
Osydan keıin birinshi hatshy D.Qonaev 1962 jyly 26 jeltoqsanda ótken QKP OK-niń plenýmynda ornynan alynyp, bul orynǵa 1914 jyly týǵan I.Iýsýpov «saılandy». QKP OK-niń sheshimi 1963 jyly 19 qańtarda ótken KOKP OK Prezıdıýmynyń májilisinde maquldandy. I.Iýsýpovtyń QKP OK-niń birinshi hatshysy bolyp «saılanýyna» tek qana ońtústiktegi maqta ósiretin qazaqtyń jerlerin Ózbekstanǵa berý úshin ǵana emes, Qytaı Halyq Respýblıkasy men KSRO arasyndaǵy shıelenisken saıasat ta áser etkeni túsinikti. Bul endi óz aldyna bólek áńgime.
Al 1962 jyly 30 jeltoqsanda qyzmetine kiriser-kirispesten buryn, QKP OK-niń birinshi hatshysy I.Iýsýpov Maqtaaral jáne Kırov aýdandaryn Ózbekstanǵa berýdi usynyp, Ortalyq komıtetke hat joldady. Osy hattyń negizinde, 1963 jyly 17 qańtarda KOKP OK men KSRO Mınıstrler Keńesiniń qaýlysy boıynsha Shymkent jáne Qyzylorda oblystarynyń 171,7 myń adamy, 27 aýyl keńesi, 2 poselkelik keńesi, 208 eldi mekennen turatyn 3663 myń ga jerleri Ózbekstanǵa berilip, 1963 jyly 19 qyrkúıekte KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń «Qazaq KSR jáne Ózbek KSR arasyndaǵy shekarany ishinara ózgertý týraly» Jarlyǵymen bul alys-beris zańdastyryldy.
Arada eki jyldaı ýaqyt ótkende, 1964 jylǵy qazan plenýmynda N.Hrýshev taǵynan taıyp, ol orynǵa L.Brejnev keldi. Osydan kóp uzamaı, 1964 jyly 7 jeltoqsanda ótken QKP OK-niń plenýmynda D.Qonaev qaıtadan QKP OK birinshi hatshysy bolyp saılanyp, bul sheshim 1965 jyly 4 qańtarda ótken KOKP OK Prezıdıýmynyń májilisinde tolyqtaı maquldandy.
1963 jyly 17 qańtarda Ózbekstanǵa berilgen qazaq jerlerin qaıtarý ońaıǵa soqqan joq. Arada 8 jyl ótkennen keıin, 1971 jyly 22 aqpanda Ózbekstan KP OK hatshysy Sh.Rashıdov pen Qazaqstan KP OK hatshysy D.Qonaev birlese otyryp, L.Brejnevtiń atyna Kırov, Maqtaaral jáne Jetisaı (1965 jyly quryldy) aýdandaryn Qazaqstanǵa qaıtarýdy suraǵan hat joldady. Osyndaı hattyń jazylýy jaı ǵana formalızm bolatyn. Osy hattyń negizinde 1971 jyly 23 sáýirde KOKP OK Saıası búrosy atalǵan jerlerdi Qazaqstanǵa qaıtarý týraly sheshim qabyldady. 1971 jyly 28 maýsymda KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń Jarlyǵy boıynsha eki respýblıka shekarasyndaǵy ishinara ózgerister zańdastyryldy. Al osyndaı jaǵdaıǵa qol jetkizý úshin D.Qonaevtyń qanshama ter tókkeni ázirge bir ózi men bir Allaǵa ǵana belgili bolar. Bul másele de aldaǵy ýaqytta keshendi zertteýdi talap etedi. Sondyqtan D.Qonaev Qazaqstannyń jerlerin Ózbekstanǵa berýge qarsy bolmady dep aıtý (Táshenov Saıan Jumabekulynyń sózi) tarıhqa da, aqıqatqa da qıanat bolmaq.
Sábıt SHİLDEBAI, Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik arhıviniń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
Materıal "Jas Alash" gazetinen alyndy
