nemese «jyǵylǵan kúreske toımaıdy»
Al, bizdiń joǵaryda atalǵan «Qupıa shejireniń qupıasy» atty kólemdi eńbegimizge jasaǵan «taldaýyńyz» ǵalymnyń eńbegi deýden góri, bilmestiń áýresine kóbirek uqsaıdy. Onymen qoımaı, «Bizdiń qytaısha saýatymyzdyń azdyǵyn paıdalanyp...» deý arqyly jurtty taǵy da aldaǵyńyz keledi. Muny kórgen oqyrman: «Myna Qarjaýbaı Sartqojauly qytaıshany da birshama biledi eken-aý», - dep qalar. Árıne, sizdiń maqsatyńyz da sol – jurtqa bilimdi bolyp elesteý. Dardaısyp – ǵalym bolyp kóriný, dandaısyp – dáıeksiz sóıleý sizdiń úırenshikti ádetińiz ǵoı. Biraq, siz sony bilińiz, qazaq óte saýatty halyq. Ádep saqtap az sóılegenimen, kimniń sýaıt, kimniń shynshyl ekenin kósh jerden aıyrady.
Tileýberdi Ábenaıuly Tynybaıyn
Qazaqstan Ulttyq Ǵylym Akademıasynyń qurmetti akademıgi,
shyńǵyshantanýshy, tarıhshy, aýdarmashy.
«Biz ǵalymdar, saıasatpen shuǵyldanbaımyz, tek ǵalymı shyndyqty izdeýmen aınalysamyz. Sondyqtan Ábenaıulynyń keıingi tereń zertteý jumystary bizdi qyzyqtyrady. Buryn da mıllıondaǵan adamy bar túrik álemine shaǵyn ǵana álsiz Mońǵol jurtynan shyqqan adamnyń han bolýy túsiniksiz jáne shyndyqqa ulaspaıtyn jaı bolatyn.
Han tek qana kúshti elden, kúshti taıpadan shyqqan. Shyńǵys hannyń týǵan jeri, ósken ólkesi Burhan jáne Túrgen atty jerlerdi qazirgi Mońǵolıa aýmaǵynan da, soltústik Sibir ólkesinen de taba almaısyz. Ol jaqta ondaı jerler buryn da, beri de bolmaǵan. Kerisinshe, dál sol Burhan men Túrgen degen jer-sý attary Jetisý jerinde ejelden búginge deıin bar. Biz osyndaı dálelderge kóńil aýdardyq, bul zertteýdiń bastamasy dep oılaımyn. Muny mońǵol ǵalymdarymen birge talqylap, pikirtalas júrgizý kerek. Shyńǵys hannyń keńselik qujattary túrik tilinde júrgizilgen. Mońǵol bolsa, nege mońǵol tilinde júrgizilmegen? (astyn syzǵan biz, T. Á.) Mońǵol ǵalymdary bul týraly: «Óıtkeni ol túrikterdiń arasynda júrgendikten de, olarǵa túsinikti bolý úshin túrik tilinde júrgizdi»,-deıdi. Al, jaraıdy, delik, onda olar parsylarmen soǵysty nege parsy tilinde júrgizbeıdi? Arabtarmen soǵysty nege arab tilinde júrgizbedi? Reseıdi, Qytaıdyń teń jartysyn jaýlap aldy, «nege orys, qytaı tilderinde júrgizbedi?» degen suraqtardyń týýy zańdy.
Shyńǵys hannyń ózi túrik tilinde sóılegeni tarıhtan belgili. Mońǵol ǵalymdary Shyńǵys handy ózderiniń babasy retinde esepteı bersin. Biraq shyndyqtyń esigin ashyp qoıýymyz kerek. Shyńǵys handy túrki áleminiń kósemi retinde tanýǵa kelisýge tıispiz. Shyńǵys han – Altaı, Balqash, Alakól óńirinde ómir súrgen adam. Qazirgi Mońǵolıanyń aýmaǵynda turmaǵan. Osyny ǵalymdarymyz dáleldep, moıyndatý kerek. Bul tez arada sheshile qoıatyn másele emes. Zertteýdi ár túrli tásildermen ary qaraı jalǵastyra berý kerek. Dýlatıdiń, Bıchýrınniń eńbekteriniń bir jerinde Shyńǵys hannyń túrik tilinde sóılegeni, musylman dininde bolǵany, bir balasynyń oraza tutqany, bir nemeresiniń aty Muhammed bolǵany aıtylyp ketedi. Mońǵoldarda Muhammed degen esim joq qoı. Osyndaı naqty dálelder bar. Sondyqtan Tileýberdi Ábenaıulyn tyńdap, eńbegin ǵalymdardyń talqysyna saldyq. UǴA-nyń prezıdeým músheleri bul eńbekti ary qaraı jalǵastyryp, zertteý kerek degen qorytyndyǵa keldik (M. Jurynovpen suhbattasqan qarymdy jýrnalıs, daryndy aqyn, Tóreǵalı Táshenov, T. Á.)» - bul Qarjaýbaı Sartqojaulynyń "Shyńǵyshandy "qazaq qylý" Ábenaıulynyń ádepki isi" atty maqalasynan alynǵan úzindi («Qazaq úni», 4-sáýir). Ári sol maqaladaǵy eń kádeli sóz de – dál osy dáıek. Biraq, bul sózdi aıtqan maqala avtory emes. Qaıta, Murat Jurynov myrza – qazaqtyń eń dańqty perzentteriniń biri, memleket jáne ǵylym qaıratkeri. Ol kisi QR UǴA-nyń Prezıdenti, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, akademık syndy resmı laýazymdar men mártebeli ataqtardyń ıesi ekeni kópshilikke aıan. Sondaı-aq, Murat Jurynov myrza Ata zańymyzǵa «Jalpy bilim berý mindetti» degen asa mańyzdy mazmundy kirgizgen jáne munyń mánin Elbasynyń aldynda dáleldegen ultjandy qaıratker ekeninen de kózi ashyq jurttyń habary bar dep oılaımyz.
[caption id="attachment_13736" align="alignright" width="376"]
Qarjaýbaı Sartqojauly[/caption]
Demek, Murat Jurynov myrza Qarjaýbaı Sartqojaulynan ne isteýdi, qalaı sóıleýdi úırenetindeı kisi emes. Osynaý tulǵanyń pikiri – álemge áıgili QR UǴA-nyń, Qazaq ǵylymy korıfeıiniń (abyzynyń) pikiri. Maqala avtory osyny túsinbegen bolýy kerek, joǵarydaǵy óte qundy pikirge óz tarapynan narazylyq bildiripti. Sosyn: «Qazaqstan ǴA-nyń Prezıdent M. Jurynov myrzaǵa usynys» - degen aıdarmen usynys aıtqan kórinedi. İsjúzinde, Qarjaýbaı myrzanyń bul usynysy joǵarydaǵy ózi keltirgen úzindide qamtylǵan. Buǵan sol dáıektegi Murat Jurynov myrzanyń: «Muny mońǵol ǵalymdarymen birge talqylap, pikirtalas júrgizý kerek. Shyńǵys hannyń keńselik qujattary túrik tilinde júrgizilgen. Mońǵol bolsa, nege mońǵol tilinde júrgizilmegen?» - degen sózi kýá. Qarjaýbaı myrza, siz QR UǴA Prezıdentiniń óz sózin ózine usynys etip qoımaqsyz ba? Sonda, ol «usynystyń» avtory kim bolady? Mynaýyńyz – naǵyz ıdeıa urlaý ǵoı. Aǵasy, jurtqa qalaı sóıleýdi úıretýden góri, ózińiz oılap sóıleý týraly kýrstan ótseńiz durys-aý?!
Qarjaýbaı myrza, sizdiń osyndaı jaman ádetińiz, «Aýyl úıdiń monshaǵyn kúndiz urlap, túnde taǵatyn» sýmaqy qylyǵyńyz myna tusta da aıparadaı kórinip qalǵan. Siz ózińizdiń atalmysh maqalańyzda: «Qupıa shejireni zertteýshilerdiń deni búginge deıin «Gý» nusqasyn tuǵyr derek retinde paıdalanyp keldi», - dep bilgishsipsiz. İsjúzinde, biz «Qupıa shejireniń qupıasy» («Nurly-Álem» Almaty 2010 j. jáne faksımıleli nusqasy, «Shapaǵat-Nur» Almaty 2013 j., sondaı-aq, orysshaǵa aýdarmasy, «Taına taınoı ıstorıı», «Shapaǵat-Nur» Almaty 2013 j.) atty eńbegimizde, osy iri tarıhı qujatty – «Mońǵoldyń qupıa shejiresin» aýdaryp taldaǵan kitabymyzda ol týraly «Jalpy túsinikteme» degen taqyryppen birshama tolyq aqpar bergen edik. Siz bolsańyz, bizdiń sol sózdiń óńin aınaldyryp, óz «jańalyǵyńyz» etip kórsetpek bolypsyz. Kerisinshe, bizdiń sol kitap jaryq kórgenge deıin siz jurtqa: «Men «Mońǵoldyń qupıa shejiresiniń» túpnusqasyn mońǵol tilinen oqyǵamyn» - dep qoqılanyp kelipsiz. Sol sýaıttyǵyńyz bir-aq kúnde pásh bolǵan soń, bizdiń atalmysh eńbekke alǵashqy kezden-aq qarsy boldyńyz. Endi kelip, bir tańda «qytaı tiliniń mamany» bolyp shyǵa kelipsiz. Oqyrman aldynda osynsha kózboıaýshylyq jasaýdan uıalmaısyz ba?! Ar-uıat bolmaǵan jerden ǵylym-bilim ne izdesin?
Al, bizdiń joǵaryda atalǵan «Qupıa shejireniń qupıasy» atty kólemdi eńbegimizge jasaǵan «taldaýyńyz» ǵalymnyń eńbegi deýden góri, bilmestiń áýresine kóbirek uqsaıdy. Onymen qoımaı, «Bizdiń qytaısha saýatymyzdyń azdyǵyn paıdalanyp...» deý arqyly jurtty taǵy da aldaǵyńyz keledi. Muny kórgen oqyrman: «Myna Qarjaýbaı Sartqojauly qytaıshany da birshama biledi eken-aý», - dep qalar. Árıne, sizdiń maqsatyńyz da sol – jurtqa bilimdi bolyp elesteý. Dardaısyp – ǵalym bolyp kóriný, dandaısyp – dáıeksiz sóıleý sizdiń úırenshikti ádetińiz ǵoı. Biraq, siz sony bilińiz, qazaq óte saýatty halyq. Ádep saqtap az sóılegenimen, kimniń sýaıt, kimniń shynshyl ekenin kósh jerden aıyrady.
Myna bireý «túpnusqa» dep kórsetip qoıǵanyńyz da:
álde qalaı joqtan tapqan jańalyq emes, biz paıdalanǵan nusqanyń qosalqy, mórlengen beti ǵoı. Onyń shımaısyz taza nusqasyn, ıaǵnı, negizgi mátinniń 1-betin biz de bergen edik («Qupıa shejireniń qupıasy», faksımıleli nusqasy, «Shapaǵat-Nur» Almaty 2013 j., 12-bet, 1-faksımılege qarańyz). Onymen qoımaı, ol: «1», «2», «3» - degen, bálendeı mańyzy joq bólikterge bólinip qoıylǵan kórinedi. Sondaı-aq, oǵan – mórlengen betke, birsypyra mantaj jasalypty. Ásili, mórlengen bet bes baǵan bolyp: «嫩秃/黑/剌周» (nyn-tý-/hyı/-la-joý) degen sózben jáne «营盘做着» (ıiń-pan-zo-jy) syndy tustyq aýdarmamen, ońnan solǵa qaraı 5-baǵanmen aqyrlasady. Al, qalǵan baǵandar ol betke tán emes. Árıne, ol sizdiń isińiz emes shyǵar?! Óıtkeni, siz qytaısha bir pishikti (ıeroglıfti) de bilmeısiz ǵoı. Sóıte turyp, ózińizge kómektesken adamnyń atyn kórsetpegensiz. Sirá, ol adam shalasaýat bolǵandyqtan atyn ataýdan ózi jaltarǵan bolar. Bilimi tereń emes ekenin: «juan-chao mi-shi» nemese «chi-eng-ki-si ha-han-ne hý-ja-ǵý-er» - degen transkrıfsıa symaǵy anyq kórsetip tur. Sizge ǵylymılyq, naǵyz shyndyq kerek bolsa, onyń durysy bylaı:
Ásilgi mátin «元朝秘史» dep jazylǵan, ol «juan-chao mi-shi» dep emes, naǵynda «yuan-chao mi-shi» dep transkrıfsıalanady. Ony qazaqsha «Úıán-chaý mı-shy» dep balamalaýǵa jáne solaı oqýǵa bolady. Bul – osy tarıhı qujatqa berilgen qytaısha at. Ol qazaqshaǵa «Úıán áýletiniń qupıa tarıhy» dep aýdarylady. Osyndaǵy «úıán» (元) degen pishikti bizdiń mamandarymyz oryssha aksentpen, «ıýán» degen dybystyq aýdarmamen qabyldaǵan. Árıne, odan ǵylymǵa eshbir nuqsan kelip turǵan joq. Tek, zertteýshi eki dybystyq aýdarmanyń bir maǵyna beretinin, sondaı-aq, orysshasynan góri qazaqshasy ári tilimizge jatyq, ári túpnusqa tildegi dybystalýyna jaqynyraq ekenin túsine bilse bolǵany.
Al, ekinshi «transkrıfsıańyzǵa» kelsek, sizdiń «chi-eng-ki-si ha-han-ne hý-ja-ǵý-er» degenińiz ǵylymılyqty bylaı qoıǵanda, qytaı tiliniń qarapaıym tabıǵatyna múlde úıles kelmeıdi. Bul sóılem qytaı pishigimen «成吉思合罕讷忽札兀儿» dep jazylady. Ony «pın-ıin» (拼音) dep atalatyn sol tildiń latynsha ólshemdi transkrıfsıasymen «Cheng-ji-si he-han ne hu-zha-wu-er» dep jazady. Muny qazaqsha «Chyń-jiı-sy hy-han ny hý-ja-ý-yr» dep balamalaýǵa bolady. Odan qazaqshaǵa dybystyq aýdarma jasasaq: «Shyńǵys qaǵannyń qýzaýyry», ıaǵnı, «Shyńǵys qaǵannyń túp-tuqıany» bolyp shyǵady. Mundaǵy «qýzaýyr», qýzaý (tekteý) degen etistikten kelip shyqqan. Aıtalyq, bul: shymshý – shymshýyr (ot qalaıtyn, qyzǵan zatty ustaıtyn saıman), syqaý – syqaýyr (úıshi, tezshi sheberlerdiń quraly), t.b. sózdermen uqsas lıngvısıkalyq tásil arqyly jasalǵan. Ol ana tiliniń ýyzyna jaryp ósken qazaqtyń barlyǵyna túsinikti sóz.
Alaıda, siz ony birde «huja`ur. Qazirgi mońǵol tilinde – «h» dybysy túsip qalyp «uza`ur» (ýzaǵýr) dep aıtylady» dep, endi birde «Al «qaýzaý» degen sóz qazaq tilinde bar» dep taldaǵan kórinesiz (astyn syzǵan biz, T. Á.). Aǵasy-aý, túpnusqany tastaı salyp qaıda laǵyp ketkensiz? Mátindegi «忽札兀儿» (hý-ja-ý-yr), qýzaýyr degen sózdiń «ýzaǵýr» nemese «qaýzaý» degendermen qandaı qatysy bar? Mońǵol tilinde «ýzaǵýr» sóziniń bolý nemese bolmaýynyń bul arada eshqandaı mańyzy joq. Óıtkeni, bul sóz túpnusqaǵa jaqyn emes. Birinshiden, túpnusqanyń basqy dybysy – «ý» emes, «h»; ekinshiden, túpnusqada «ǵýr» degen býyn atymen joq. Ony ózińiz oıdan qosqansyz. Sizdiń «lıngvısıkalyq taldaýyńyz» birese túsip qalyp, birese ósip shyǵa keletin, ne dáıegi, ne tıanaǵy joq – kesirtkeniń (hameleonnyń) quıryǵy sıaqty qandaı bále?
Endi, «qaýzaý» degenińizge kelsek, onyń túpnusqadaǵy «qýzaýyr» sózimen qandaı qatysy bar? Joǵaryda aıtqanymyzdaı, «qýzaýyr» qýzaý degen etistikke jurnaq jalǵaný nátıjesinde qalyptasqan. Al, «qaýzaý» qaýyz syndy zatesim men sáıkesti jurnaqtyń birigýinen týyndaǵan. Iaǵnı, bul sóz (qaýzaý) astyqtyń dáni men qaýyzyn bir-birinen ajyratý degen uǵymnan kelip shyqqan. Qarjaýbaı myrza, sizge taǵy da aıtarym sol – Shyńǵyshandy mońǵol qylý úshin beker aramter bolyp júrsiz. Tipti, soǵan bola osynsha qoıan bultaqqa salyp, baqaı qýlyqqa baryp – ǵylymı taldaýdan maqsatty túrde qashqalaqtap, bosqa sharshaýdyń qazaq tekti adam úshin qandaı zárýligi bar edi?! Joq, álde, sizdiń ol jaqtaǵy depýtattyq mandatyńyz áli aqyrlasqan joq pa?!
Qurymetti oqyrman, Qarjaýbaı myrzanyń bizdiń «Qupıa shejireniń qupıasy» atty eńbegimizge jasaǵan qarsy taldaýynyń syıqy osyndaı – ilip alar bir shyndyǵy joq. Óıtkeni, ol kisi qytaı tilin múlde bilmeıdi. Al, osynaý tarıhı qujat qytaısha, onyń ústine kóne qytaısha jazylǵan. Kólemi sonsha zor kitapqa eshqandaı saýaty joq adam qalaı ǵana lıngvısıkalyq taldaý jasamaq. Bul qylyǵy – Qarjaýbaı myrzanyń árqandaı quıturqylyqtan taıynbaıtynynyń eń naqty aıǵaǵy bolmaq. Árıne, qytaı tilin bilmeý – eshkimge de aıyp emes. «Úsh tuǵyrly tildiń» qatarynda qytaı tiliniń ózi túgil, kóleńkesi de joq. Alaıda, onyń bilmegendi «bilemin» dep jurtty aldaǵany, oqyrmandy syılamaǵany – ári ókinishti, ári uıatty, qysqasy, ǵylymǵa, bilimge jat masqara tirlik dep qaraımyz.
Qarjaýbaı myrza, sizdiń ǵalym adamǵa laıyqsyz, ústirt pikir aıta beretin nashar ádetke etińiz ábden úırenip ketken sekildi. Oǵan myna bir: «Tek qana 1970-jyldary Beıjinde jaryq kórgen jańa qytaısha ońtaılandyrǵan (jalpyǵa arnalǵan) ıeroglıfpen bergen mátinmen jumys jasamaq bolǵansyń» - syndy sózińiz dálel. Biz paıdalanǵan túpnusqa Beıjińde emes, Kókhotta, İshki Mońǵolıanyń ortalyǵynda basylǵan. Sondaı-aq, onda eshqandaı da siz aıtqandaı «jańa qytaısha ońtaılandyrǵan (jalpyǵa arnalǵan) ıeroglıfpen bergen» mátin joq. Bastan aqyr kóne qytaısha arqyly, asa kúrdeli pishik (ıeroglıf) arqyly berilgen. Onyń ústine, «mońǵolsha balamasy» men «tustyq aýdarmasy» oqýǵa óte aýyr keletin qoljazba túrinde usynylǵan. Tek, «tutas aýdarmasy» ǵana baspasha túrde terip basylǵan. Alaıda, ol da erekshe kúrdeli nusqa bolatyn. Birinshiden, bul kóne qytaısha pishikpen basylǵan. Ekinshiden, sóztabynyń túrlenýine qaraı ondaǵy birtalaı pishikterdiń qosymsha bólikteri (字旁 / zy-pań bólikteri) taý (山), sý (氵), jer (土), qol (扌), aıaq (足), metal (钅), t.b. bolyp únemi ózgerip otyrady. Taǵy bir qıyndyq, túpnusqa tilge tán «r» men «l» dybystary múlde paryqtandyryp jazylmaǵan. Tek, pishikterdiń tusyna («mońǵolsha balamada») «舌» (shy / til) degen belgi qoıyp otyrylǵan. Biraq, ol ádis te tym júıeli qoldanylmaǵan. Osylardyń barlyǵynan syrt, zertteýshiler óz taraptarynan qystyrǵan, mátindi mońǵolshaǵa kúshpen burmalaǵan, uǵymdy shatastyratyn shartty belgiler men pishikter de tym kóp. Osylardyń barlyǵynan tysqary, «tutas aýdarmanyń» stılısıkasy qazirgi qytaıshaǵa kóp retterde úıles kele bermeıdi. Sondyqtan, ony, tek, arnaýly maman bolmasa, jaı qytaı tildi zıalylardyń eshbiri durystap oqı da, tolyqtaı túsine de almaıdy.
Demek, Qarjaýbaı myrza, sizdiń «jańa qytaısha ońtaılandyrǵan (jalpyǵa arnalǵan) ıeroglıfpen bergen» degen sózińiz eshqandaı shyndyqqa janaspaıdy. Tek, uıalmastyqpen oıdan oıystyrylǵan ótirik, pendeshilikpen jasalǵan qaralaý. Kerisinshe, «tutas aýdarmanyń» baspa nusqasyndaǵy kúrdeli pishikterdi qytaı tilinen habary bar zıaly qaýymǵa túsinikti etip ǵylymı túrde ońaılastyrǵan, jańa qytaıshamen kompúter arqyly terip jazǵan biz edik. Sondaı-aq, bul jáıtterdi sol kitabymyzda anyq túsindirip jazǵamyz. Eger, siz aıtqandaı bolsa, atalǵan kitaptyń «jalpyǵa arnalǵan» nusqasy bar bolsa, myna jurtqa kórsetińizshi. Tipti, sizdiki shyn-aq bolsyn delik. Bizdiń qandaı túpnusqamen jumys istegenimizdi «Qupıa shejireniń qupıasy» syndy atalmysh kitabymyzdyń ózi de anyq aıǵaqtap tur ǵoı. Osynsha sýaıttyqqa, jalaqorlyqqa barýǵa sizdi qandaı kúsh ıtermeledi eken, á?!
Úshbý «Qupıa shejireniń qupıasy» - bizdiń uzaq jylǵy qajyrly eńbegimizdiń, júıeli ǵylymı izdenisimizdiń jemisi. Atap ótkenimizdeı, ony tanyp oqý úshin mamanda, eń áýeli, ıeroglıftiń kóne, kúrdeli túrin jáne qylqalammen jazylǵan qoljazba nusqasyn tanı alatyndaı epıgrafıkalyq bilim bolýy kerek. Onan soń, keminde eki túrik tilin jáne kóne túrik jazbalaryn biletin lıngvısıkalyq daıarlyq qajet (Túpnusqany zertteýde túrik tilderin bilý óte mańyzdy ekenin İshki Mońǵolıa ǵalymdary da moıyndaǵan. Ári olar mundaǵy túrkızmniń basym orynda ekenin de atap kórsetken). Árıne, tarıhı bilimniń bolýy – basty shart. Ásirese, etnografıalyq, sonyń ishinde qazaq shejiresi men etnolıngvıstıkasy jóninde jaqsy bilim alǵan maman bolýǵa tıisti. Aılar, jyldar boıy tyrysyp úırený arqyly osy sharttardy ázirleýge qulshyndyq. Eń sońynda, mońǵol tilinen shamaly saýatty bolǵannyń artyqtyǵy joq edi. Óıtkeni, mundaǵy sózder kelsin-kelmesin mońǵolshaǵa burmalanǵan. Áttegenaıy – sol, mońǵol tilin bilý jaǵy bizde joq boldy. Alaıda, onyń ornyn daryndy lıngvıs ǵalym Buqat Bazylhanulynyń «Qazaqsha-mońǵolsha sózdigi» belgili deńgeıde toltyrdy (Ulanbatyr – 1977). Budan syrt, «Mońǵolsha-qytaısha sózdik» (新蒙汉词典) qatarly quraldardyń da zor kómegi tıdi («Shańý ıinshýgýán» baspasy, Beıjiń, 2002). Mine, osyndaı alǵysharttardy ázirleý arqyly biz «Qupıa shejireniń qupıasy» atty kólemdi eńbegimizdi jazyp shyqtyq. Bul qarsańda taldanǵan árbir sózdiń bet sanyn eskertýdi bylaı qoıǵanda, turǵan ornyn, koordınatyn anyq kórsetip otyrdyq. Biz solaı isteýdi, naqtylyqty – ǵylym jolyndaǵy, oqyrman aldyndaǵy bultartpas mindetimiz dep bildik. Sol eńbegimiz dalaǵa ketpepti, atalmysh kitabymyz oqyrmannyń suranysyna saı qazaqsha úsh qaıtara jáne orysshaǵa aýdarylyp bir ret basylyp shyqty. Osy jáne basqa eńbekterime joǵarydaǵy QR UǴA Prezıdenti, akademık Murat Jurynov myrzadan syrt, Maral Ysqaqbaıuly, Beksultan Nurjeke-uly, Muhtar Maǵaýın, Dýlat Isabekov, Qoıshyǵara Salǵarauly, Ýálıhan Qalıjan, Shámil Ábiltaı, Qabdesh Júmádilov, Sherıazdan Eleýkenov, Naýryz Qylyshbaev, Dáýletbek Baıtursyn, Tóreǵalı Táshenov, t.b. qazaqtyń birtýar, bilikti azamattary joǵary baǵalaryn berdi, izgi tilekterin bildirdi. Iaǵnı, bizdiń eńbegimiz quzyrly oryndardan da, zıaly qaýymnan da oń baǵa aldy. Sol úshin rahmetimizdi jáne shúkirshiligimizdi bildiremiz.
Tek, Qarjaýbaı myrza, siz ǵana bizdiń eńbekti túbegeıli joqqa shyǵarýǵa tyrysyp, qaradaı sharshap júrsiz. «Qaradaı sharshap» deıtinim, sizde dáıekpen sóılerlik bilim, bilim-ǵylymǵa qurmet eterlik daryn, ózgeni qoıǵanda, ózińizdi syılarlyq daǵdy joq sıaqty. Bizdi oıdan termın jasady dep jazǵyrypsyz. Biraq, onyńyz tolyqtaı negizsiz aıyptaý. Bul tarıhı qujattyń ǵylymǵa belgili túpnusqasy qytaı tilinde bolǵandyqtan, ol týraly osy tildegi termınder negiz etilse, bul – aqylǵa eń qonymdy sheshim bolmaq. Biz de osy ǵylymı ustanymdy basshylyqqa aldyq. Aıtalyq, «总译» (zuń-iı) degendi «tutas aýdarma», «旁译» (pań-iı) degendi «tustyq aýdarma» dep aýdardyq. Bular túpnusqany zerttegen İshki Mońǵolıa ǵalymdary qalyptastyrǵan termınder. Árıne, onyń qazaqsha aýdarmasyn jasaǵan biz. Óıtkeni, ne elimizde, ne shetelde bolsyn, osy tarıhı qujatty bizshe tolyq aýdarǵan jáne oǵan jan-jaqtyly taldaý jasaǵan qazaq tildi maman bolǵan emes. Sondyqtan, bizdiń ult tarıhy úshin tyńǵa túren salýymyzǵa týra keldi. Joǵarydaǵy jáne basqa da bilimdi, ardaqty azamattar men azamatshalardyń biz týraly Qazaqtyń eń basty gázetterine maqala jazyp qoldaý kórsetip jatqandary sodan ǵoı. Barlyǵyna Alladan abyroı, halyqtan qurmet násip bolsyn!
Ári joǵaryda attary atalǵan jáne odan basqa da tulǵalardyń kóbisi qazaq nemese qazaqstandyq bolǵanynan basqa, Qarjaýbaı myrza aıtqan «Járkentpen» eshbir qatysy joq kisiler. Soǵan qosa, bári de bizdi buryn esh ýaqytta tanymaıtyn adamdar bolatyn. Ol zańdy da. Biz QHR Altaıdaǵy Qaba aýnynyń týmasymyz. Ákem marhum Ábenaı Tynybaıuly da bul jaqtyń qazaǵyna aty tanys kisi emes-tin. Alaqanynan múıizgek ketpegen eńbekshi, qara taban malshy edi. Biraq, dinshe de, jańasha da óz zamanynyń eń saýatty kisileriniń biri bolǵan. Odan syrt, aýyl men aýdanǵa aty shyqqan bilgir shejireshi edi. Bizdiń tarıhqa qyzyǵýymyzǵa sol kisiniń ıgi yqpaly boldy. Qytaıda ulttyq saıasat durystalǵanda, ótken ǵasyrdyń 80 jyldarynda, aýyl meshitinde birneshe myń jamaǵatqa ımamdyq etti. Seksennen asa jas jasap, eshkimniń aqysyn jemeı, halqyna syıly kúıinde ómirden ozdy. Biz de sol kisiniń jolyn qýyp taza eńbekpen, qazaq tarıhy úshin bir kisilik úles qosaıyq degen izgi nıetpen júrmiz.
Siz atalmysh maqalańyzda: «2010 jyly meni izdep Tileýbaı degen azamat keldi. Tanysa kele bildim, seniń iniń eken. «Aǵam meni Sizge jiberdi. Jazbalarymdy ázirshe synǵa ala bermesinshi» degen sálemińdi jetkizip, seniń «Shynyńa kósh tarıh, Shyńǵyshan kim?», «Qupıa shejiresiniń qupıasy» degen kitabyńdy maǵan syıǵa tartty. «Sirá, menen kúdiktengen bolar. Kishilik tanytyp aldyma kelip otyr ǵoı» degen nıetpen iniń men ózińniń saǵyńdy syndyrmaıyn dep oılap, men de kisilik tanytyp, aǵalyq aqyl-keńesimdi berdim» - depsiz. Munyńyzdy bylaıǵy jurt shyn eken dep qalar-aý. Biz – qaıtken kúnde de Shyńǵyshan týraly birneshe zertteý eńbektiń avtorymyz. Sóıte turyp, ol taqyryptan beıhabar, Shyńǵyshan týraly bir bet qaǵaz jazyp kórmegen adamnan – Qarjaýbaı myrza, myna sizden qalaısha kúdiktenbekpiz. İnimniń, Tileýbaı Bazarbekulynyń sizge kezikkeni 2013-jyly ǵoı. Men Qoıshyǵara Salǵarauly syndy abyz aǵamyzǵa sońǵy shyqqan kitaptarymdy berip jibergem. Sonda siz eki qoltyǵyńyzǵa bizdiń eki kitapty («Qupıa shajireniń qupıasy» jáne «Túgel taýarıhtyń túbinde ne jatyr») qysqan kúıi kele qalypsyz, ıaǵnı, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetinde Tileýbaımen buıryqsha ushyrasyp qalǵansyz. Sosyn, oǵan túıeden túskendeı, aǵańnyń kitaptary olaı da bulaı eken. Men ony sóıtipte-búıtip jiberemin degen syńaıda orǵı sóılepsiz. Ony sol maıdandaǵy adamdar tegis estip turǵan eken. Sosyn, Tileýbaı jaı ǵana: «Jaza alsańyz, jazǵanyńyz-aq durys bolar edi. Synnan eshkimniń handyǵy taıyp ketpeıdi, qaıta, ǵıbyrat bolady» - depti. Sálden keıin alǵashqy áýenińizdi ózgertip, «Qupıa shejireniń qupıasyn» meńzeı: «Bul kitapqa joǵary ǵylymı ataǵy bar bireýdiń qoly kerek» - depsiz. Al, Tileýbaı: «Bul – ataqqumar kitap emes. Biraq, sol ataq túbinde osy kitapty ózi izdep tabady» - depti de, óz sharýasymen kete beripti. Qarjaýbaı myrza, ótirikshilik pen bilimdiliktiń arasynda teńdik belgisi joq ekenin áli bilmeısiz be?
Sizdiń «synǵa alý...» degenińiz – jıyn-toı saıyn aıtyp jurttyń qulaǵyn tozdyrǵan biz týraly ǵaıbatyńyz bolar? Onyńyzdy esh ýaqytta elemeımin de jáne siz týraly nesıe sóz aıtyp uıat qylyq jasamaımyn da. Óıtkeni, jeleksiz adamǵa usaq sóz jaraspaıdy. Bizdi de, ózgeni de oılandyratyny – sizdiń bilip ne bilmeı qazaq tarıhyna jasap júrgen qıanatyńyz. «Eskermegen daý jaman» demekshi, mundaı ultqa jat ushqary pikirler – ulttyq ıdeologıany búldiretin iritkige aınalyp ketýi múmkin?! Siz buryn Qazaq handarynyń atasyn – Shyńǵyshandy mońǵol deýshi edińiz. Osy joly, álgi «ekolog-mılısıa» ekeýińiz tutas qazaqty mońǵol dedińizder. Odan jaqsy áriptes tabylsa, taǵy ne derińizdi bir Qudaıdyń ózi bilsin?!
Qarjaýbaı myrza, siz: «Maqalańnyń qunyn kóterý úshin Shyńǵyshan problemasyn aıta otyryp Abaıdy, Qaztýǵandy, Sultanmahmutty, Maǵjan, Álkeı, Qanyshtardyń atyn qosyp tuzdyqtap otyrypsyń. Bulardyń Shyńǵys problemasyna qandaı qatysy bar degen suraq týady» - degen kórinesiz. Birinshiden, ol kisiler «tuzdyq» emes, qaıta, olardyń barlyǵy – ulttyń aqyl-oıy, ar-uıaty. Sizdiń «Bulardyń Shyńǵys problemasyna qandaı qatysy bar degen suraq týady» degenińiz de, saýatty kisige tán sóz bolmaı shyqqan. Atalǵan babalarymyz Shyńǵyshandy túrik, qazaq dep tanyǵan eken, demek, shyndyq – solaı. Siz mońǵol azamattaryn ataǵanda, únemi ataqtaryn, bedelderin dáriptep, kórnektilendirip otyrýdy eshqashan umytpaısyz. Al, qazaqtyń osynaý ulylaryn «bular», «tuzdyq» dep jeńil-jelpi sıpattaı salǵanyńyzdan da ult tarıhyna erte bastan-aq júrdi-bardy qaraıtynyńyzdy ańǵarýǵa bolady. Qazaq ǵylymynyń qarashańyraǵy týraly: «Onsyz da belin aldyryp aýyr qalde turǵan Qazaqstan Ǵylym Akademıasy...» - dep barynsha tómendete jazǵansyz. Sonda, QR UǴA-nyń qadiri siz úshin álgi «ekolog-mılısıa» qurly bolmaǵany ma? Olaı deıtinimiz, onyń árbir sózin aqıqatqa balap jalaýlatqanyńyzdy oqyrman áli umytqan joq.
Qarjaýbaı myrza, siz mońǵoldan basqa sheteldikterdi de kótermelep, mundaǵy jurttyń basyna shyǵara sóıleýge tym áýessiz. Olar týraly: «...kóne mátinderdi shemishkedeı shaǵyp, azýyn aıǵa bilegen birneshe ondaǵan, derektanýshylar seniń oılaǵanyńdy oılaı almady deısiń be?» - dep áspettep, aptyǵa marapat jaýdyrǵanyńyz da tym túsinikti qylyq emes. Sonda, olardyń «danyshpandyǵy», sizdiń janyńyzǵa jaqqan tusy – uly Shyńǵyshandy túrikten, qazaqtan tartyp alyp, jat halyqqa, mońǵol ultyna bergeni me? Onyń ústine, sóz qoldanysyńyz da fılologıa ǵylymdarynyń doktoryna laıyq emes. Myna «shemishkedeı shaǵyp» degen jargonnyń qaı jerine qyzyqtyńyz. Qazaqtyń piste, shekildeýik degen tól ataýlaryn bilmegenińiz de kisini tiksindiredi. Uly tulǵalarǵa, tarıhqa, tilge mensinbeı qaraý – jaqsy ádet emes. Onyń ústine, bul – shyn mánindegi ǵalymǵa tán tipti de minez emes.
Sizdiń ol zamanda İle bolmaǵan, ol zamanda qazaq bolmaǵan degen saryndaǵy pikirińiz de – tarıh ǵylymdarynyń kandıdatyna, ıaǵnı, sol ataqqa laıyq adamǵa tán emes. Biz İle, Jete toponımderin oıdan tapqamyz joq. «Qupıa shejireniń» túpmátinindegi «额列惕» (Y-le-tiı), «只惕» (Jy-tiı) degen toponımderdi İleti, Jete dep aýdarmaý múmkin emes. Tipti, olardan budan ózgeshe dybystyq aýdarma jasaý – ǵylymǵa istelgen qıanat bolar edi. Ónen boıyndaǵy Qulja, Narat, Shaty, Tekeli, Burqan, Túrgen, Járkent, Qarqara, Sharyn, Qapshaǵaı, t.b. degen jer-sý attaryna qarap ony İle demeý múmkin be? Álde, «Qarjaýbaı myrza renjip qalady eken» dep basqasha isteýimiz, tarıhı derekti teris túsindirýimiz kerek pe edi? Al, siz ondaı tarıhı qujattyq dáıekterden beıhabarlyǵyńyzǵa qaramastan bizdi jazǵyrasyz, «alaıaq» deısiz. Sonda, sizshe bolǵanda, qazaq tarıhy úshin shyndyqty aıtyp shyryldaý – alaıaqtyq bola ma? Kerisinshe, adal adam – qazaqty mońǵol dep qaralaǵan kisi me? «Pálsapańyz» qyzyq eken?!
Endi qazaq etnonımine kelsek, Shyńǵyshan ómirge kelmeı turǵanda «qazaq arba» (qazaq tergen) degen ataý bar edi. Eger, qazaq joq bolsa, ol ataý qaıdan shyqty. Ol – ol ma, sonaý Vavılon zamanynda da Qazaqıa (Hazaqıa) degen ataý bolǵan. Qazaq bolmasa, bul tarıhı ataý qalaı qalyptasty. Siz Ráshıd ad-Dınniń Shyńǵyshandy «Jalaıyr rýy» taraýynan taratqanyn, osy arystyń quramynda tóre, tóleńgit atty rýlardyń bolǵanyn bilmeıtin shyǵarsyz. Al, «Qupıa shejirede» Shyńǵyshannyń shyqqan rýy «dóró», ıaǵnı, tóre dep atalǵanynan da múlde habarsyz ekenińizde daý joq. Sondaı-aq, onda «Jalaıyrdyń táıjigit (taıshyǵut) rýy» degen derek bar ekenin bilmeıtinińiz de sózsiz. Tipti, «Altyn shejirede» Shyńǵyshannyń týysy Jamuha «Jalaıyr Jamuha» dep atalǵanynan da beıhabarsyz-aý shamasy. Osynyń barlyǵy naqtyly tarıhı qujattyq derekter. Eger, bulardyń bárin bilmeseńiz, onda Shyńǵyshan tarıhyna jarmasyp áýre bolmańyz.
Qarjaýbaı myrza, siz jalaıyr, alshyn degen túrkı etnonımderge nege shúıliktińiz? Jalaıyr týraly joǵaryda az aıaldadyq. Endi, alshyn týraly qysqasha toqtalaıyq. «Jámıǵ at-taýarıhta» alshy-tatar, ásili, alshyn-tatar dep atalatyny týraly anyq derek bar. Al, jalpy tarıhı derekterdi súzip, zerdelep qaraǵanda, ejelgi tatar quramynda: dóıt, tana, taz, tipti, baıuly, álimuly degen rýlardyń bolǵanyn ańǵaramyz. Endeshe, tarıhtaǵy tatardy – alshyn, ıaǵnı, qazaqtyń kishi júzi demeı, mońǵol desek durys bolmaq pa? Al, «阿史那» (A-shy-na) degen tarıhı etnonımdi ALSHYN dep aýdarýyma da, bir jaǵynan, olardyń dybystyq jaqyndyǵy, ekinshi jaǵynan, osy tarıhı dáıekter negiz boldy. Oǵan nesin shala búlinesiz. Azar bolsa, mońǵolmen dámdes bolǵan shyǵarsyz. Alaıda, jalaıyr men alshyn baýyryńyz ǵoı – kózińizdiń aǵy men qarasy ǵoı! Joq, siz úshin olaı emes pe? Álde, biz qatelesip otyrmyz ba?!
Qarjaýbaı myrza, siz ótkende jyr daryǵan kıeli Narynqol týraly jańylys sóılegen edińiz. Sonda, tilińizdi «kálımaǵa keltirgen» biz edik. Bul joly qut daryǵan Jarkent týraly: «Onsyz da belin aldyryp aýyr qalde turǵan Qazaqstan Ǵylym Akademıasynyń bedelin osynshama tómendetip «Jarkent akademıasynyń» deńgeıine túsirgenińiz qandaı úlken tragedıa» - dep kúńirenipsiz. «Jaman sóz aýyz sadaǵasy» degen, Jarkentte akademıa ashylsa, sizdiń basyńyzǵa qaıǵy túsetindeı, sonsha ne kórindi. Sary altyndaı júgeriniń otany, Batys Evropa-Batys Qytaı kólik jolynyń júregi bolǵan Jarkentke ondaı jaqsylyqty qımaıtyndaı, osynaý qasıetti mekennen ne jamandyq kórip edińiz? Álde, Burqan men Túrgen sonda bolǵandyqtan, ózińizge depýtattyq mandat bergen eldiń namysy úshin júregińizge muz baılanyp júr me? Qazaqtyń eline Shyńǵyshandy, jerine jaqsylyqty qımasańyz, sonda, siz – kimsiz?
Qarjaýbaı myrza, bizdiń sizge jaqpaıtyn «alaıaqtyǵymyz», «ádepsizdigimiz» munymen shektelmeıdi. Biz Shyńǵyshanǵa qatysty tarıhı qujattarda arǵyn, shanyshqyly, sirgeli, ýaq, t.b. arystardyń bar ekenin de dáleldedik. Qońyratty ejelgi Ǵun ulysynyń murageri dedik. Sonyń kesirinen siz súıgen halyqtyń bedeline kóleńke tústi, al, qazaq halqynyń mereıi ósti. Kóne túrki jazýy – kishi júz jazýy, kóne uıǵyr jazýy – uly júz jazýy, kóne qytaı jazýy – orta júz jazýy degen pikirdi de biz ortaǵa qoıdyq. Onymen tynbaı, oǵan kóptegen ılanymdy dáıekter keltirdik. Bul – bul ma, tarıhtaǵy qıat uǵymy dáýirlik jáne mándik jaqtan úsh jikke bólinetinin ashalap kórsettik. Jalaıyrdy óz ishine alǵan kóptegen túrkı arystardyń ertedegi qıatqa jatatynyn dáleldedik. Al, búgingi qıat rýy Shyńǵyshannyń atasy Qabyl hannan taraıtynyn, tekti atadan shyqqanyn ortaǵa qoıdyq. Eń sońynda, «Esýkeı qıan» degen ataý rý emes, tek qana naýǵy (tıtýl) ekenin ashyp túsindirdik. Sonyń saldarynan, Shyńǵyshannyń tegi siz oılaǵandaı bolmaı qaldy, mońǵol emes bolyp shyqty. Kerisinshe, Shyńǵyshannyń qıat – jalaıyr – tóre ekeni dáleldendi. Iaǵnı, uly Shyńǵyshannyń tegi túrik, qany qazaq eken. Muhamed Qaıdar, Qadyrǵalı bastaǵan, Abaı, Shákerim qostaǵan, Álikeı, Qanysh jalǵastyrǵan áz babalardyń tarıhı tanymy durys dep tabyldy. Biz sony senimdi qujattyq dáıekter arqyly jurttyń esine qaıta saldyq. Demek, sizdiń bizdi «alaıaq», «ádepsiz», «bilimsiz» dep jazǵyrǵan «kandıdattyq», «doktorlyq» sógisińizdiń tamyry tym tereńde jatyr.
Qarjaýbaı myrza, siz: «Ári Kók Túrikke talasyp turǵan basqa túrki halyqtaryn kórmedim», Shyńǵyshandy mońǵolǵa bereıik te, ózimiz Kók Túrikpen ońasha qalaıyq degen syndy «usynys» aıtasyz. Mynaýyńyz – janashyrlyq pa, aldamshylyq pa?! Shyńǵyshandy alamaıymen oıyp alyp mońǵolǵa usyna salsańyz, sonda bizdi VIII ǵasyrdaǵy Kók Túrikpen kim jalǵastyrady? Bir myń úsh júz jyldyq tarıhynyń ornasy joq halyqty kim syılaıdy? Qarjaýbaı myrza, aıtyńyzshy, myna usynysyńyz – qazaqqa jasalǵan adaldyq pa, álde, aramdyq pa? Siz sony este saqtaǵaısyz! Qazaq óz tarıhyn eshkimmen bólisýge mintti emes. Óıtip ıtpelegen, jymysqylaǵan «bitimgershiligińiz» aıtylǵan jerinde qalsyn. Túfáı-túfáı, betin ary qylsyn! Bir kisiniń tatqan dám-tuzynyń bodaýyna bir ulttyń san ǵasyrlyq tarıhyn bere salý – ádil saýda emes.
Qarjaýbaı myrza, siz: «Ashyǵyn aıtqanda» tok-shoýynda televızıadan sóılegende Mýhalaı deýdiń ornyna «Qubylaı» dep jańylys jasappyn. Osy qateligim úshin halyqtan keshirim suraımyn» - dep, sol jolǵy óreskel qateligińizdi moıyndapsyz. Oǵan qosa «sary gazetter» degen ǵaıbat sózińizdi de biraz maıqandaǵan kórinesiz. Bárinen de mańyzdysy – «Joshynyń óziniń baba tegi – túrik» degenińiz bolyp tur. Eger, bul aıtqanyńyz Shyńǵyshannyń úlken uly Joshy han bolsa, onda, «baba tegi – túrik» degenińizdiń ishinde Shyńǵyshan da bar ekeni daýsyz. Demek, siz osy dúdámál sózińizben-aq áýelgi oıyńyzdan qaıtqanyńyzdy, shyndyqty moıyndaǵanyńyzdy tuspaldap bolsa da bildirýge tyrysqansyz. Osyǵan qaraǵanda, bizdiń «Qala men dala» gazetiniń saıtynda (2016 j. 27-aqpan) jáne «Qazaq ádebıeti» gazetinde (2016 j. 4-naýryz) jarıalaǵan maqalamyz aıtarlyqtaı ónim bergeni daýsyz. Al, myna maqalańyz – jaı ǵana «Jyǵylǵan kúreske toımaıdy» degenniń keri ǵoı. Taqyryby qarqaradaı bolsa da, mazmuny masqaradaı eken. Eshqandaı «ǵylymı» pikir aıtyp jarytpaǵansyz. Maqalanyń kólemin ulǵaıtý, kóz aldaý úshin onan-munan úzip-julyp kereksiz úzindilerdi tyqpalaı beripsiz. Kim ne aıtty, jazylǵan sózderdiń narqyna da boılap áýre bolmaǵansyz. Onymen qoımaı bizge: «jaýlar (ol kim?)» - degen sesti suraq tastapsyz. Aǵasy-aý, sony áli bilmeısiz be? Jaýlar – qazaq halqyn qan qaqsatqan, tilinen, dininen aıyrǵan otarshyl júıe ǵoı. Qarjaýbaı myrza, keıde siz ózgeni qoıyp, ózińizdiń ne aıtyp, ne qoıǵanyńyzdy da bilmeı qalasyz. Aıtalyq, Domalaq anaǵa «jónsal» degen at japsyrasyz da, artynan ol sózdi kim aıtqanyn túsinbeı dal bolasyz. Sonda, «ǵylymı jaýabyńyzdyń» syıqy osy ma? Ǵylymnyń qasıetine kir keltirip qaıtesiz. Myna baldyr-batpaǵyńyz ǵylymnan sadaǵa ketsin.
Aǵasy, siz bizge: «...aǵash atqa teris mingizetindeı men saǵan ne qylyp edim?» - dep ókpe artypsyz. Batys fılmderindegi grafınıalarshylaǵan, durys atqa teris mingen ózińiz ǵoı. Shyńǵyshan taqyrybyna órshelene qarsy shyqpasańyz, qazaqtyń namysyna tıer sóz sóılemeseńiz, biz de qulash-qulash maqala jazbas edik. Al, bile turyp únsiz qala bersek, Qazaq tarıhy – «Berekesiz arbashynyń pulyna» aınalyp ketpeı me? Árıne, árkimniń jeke namysy qundy, biraq, ony ult namysynan joǵary qoıýǵa bolmaıdy. Sizdiń jasyńyz ben tájirıbeńiz muny túsinýge múmkindik berer dep úmittenemiz. Biz ádette óz namysyn saýdalaǵan sharasyz áıelderdi masqaralaımyz. Al, ult namysyn satý odan da jırenishti qylyq bolmaq (Bul sózimiz sizge dittelmegen, mórti kelgen soń jalpylama aıtyp otyrmyz). Ultty qorǵaý, tek, myqtylardyń ǵana mindeti emes, ol – biz sıaqty jaı adamdarǵa da paryz.
P.S.
Qurmetti oqyrman, sonaý XIII ǵasyrdan tartyp XVIII ǵasyrǵa deıin Musylman jáne Batys áleminde Shyńǵyshan men onyń áýletteri týraly alpys-jetpis shaqty ári kólemdi, ári senimdi, sondaı-aq, birinshi qoldy tarıhı eńbekter jazylǵan eken. Biz qaıdaǵy bir senimsiz derek symaqtarǵa aldanbaı, sol qundy tarıhı qujattarǵa júginelik. Múmkindigimiz bolsa, solardy qazaq tiline aýdaraıyq. Tek, sóıtkende ǵana túrik, júıeden, qazaq tarıhynyń baǵy ashylady.
Kele jatqan «Táýelsizdiktiń 25 jyldyq» mereıtoıy qutty bolsyn! Eldigimiz máńgi bolsyn!!!
2016 j. 6-sáýir, (3), 23:23
