Bettiń aryn belge túıgen zıalylar
Serik Ahmetov, Erlan Aryn, Baýyrjan Ábdishev, aǵaıyndy Rysqalıevter aıypty bolyp, sot bar kinásin moınyna qoıyp bergende, «olar klanaralyq qaqtyǵystyń qurbany boldy» dep aqtaýǵa tyrystyq.
Memlekettiń bir mıllıardy turmaq, bir teńgesin alsań da seni eshkim jemqor degen attan qutqaryp qala almaıdy.
Biraq olardyń qarapaıym halyqtyń qarjysyn jemsaýyna quıa salǵanyn bile tura, bura tartyp, búırekten sıraq shyǵaryp jatamyz. Sonda jemqorlardyń qylmystyq isterin áshkereleıtin tom-tom isterdi qaıda qoıamyz? Bárin umyta salýymyz kerek pe? Al endi muny aqylǵa jeńdirip kórińizshi!
Búginde árbir oblys ákimi aımaqtaǵy halyqqa sózi ótetin zıalylardy ózine jaqyn ustap, «tótenshe» bir oqıǵalar oryn alsa, solardyń aýzymen kópshiliktiń pikirin manıpýlásıalaıtyn ádis oılap tapqan. Eger almaǵaıyp jaǵdaı týyp, ákimniń ishken-jegeni áshkere bolyp, isti bolsa, zıalylar sol mezette «advokatqa» aınalady.
Ákimniń qoldaýymen kitabyn shyǵaryp, úı alyp, máshıne mingen zıalylar jergilikti jáne respýblıkalyq basylymdarǵa kóldeı-kóldeı maqala jazyp, qoǵamdyq qorǵaýshynyń mindetin atqaratynyn kúndelikti ómirden kórip júrmiz.
Olar maqala jazýmen shektelmeıdi. Eger Astana aıtqandaryna qulaq aspasa, áleýmettik jelini iske qosyp, «jerlesimizge qoldaý kórseteıik» degen uran tastap, tutas aımaqtyń adamdaryn aıaǵynan tik turǵyzýǵa deıin barady. Bul endi qazirgi zıalylardyń sıqy. Mundaı «advokat» zıalylardy jergilikti jáne respýblıkalyq deńgeıde áreket etetin dep ekige bólýge bolady.
Tutas aımaq aýzyna qarap otyrǵan aqsaqal «janyn shúberekke túıip», «jazyqsyz» janǵa ara túsip jatqanda kim qarap qalsyn, mundaıda jurt ta baryn salyp ákimge arasha túsetini belgili. Aımaqtyq sózin ustaǵan abyz aqsaqal ol ákim bolyp turǵanda Mádenıet úıin salǵanyn, jol jóndep, mádenıet pen rýhanıatqa qamqorshy bolǵanyn (sońǵysyn tarqatyp aıtsa áserli bolady) jipke tizip shyqqan soń, halyqqa istiń jaıyn túsindirýdiń ózi qıynǵa soǵady. Dýaly aýyz aqsaqal maqtaýyn asyrǵan mundaı altyn basty náshendikti qalaı qoldamassyń?
Sondaǵy bar argýment ákimniń kezinde jol jóndep, rýhanıat pen mádenıetke qoldaýshy bolǵany. Bul endi ákimniń oblys, qala basqarǵandaǵy ádepki mindeti emes pe? Eshbir ákim jol jóndeýge qaltasynan aqsha shyǵarmaıdy ǵoı. Bul úshin búdjetten arnaıy qarjy bólinedi. Biraq muny jershildiktiń ýyty boıyn bılegen jurtqa aıtyp, túsindirý múmkin emes. At tóbelindeı top ákimdi qoldap, qorǵap, sońynan ózderiniń oppozısıoner bolyp ketkenin ańdamaı qalady.
Rýhanıat janashyry kim bolyp shyqty?
Áýel basta Erlan Aryn ýnıversıtet basqaryp, orysy kóp Kerekýde ultshyldyǵymen tanyldy. Biraq óz basymyz Erlan Aryndy ult úshin otqa túsýge daıar tulǵalardyń qataryna jatqyzbas edik. Halyq úshin ol – qatardaǵy sheneýnik. Ýnıversıtet basqarǵanda qazaq rýhanıatynyń janashyry retinde keıip tanytýy – jurt aldynda ózin «kúlsheli bala» retinde kórsetýdiń amaly-tuǵyn.
Prezıdent ony Pavlodar oblysyna ákim qylyp taǵaıyndaǵanda óńirge qazaqy reńk bersin dep oılaǵany anyq. Biraq ol oıyn Arynnyń qulaǵyna sybyrlap aıtpady. Bildeı ýnıversıtet basqarǵan adam muny aıtqyzbaı túsinýi tıis edi. Áıtpese Erekeńniń óndirispen bite qaınasyp, ınvestorlarmen dámdes-tuzdas bolǵan dáneńesi joq. Óndirisi óz betinshe órkendep jatqan oblys Erlan Arynnyń kómegine muqtaj emes ekenin bárimiz bilemiz.
Aımaqtyń ekonomıkasyn «ashsa – alaqanynda, jumsa – judyryǵynda» ustap otyrǵan Eýrazıalyq topqa qyr kórsetetindeı ambısıasy da joq.
Ol bar bolǵany Aqordaǵa arqa súıep, Pavlodardy biraz qazaqylandyrýǵa kúsh salyp, ózine júktelgen mindetti abyroımen atqarýy tıis edi.
Amal ne, Erekeń qolyna bılik tıgen soń, qazynanyń qarjysyna kóz alartyp, az ǵana ýaqytta abyroı-bedelden aıyryldy.
Al endi Erekeńdi aqtap kór. Biraq aqtaýshylar tabyldy. Kezinde Erlan Arynnan qamqorlyq kórgen Arman Qanı bastaǵan aımaqtaǵy zıaly qaýym ókilderi bettiń aryn belge túıip, Erekeńdi aqtaýǵa tyrysty (Arman Qanı: «Bizdiń únimiz Aqordaǵa estiler degen senimdemiz» matritca.kz). Biraq sot barysynda bári dáleldenip, eks-ákimniń ózi Memleket basshysynan keshirim suraǵannan keıin «advokat» zıalylar únsiz qaldy.
Osylaısha Erekeń óz mısıasyn durys atqarmaı, senimge selkeý túsirdi. Senimdi aqtamaǵany úshin Kárim Másimovten arnaıy «sálemdemeni» alǵanyn da estidik. Ony dabyraıtyp aıtyp jatqymyz joq.
Qudalarǵa aıta almaǵan áńgime
Ótken jyly jazda Serik Ahmetov bastaǵan Qaraǵandy oblysynyń sheneýnikteri isti bolyp jatqanda óndiristi óńirge qudalyqqa bardyq. Basqosýda kezinde aımaqtyq deńgeıde jaýapty qyzmet atqarǵan aqsaqaldar alqa qotan otyryp, aty shýly isti sóz qyldy. Sonda bir kisi «bılik albandar men arǵyndardy shetinen qyltasyn qıyp keledi» dep óz oıyn aıtty. Onyń sózine jurttyń bári bas shulǵyp, qostady. Qyz alyp otyrǵannan keıin qarsy sóz aıtyp, daýlasyp jatýdy jón kórmedik. Onyń ústinde sot ta aıaqtalmaǵan edi. Sondyqtan únsiz qaldyq.
Mine, sodan beri jyl aýnap tústi. Aıyp taǵylyp, isti bolǵan Sekeń bastaǵan serilerdiń kinásin sot oryndary moıyndaryna qoıyp berdi. Ádettegideı Ahmetov Memleket basshysynan «jazdym, jańyldym» dep keshirim surap ta úlgerdi. Bul az deseńiz, eks-premer qateligin (shyndyǵynda, taza ekonomıkalyq qylmys) moıyndaǵannan keıin onyń týystary memleket qazynasyna 2,2 mlrd. teńgeni qaıtaryp berdi.
Biraq Prezıdent onyń sózine jibigen joq. Nursultan Nazarbaevtyń Ahmetovtiń sózin nazarǵa almaǵany durys boldy. Qashanǵy keshiredi. Olar «ekilik» alyp, ata-anasynan keshirim surap qutylatyn mektep oqýshysy ma? Jaýapkershilik degen bolý kerek qoı.
Bizdiń sheneýnikter Prezıdentten buryn Alla men Halyqtan nege keshirim suramaıdy? Jaratqannan qoryqpaıtyn, halyqty kózge ilmeıtin mundaı adamdar Prezıdentke de opa bermesi anyq. Sondyqtan Nazarbaev ony keshirmegen shyǵar.
Ahmetov isi sotta qaralǵanda Qaraǵandy oblysynyń eks-ákimi Baýyrjan Ábdishev áldene dep jýrnalıserge óziniń kinásizdigin aıtqany esimizde. Onyń bul áreketi keıbir jýrnalıserdiń aıaýshylyq sezimin oıatqany belgili. Sodan keıin Baýkeńdi qoldaıtyn postardan áleýmettik jelide aıaq alyp júre almaı qaldyq.
Memlekettik saıasatty nasıhattaıtyn basylymda jumys isteıtin bir sezimtal áriptesimiz Baýyrjan Ábdishevtiń sýǵa ketip bara jatyp tal qarmaǵandaı bolǵan áreketin nazarǵa alyp, óziniń ishki túısigi onyń kinásiz ekenin aıtatynyn jelidegi paraqshasyna aıshyqtap jazǵanyn kózimiz shaldy. Al gazet betinde sottyń qalaı bolǵanyn sezimsiz sýyq aqylmen jazyp shyǵypty. Bulaı eki sóıleıtin jýrnalıser óziniń eki túrli jazbasymen jurtty ekiudaı pikirge qaldyratyny jasyryn emes. Eń durysy, sezimtal áriptesimiz resmı aqparatpen shektelýi kerek edi.
Búginde Ahmetov isimen aıyptalǵan laýazymdy tulǵalardyń kinálary tolyqtaı dáleldendi. Kerek deseńiz, Sekeńniń ózi qyrýar aqshany memleketke qaıtaryp beretin boldy. Endi Ahmetovti kinásiz, sútten aq, sýdan taza dep kórińiz. Biraq áleýmettik jelini súzip shyqsańyz, ishki túısigine súıenip, Ahmetovti aıypty sanamaıtyn adamdar áli de bar.
Al jerlesterin jaýǵa bermeıtin qaraǵandylyq qudalarǵa «sot Ahmetovtiń kinásin moınyna qoıyp beripti ǵoı» deseńiz, qudalyqty buzyp, qyzdaryn alyp ketýden taıynbaıdy. Sondyqtan qudalarǵa bul jaıynda lám-lım degen joqpyz.
Ákimnen put jasaý
«Qala men Dala» gazetiniń ótken sanyna Bergeı Rysqalıevqa qatysty maqala jaryq kórdi. Maqala negizinen aǵaıyndy Rysqalıevtar bul dúnıede bar-joǵyna qatysty bolǵan edi. Arasynda Bergeı Rysqalıev sybaılastarymen memleket qazynasyna qanshama shyǵyn keltirgenin aıtylǵan-dy. Osy bir sózimiz Bergeıdi jamandyqqa qımaıtyn Atyraýdyń bir ańǵal turǵynynyń shymbaıyna batyp ketsek kerek. Oqyrman: «Bergeıdiń Atyraýǵa jasaǵan jaqsylyǵyn bilgiń kelse, oblys ortalyǵyna kel» dep áleýmettik jeli arqyly sálem aıtyp jiberipti.
Bizdiń Bergeı Rysqalıevty aıaqtan shalyp, syrtynan ǵaıbat sóz aıtý maqsatymyz emes. Iá, moıyndaımyz. Atyraýda Bergeıdi qoldaıtyn, ony jaqsy ákim boldy dep esepteıtin júzdegen, tipti myńdaǵan adam bar.
Jalpy, kez kelgen ákim halyqtyń turmysyn túzep, aımaqtyń ekonomıkalyq ahýalyn órkendetý – basty mindeti. Kópir salyp, jol jóndegen ákimdi qoldan put jasaýdyń esh qajeti joq. Bul – onyń jaýapkershiligindegi sharýa. Jurt ákimniń jarnamasymen aınalyspaýy kerek. Bul qyzmetti atqaratyn ákimniń baspasóz hatshylary bar. Solardyń sharýasy.
Elimiz boıynsha munaıdyń otany – Atyraý halqynyń tómen turmys keshpeýge esh qaqysy joq. Atynan at úrketin iri munaı kompanıalarynyń bári Atyraý oblysynda munaı óndirip jatyr. Munaı kompanıalary halyqpen sanasyp, áleýmettik jaǵdaıynyń jaqsarýyna óz úlesin qosýy tıis.
Bul rette oblys ákimderi ınvestorlar aldynda tabandylyq tanytyp, óz talabyn qoıa bilýi tıis.
Bizder «Bergeı Rysqalıev munaı kompanıalarymen halyq múddesin kózdep kúresipti» degen áńgimeni estigen joqpyz. Eger ol osyndaı batyl qadamdarǵa barǵan bolsa, respýblıkaǵa tanymal saıasatker bolar edi. Sondyqtan bizder Bergeıdi halyqshyl ákim boldy dep aıta almaımyz. Al onyń ákim bolyp turǵanda kezinde Atyraý oblysynda atqarylǵan sharýalardy alǵa tartyp, Bergeıdi qaıratkerlerdiń qataryna qosýdyń jóni joq.
Eger ol shynymen «Atyraý halqynyń tabanyna batqan shóge, mańdaıyma batsyn» dep eńbek etken tulǵa bolsa, ony tutas Qazaqstan qorǵap, qolpashtaıtyn edi.
Jánibekov sıaqty basshy kerek!
Qazir qazaq qoǵamy ult múddesine jumys isteıtin basshyǵa sýsap otyr. Qaıratker basshy qandaı bolýy kerek? Aldymen onyń bolmys-bitimin ashyp alsaq. Bizdiń uǵymymyzsha, elge qyzmet etýdi kókseıtin qaıratker basshy – Ózbekáli Jánibekovteı bolýy kerek shyǵar. Al salystyryp kórińiz, qaı basshy Jánibekovke uqsaıdy. Eshqaısysy. Báriniń tili shubar, oılaǵany aqsha. Jasyq.
El úshin janyn qıǵan Alash ardaqtylaryndaı basshylar shoǵyry qashan qalyptasady? 30-40 jylsyz ondaı basshylardy kórý múmkin emes sıaqty. Sondyqtan aldaǵy kúnge úmit artyp, bolashaq urpaqqa senim artýdan basqa amal joq.
N.ÁÝBÁKİR.
