Qazaqstandyq azyq-túlik óndirýshileri birneshe jyldan beri «sur» ımport pen otandyq ónimderden góri sheteldik taýarlardy artyq kóretin saýda jelilerimen kúrdeli qarym-qatynas týraly másele kóterip keledi. Bul – elimizdiń azyq-túlik qaýipsizdigine tikeleı áser etetin mańyzdy jaıt. Alaıda óndirýshilerdiń aıtýynsha, memleket tarapynan naqty qoldaý ázirge tek sóz júzinde ǵana baıqalady.
Qazaqstannyń tamaq ónerkásibi salasyndaǵy salalyq odaqtar alánsynyń eki jyldyq belsendi jumysynyń nátıjesinde jaýapty memlekettik organdardyń rıtorıkasy ózgerip, búginde barlyǵy derlik otandyq óndirýshilerdi qoldaý qajettigin aıtyp júr. Degenmen, is júzinde salalyq odaqtar usynǵan mańyzdy bastamalar qoldaý tappaı otyr, al otandyq óndiristi qoldaýǵa arnalǵan zań jobasyna úkimet tolyqtaı derlik teris qorytyndy bergen.
Otandyq ekonomıkany kóterýge baǵyttalǵan, birneshe mańyzdy bloktan turatyn usynystardyń qoldaý tappaýy sala ókilderiniń úmitin sý sepkendeı basqany anyq. Degenmen, olar bul zań jobasyna teris qorytyndy berilgenimen, jyldar boıy qordalanǵan máselelerdiń áli de sheshimin tappaǵanyn jáne olardy keıinge qaldyrmaı sheshý kerektigin atap ótedi. Sol sebepti salalyq odaqtar tıisti mınıstrlikterdi kelissóz ústeline otyrýǵa, jumys toptaryn qurýǵa jáne ortaq mámilege kelýge shaqyrady. Eger zań jobasynda usynylǵan tásildermen máseleler sheshilmese, onda basqa joldaryn qarastyryp, biraq qalaı bolǵanda da otandyq óndirýshini qoldap, ishki naryqty qorǵaý jáne azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin naqty sharalar qabyldaý qajet.
Bul úlken de mańyzdy jumys áli tolyq qolǵa alynbaı turǵan tusta, eldiń barlyq óńirinde derlik monopolıa ornatqan saýda jelileri óz ústemdigin paıdalanyp, óndirýshilerge óz sharttaryn májbúrlep tańyp, atyshýly retro-bonýstar men tıimsiz kelisimsharttardy tyqpalaýdy jalǵastyryp otyr.
«Salalyq odaqtar eki jyldan beri óz múddelerin qorǵaý baǵytynda jumys júrgizip keledi. Bizdiń basty jetistigimiz – memlekettik organdarmen turaqty dıalog ornaǵany, – deıdi Qazaqstan Sút odaǵynyń dırektory Vladımır Kojevnıkov. – Biz AMANAT partıasynyń AÓK jónindegi keńesi aıasynda kezdesýler ótkizemiz. Memlekettik organdardyń ókilderi jıi qatysady, olar kóterilgen máselelerden habardar. Bul olar úshin qalypty jaǵdaıǵa aınaldy, olar bizdi tyńdaıdy, problemalarymyzdy biledi, usynystarymyzdyń ózekti ári mańyzdy ekenin túsinedi. Úkimet te bizdi estıdi, dálelderimizdi qabyldaıdy, keıin solardy óz málimdemelerinde keltiredi. Biraq, ókinishke qaraı, is júzinde bári dál osy jerden toqtap qalady – memlekettik qurylymdar deńgeıinde qabyldanǵan sheshimderdi júzege asyrý baıaý júrýde. Birqatar prosesti qaıta qarap, naqty sheshimder qabyldaý qajet. Biraq bári aýyr, baıaý qozǵalyp jatyr».
Nátıjesinde otandyq óndirýshilerge tek sóz júzinde qoldaý kórsetilip, is júzinde túk ózgermeı otyr. Bul jaǵdaıdyń aıqyn mysalyn Qazaqstan Qus ósirýshiler odaǵynan kórýge bolady.
Óndirýshilerdiń bastamasymen jýyrda Salyq kodeksine mańyzdy ózgeris engizildi – shekaradaǵy veterınarlyq baqylaý kúsheıtildi. Óıtkeni Qazaqstan aýmaǵyna tekserýsiz kirip jatqan «sur» ımport kólemi óte kóp. Bul ónimder bazar men dúkenderge jyldam tarap, arzandyǵy sebepti tutynýshylar tarapynan tez suranysqa ıe bolady. Alaıda mundaı ónimder densaýlyqqa qaýip tóndiredi. Al otandyq óndirýshiler bolsa, sapaly ónimin ótkize almaı, assortımentin azaıtýǵa, óndiristi qysqartýǵa nemese tipti jabylýǵa májbúr.
Salyq kodeksine engizilgen túzetýdiń maqsaty – azyq-túlik pen aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń ımportyna baqylaýdy kúsheıtý. Osy túzetý nátıjesinde Qazaqstannyń veterınarlyq qyzmetine shekaradan ótetin mal sharýashylyǵy ónimderi men azyq-túlikke qatysty Memlekettik kirister komıtetiniń aqparatyna qol jetkizý quqyǵy berildi. Budan bólek, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń buıryǵymen 2025 jyldyń sáýirinen qyrkúıek aıyna deıin úshinshi elderden Qazaqstan aýmaǵyna qus jumyrtqasyn ákelýge tolyq tyıym salyndy. Alaıda Qazaqstan Qus ósirýshiler odaǵynyń habarlaýynsha, ımporttyq, sondaı-aq tańbalanbaǵan jáne demek, halyq densaýlyǵyna qaýipti bolýy múmkin jumyrtqalardy satý faktileri áli de tirkelip jatyr.
«2025 jyldyń sáýir-qyrkúıek aılary aralyǵynda úshinshi elderden jumyrtqa ákelýge tyıym salý kúshine engennen keıin, bizdiń monıtorıńtik top Qyzylorda, Atyraý jáne Oral qalalarynda tekserý jumystaryn júrgizdi. Nátıjesinde, shyǵý tegi men sapasy kúmán týdyratyn ımporttyq jáne tańbalanbaǵan jumyrtqalardyń saýdasy tirkeldi. Mundaı ónimder bazarlarda da, keıbir saýda jelilerinde de satylyp jatyr. Biz anyqtalǵan derekterdi tıisti memlekettik organdarǵa joldadyq. Keıbir jaǵdaılarda ónimdi tárkileý nemese aıyppul salý sıaqty sharalar qoldanyldy. Alaıda turaqty nátıjege jetý úshin atalǵan buıryqty oryndaý tetigin jetildirý qajet. Biz ár organnyń jaýapkershilik aıasyn naqty belgilep, aıqyn jáne ashyq is-qımyl algorıtmin ázirleýdi usynamyz. Bul sharalar baqylaýdy kúsheıtýge, ónimniń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge jáne otandyq óndirýshilerge qoldaý kórsetýge múmkindik beredi», – dep túıindedi Qazaqstan Qus ósirýshiler odaǵynyń prezıdenti Qaırat Maıshev.
Osy jaǵdaıdan keıin Qazaqstan Qus ósirýshiler odaǵynda mynadaı qorytyndy jasaldy: Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń jumyrtqa ımportyn shekteý týraly buıryǵynda naqty iske asyrý tetigi joq, al memlekettik organdar tarapynan bul buıryqty oryndaýǵa nemquraılylyq pen formalızm baıqalady. Sonymen qatar, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine qarasty Veterınarlyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıtetiniń aýmaqtyq ınspeksıalary azamattardyń shaǵymdaryna jedel áreket ete alatyn múmkindikke ıe bolǵanymen, jumysty sońyna deıin jetkizbeıdi. Al Saýda komıtetiniń quzyreti tek saýda ústemesin baqylaýmen shektelgen, bul óz kezeginde jumyrtqa baǵasynyń turaqtylyǵyna naqty áser etýge múmkindik bermeıdi.
Sondyqtan Odaq Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń buıryǵyna memlekettik organdardyń naqty jaýapkershiligin kórsetetin oryndalý mehanızmin engizýdi usynady. Sonymen qatar, ASHM nemese Saýda jáne ıntegrasıa mınıstrliginde buıryqty júzege asyrý algorıtmin ázirleý qajet dep sanaıdy. Bul qujatta memleketke keltirilgen zıan týraly aqparattyń kólemi, onyń mólsheri jáne basqa da málimetter naqty jazylýy tıis. Biraq, bul qısyndy usynystarǵa qulaq asa ma? Qulaq assa da, naqty júzege asyryla ma?
Sonymen qatar, otandyq azyq-túlik óndirýshiler men saýda jelileriniń arasyndaǵy qarym-qatynastar da kúrdeli kúıinde qalyp otyr. Saýda jelileri áli de retro-bonýstar arqyly óndirýshilerge qysym jasap, ımporttyq ónimdi qoldaýdy jalǵastyrýda, al otandyq taýar óndirýshiler shettetilip otyr.
«Salalyq odaqtardyń baǵalaýynsha, eldegi saýda jelilerinde jáne naryqtarda qazaqstandyq ónimderdiń úlesi azaıyp keledi. Keıbir sanattarda otandyq ónimderdiń úlesi jalpy kólemniń jartysynan da tómen. Alaıda memleket ımportpen ádiletsiz básekelestikten otandyq óndirýshilerdi qorǵaýǵa baǵyttalǵan eshqandaı shara qabyldap jatqan joq, al rıteılerler (saýda jelileri) óz sýpermarketterinde otandyq óndirýshilerge, tipti búkil respýblıka boıynsha jumys isteıtinderge de, asa tıimsiz talaptar qoıyp, olardy saýda jelilerinen yǵystyryp shyǵarýdy jalǵastyrýda. Barlyq derlik óndirýshiler shaǵymdanyp júrgen retrobonýstar bizdiń elde zańmen tyıym salynǵan. Alaıda saýda jelileri bul retrobonýstardy «qosymsha qyzmetter» — mysaly, jarnama úshin alyp otyrady. Barlyǵy da munyń zańdy aınalyp ótý ekenin biledi, biraq eshkim bul úshin jaýapkershilikke tartylmaıdy», – deıdi QR azyq-túlik sektorynyń salalyq odaqtar alánsyndaǵylar.
Nátıjesinde, Saýda jáne ıntegrasıa mınıstrligi jaqynda ǵana el ishindegi bólshek saýdada otandyq ónimderdiń úlesi 80–90%-ǵa jetti, azyq-túlik óndirisi ósip jatyr dep málimdese de, is júzinde bul kórsetkish negizinen óńdelmegen aýyl sharýashylyǵy ónimderine qatysty ekenin kóremiz. Qaıta óńdeýshiler, ıaǵnı qosylǵan quny joǵary ónimderdi jetkizetin kásiporyndar (Prezıdentimiz ony ulǵaıtý qajettigin únemi aıtyp otyrady), aýyl sharýashylyǵy ónimderin sapaly azyq-túlikke aınaldyrý úshin barlyq múmkindikterge, óndiristik qýattarǵa, bilikti qyzmetkerlerge jáne quzyretterge ıe. Biraq bul prosestiń barlyǵy otandyq óndirýshiler óz ónimderin saýda jelilerinde sata almaıtyndyqtan tejeledi. Sebebi, rıteıl kóp paıda tabatyn ımporttyq taýarlardy satqandy jón kóredi. Mine, otandyq óndirýshiniń moınyna túsken tuzaqqa aınalý qaýpi bar tuıyq sheńber osyndaı.
