– Merlan Qylyshuly, elimizde plazmany zertteıtin zerthananyń bar ekenin kópshilik bilmeıdi. Sondyqtan oqyrmandarymyz úshin sizderdiń jumystaryńyz qyzyqty. Plazmany zertteýdiń mańyzy jaıynda aıtsańyz...
– Iá, plazmalar tehnologıalaryn damytý óte qyzyq. Qazaqstanda plazmany zertteýmen bizdiń ýnıversıtet qana aınalysady. Jalpy, Qazaqstanda plazmalar tehnologıasymen keń kólemdi zerttep, oqý oryn janynan arnaıy zerthanalardyń ashylýyna Ramazan Sábıtulynyń sińirgen eńbegi zor. Sol kisiniń arqasynda elimizde plazmany zertteıtin ǵalymdar shoǵyry qalyptasty desek artyq aıtqandyq bolmas edi. Qazirgi tańda bizdiń zerthanada stýdent jastar men magıstrant, doktoranttar ǵylymı-zertteý jumystarmen aınalysýda. Osylaısha bizder oqý oryn qabyrǵasynda bilikti mamandardyń qalyptasýyna óz úlesimizdi qosyp kelemiz.
Ǵylymı-zertteý jumystarymyz jaıynda jazǵan maqalalarymyz ımpakt-faktorlyq kórsetkishi joǵary ǵylymı jýrnaldardyń jarıalanyp, joǵary siltemege ıe bolyp jatqan jaıy bar. Bul, biz úshin úlken jetistik.
[caption id="attachment_23138" align="alignnone" width="2640"]
SAMSUNG CSC[/caption]
– Plazmany zerttep júrgen QazUÝ ǵalymdarynyń qandaı jetistikteri bar?
– Plazmalar tehnologıasyn damytý isimen aınalysyp júrgen izdenýshi-ǵalymdardyń qol jetkizgen nátıjeleri jeterlik. Qolmen ustap, kózben kóretin mańyzdy jobamyz plazmalar tehnologıasynyń arqasynda alynǵan gazdy razrádty shamdardy ataýǵa bolady. Tozańdy plazmanyń negizinde daıyndalǵan bul shamdar ádettegi paıdalanyp júrgen qyl shamdarmen salystyrǵanda jaryqty eki ese artyq beretinimen erekshelenedi. Al elektr qýatyn qyl shamdarmen birdeı tutynady. Bir ǵana kemshiligi, gazdy razrádty shamdardy zararsyzdandyrý isi kúrdeli. Biraq erejesin saqtap, zararsyzdandyrsa, eshqandaı másele týyndamaıdy. Búginde bizder jańa shamdy jetildirý ústindemiz.
Biletin shyǵarsyz, Edısonnyń ózi búginde paıdalanyp júrgen qyl shamǵa qol jetkizý úshin onyń 2 myńǵa jýyq nusqasyn daıyndaǵan bolatyn. Eń bastysy, bizder tozańdy plazma negizinde daıyndalǵan gazdy razrádty shamnyń paıdaly, qýat kózin únemdeıtinin is júzinde dáleldedik. Aldaǵy ýaqytta ony halyqtyń paıdalanýyna yńǵaıly bolýy úshin barynsha jetildiretin bolamyz.
Qazirgi tańda nanotehnologıalar qarqyndy damyp jatqanyn bilesiz. Osy rette bizder gazdy ortadan gazdy plazmaly-hımıalyq sıntezdeý tásiline súıenip, bólshekter alýdyń jolyn taýyp, jańa ǵylymı tásildi patenttegenimizdi úlken jetistikke baǵalaýǵa bolady. Bul tásildiń tehnıkalyq reglamenti men qondyrǵysyn daıyn. Ǵylymı jumystyń nátıjesinde alynǵan kómirtekterdi medısına salasy men kompazıtti materıaldar alý isine keńinen qoldanýǵa bolady.
Taǵy da aıta tússek, bizdiń ǵalymdardyń plazmanyń kómegimen mıkrobólshekter alý tásili de ǵylymı ortada joǵary baǵalanǵanyn aıtýǵa tıispin. Búginde kólemi 10-100 mıkrometr bolatyn bólshekterdi alýdyń tásilin meńgerdik.
– Mıkrobólshekter alý tásiliniń qandaı paıdasy bar?
– Ǵylymnan syrt júrgen adamdar kez kelgen ǵylymı jumystyń nátıjesinde bir zat alý kerek dep oılaıdy. Iá, kez kelgen ǵylymı jumystyń nátıjesi bolady. Biraq keıbir ǵylymı jumystardyń sońynda naqty zat alynyp jatsa, endi birinde ǵylymı máseleni sheshýdiń tásili paıda bolady. Mıkrobólshekterdi alý tásilin de sońǵysyna jatqyzýǵa bolady. Bul tásildi usaq bólshekti dáriler daıyndaıtyn farmasevtıka salasynda qoldanýǵa bolady. Osy bir tásil usaq bólshekterdi suryptaıtyn, separasıalaıtyn jańa ǵylymı tásildiń týyndaýyna negiz boldy. Bizder mıkrobólshekterdi alǵanda olardyń kólemi 10-100 mıkrometr kóleminde bolatynyn aıttyq qoı. Separasıalaý tásilinde ártúrli ólshemdegi mıkrobólshekterdi bir ólshem boıynsha suryptap jınaıtyn múmkindik týdy. Bir ólshemdegi mıkrobólshekterden jasalǵan dári adam densaýlyǵyna jaqsy áser etetinimen erekshelenedi. Sol sıaqty bir ólshemdegi jaryq shaǵylystyratyn boıaýlardyń mıkrobólshekterin jınap, sapaly, jaryq shaǵylystyratyn qasıeti joǵary jol belgilerin boıaıtyn zat alýǵa bolady.
– Túsinikti, plazmany taǵy da qandaı baǵyttarda qoldanýǵa bolady?
– Qazirgi tańda plazmaly teledıdarlar joǵary suranysta ekenin bilesiz. Sonymen qatar joǵary temperatýradaǵy plazmalardyń kómegimen túrli metaldardy ońaı kesýge bolady. Búginde damyǵan metal óńdeý salasyn plazmasyz elestetý múmkin emes.
Qazaqstan jylý men elektr qýatyn negizinen kómirden alady. Keıde jylý qazandyqtarynda sapasy tómen kómirler tolyq janbaı qalap jatady. Osy janbaı qalǵan sapasyz kómirlerdi plazmatrondardyń kómegimen tolyqtaı jaǵyp jiberýge bolady. Menińshe, bul tehnologıa elimizdegi jylý qazandyqtarynda qoldanylady.
Budan basqa az qýatty plazmatrondar bar. Olardy ǵylymı ortada salqyn plazmalar dep ataıdy. Salqyn plazmatrondardyń eń joǵarǵy temperatýrasy 40 gradýstan aspaıdy. Búginde mundaı plazmatrondar medısına salasynda qoldanyla bastady. Plazma ot jalyn bolyp janyp turady. Biraq oǵan kúıip qalmaısyz. Qazir dárigerler sýyq plazmanyń kómegimen adam denesine shyqqan túrli jaralardy emdep, jaraqattardy mıkrobtardan tazartýda. Damyǵan elder salqyn plazmany medısına salasynda paıdalanýdy bastap ketti. Bizder zerthanalyq jaǵdaıda salqyn plazma alatyn múmkindigimiz bar. Germanıaǵa plazmalyq tehnologıany damytýǵa qatysty basqosýǵa barǵanymda, ondaǵa iri kompanıalardyń jasap shyǵarǵan medısınalyq baǵyttaǵy plazmatrondaryn óz kózimmen kórdim. Bolashaqta salqyn plazma medısına salasynyń aıyrylmas bólshegine aınalatynyna senimdimin.
Plazmalyq tehnologıanyń ıgiligin kórýde álem ǵalymdary Fransıada jabylyp iske asyryp jatqan termoıadrolyq sıntez qondyrǵysy jobasyn erekshe atap ótýge bolady. Bizder Kúnde termoıadrolyq sıntez júrip, ǵalamat energıa bólinip jatqanyn bilemiz. Ǵalymdar sonyń kishireıtilgen nusqasyn jasap, sarqylmas qýat kózin alý isimen 60 jyldan beri tynymsyz eńbek etip jatyr. Uǵynyqty tilmen aıtsaq, termoıadrolyq sıntez qondyrǵysynda joǵary temperatýralyq plazma paıda bolǵanda sýtegi ıadrolaryn bir-birimen soqtyǵystyryp, úlken mólsherde energıa alýǵa bolady. Bul úshin mıllıondaǵan gradýsqa jetetin plazma qajet. Kúnde osy úrdis tynymsyz júrip jatyr. Osy úrdistiń arqasynda jer betindegi tirshilik mıllıardtaǵan jyldardan beri jalǵasyp keledi.
– Merlan myrza, termoıadrolyq sıntezben qýat kózin alý tásiliniń atom energetıkasynan aıyrmashylyǵy qandaı?
– Eń birinshiden, termoıadrolyq tásilmen qýat kózin alý qorshaǵan ortaǵa eshqandaı zalal kelmeıdi. Atom elektr stansalary apatqa ushyrasa, aınalasyn qanshalyqty lastaıtynyn Japonıada Fýkýsıma stansasynda oryn alǵan apat kezindi kórdik qoı. Taǵy bir ereksheligi, atom stansalarynda ıadrolardy ydyratyp, energıa alsa, termoıadrolyq sıntez tásilimen kerisinshe, ıadrolardy bir-birimen soqtyǵystyryp, energıa alynady. Osyndaı basty ereksheligi bar.
– Atom elektr stansalarynyń negizgi shıkizat qory ýran ekenin bilemiz. Al termoıadrolyq sıntez tásilimen qýat kózin óndirýde qandaı otyn túri qoldanylady?
– Onyń negizgi otyny – sýtegi. Qazirgi tańda sýdan sýtegini bólip alýdyń tehnologıalary bar. Sý bar jerde sýtegini óndirip alýǵa bolady. Sondyqtan ǵalymdar termoıadrolyq sıntezdi sarqylmas energıa kózi dep beker aıtyp júrgen joq. Bul baǵytta jumys istep jatqan ǵalymdar joǵary temperatýradaǵy plazmany, ıaǵnı 100-150 mln. gradýstaǵy joǵary temperatýrany belgili bir ýaqyt aralyǵynda ustap turýdyń jolyn qarastyryp jatyr. Aıtalyq, Kúnniń betinde temperatýra 5 mln. gradýs bolsa, al ortasynda ol 100-150 mln. gradýsqa deıin jetedi. Sýtegi atomyn soqtyǵystyryp, kúrdeli reaksıa júrgizý úshin osyndaı temperatýra qajet.
– Ǵalymdar sondaı ǵalamat temperatýrany qansha ýaqytqa deıin ustap tur?
– Qatelespesem, búginde ǵalymdar 100-150 mln. gradýstyq joǵary temperatýrany bir mınýtqa jýyq ýaqyt ustap tur. «Bul baǵyttaǵy jumystardyń mánin jetik bilmeıtin jandar osy-aq pa?» dep oılap qalýy múmkin. Al ǵylym úshin bul – úlken kórsetkish, ǵalamat jetistik bolyp turǵanyn moıyndaýymyz kerek.
– Termoıadrolyq qondyrǵy úzdiksiz jumys istep turýy úshin joǵary temperatýrany udaıy ustap turý kerek pe?
– Joq. Ol múmkin emes. Meniń paıymdaýymsha, joǵary temperatýrany ımpúlstyq baǵytta ustap turý kerek shyǵar. Máselen, bir mınýt joǵary temperatýra berilse, eki mınýt óship turady. Bir mınýttyń ishinde ǵalamat energıa alýǵa bolady. Bul ispen aınalysyp jatqan ǵalymdar termoıadrolyq qondyrǵylardy 2020-2025 jyldary iske qosýdy josparlap otyr. Sol kezde fransýzdar sarqylmas qýat kózine qol jetkizetin bolady.
– Aıdyn Aıymbetov ǵaryshqa ushqanda sizderdiń ǵylymı jumystaryńyzǵa baılanysty ǵaryshta ǵylymı tájirıbe júrgizgenin estidim. Sol ǵylymı jumys jaıynda aıtsańyz...
– Ádette gazdy ıondap plazma alamyz. Iondaýdyń eki tásili bar. Birinshisi – úlken magnıttik óris arqyly iske assa, ekinshisi – joǵary temperatýranyń kómegimen júzege asady. Osy ıondalǵan plazmaǵa untaq qossańyz, ol tozańdy plazmaǵa aınalyp, krıstal paıda bolady. Ony krıstal dep ataýdyń ózindik sebebi bar. Plazma krıstalynyń torlary kádýilgi qatty krıstaldyń torlaryna óte uqsas. Bizder osy plazmalyq krıstaldy tartylys kúshi joq ǵarysh keńistiginde qandaı kúıge túsetinin bilý úshin Aıdyn Aıymbetov plazmalyq krıstaldy ózimen birge ǵaryshqa alyp ushyp, ǵylymı tájirıbe jasady. Ǵylymı-zertteý jumystarynyń nátıjesinde ǵaryshta gravıtasıa kúshi 0-ge teń bolǵandyqtan plazmalyq krıstaldyń shar tárizdi úlkeıetinin baıqadyq. Bizder ǵaryshta júrgizilgen tájirıbelerdi zerttep, joǵary ımpakt-faktorlyq kórsetkishke ıe «Eýropalyq fızıka serıasy» jýrnalyna ózimizdiń maqalamyzdy jarıaladyq. Búginde bizdiń maqalamyzǵa kóptegen silteme jasalynýda. Aldaǵy ýaqytta ǵaryshta júrgizilgen tórt tájirıbe boıynsha zertteý jumystaryn júrgizip, eki ǵylymı maqala jarıalaýdy kózdep otyrmyz. Osylaısha plazmalar tehnologıasynyń damýyna Qazaqstan atynan óz úlesimizdi qosyp jatqan jaıymyz bar.
Nurlan JUMAQANOV,
«UMǴTSO» AQ Qoǵammen baılanys bóliminiń jetekshisi
