Tańerteń bank qyzymetkeri Iozef K. tóseginen turdy. Búgin onyń týǵan kúni bolatyn. Ádettegideı ár kúni tańǵy as ákeletin qyzymetshi áıel ýaqytynan keshige berdi. Bir kezde esik qaǵylyp, ústine qara palto kıgen er adam bólmege kirip keldi. Ol esh tańǵalarlyq jaǵdaı bolmaǵandaı ózin erkin ustap, tósektegi Iozef K.-ǵa qarap turdy.
Ol Iozef K.-niń tańǵy asym qaıda degen suraǵyna búgin eshqandaı tańy as bolmaıtynyn eskertti. Ol jáne de óziniń sonsha nege tań atpastan kelip turǵanyn túsindirip, Iozef K.- ny tutqyndaǵaly kelgenin eskertti. Iozef K. óz ortasynda qurmetti jáne zańǵa baǵynatyn adam edi. Ol osy ýaqytqa deıin bir ret bolsa da qylmystyq jaýapkershilikke tartylmaǵan. Biraq olardyń óz qylmysy týraly bergen túsiniktemeleri túsiniksiz bolǵanyna qaramastan K. olardyń tutqyndaý týraly buıryǵyn qabyldaıdy. Óziniń ne úshin aıyptalyp jatqanyn túsinbese de, ol saqshy bólimshesine baryp jaýapqa tartylýǵa kelisedi. K. olarǵa kúnáhar adamsha baǵynady. Biraq bunyń bári bireýdiń óziniń týǵan kúnine baılanysty istep jatqan oıyny, ne bolmasa bul bir tús dep qabyldap, ózine senimdi júredi. Biraq K. myrzany eshqandaı kúzetshi kúzetpeıdi. Ne ony túrmege qamamaıdy. Ol bir jaǵynan tutqyndalǵan adam bolǵanymen, bir jaǵynan baıaǵy qalypty tirshiligin jalǵastyryp, jumysyna baryp-kelip júredi. K. ózin aıyptaıtyn sot otyrysyna qatysýǵa maquldyq beredi. Biraq oǵan jumysyna kedergi keltirmeýi úshin jeksenbi kúni baryp turýǵa ýáde beredi.
Kelesi jeksenbi kúni K.-ǵa: «Qalanyń mańyndaǵy bir kóshede sot bolady» dep telefonda habarlaıdy. K. úıden shyqqanda sot bolatyn orynnyń mekenjaıyn, ýaqytyn naqty túsindirip aıtpaǵanyn uǵynady da, óz joramalymen toǵyzynshy úıge barmaq bolyp sheshedi. Atalǵan kóshege kelgenimen, ondaǵy kópqabatty kvartıralardyń kóptiginen K. ár bólmeniń esigin qaǵyp, aǵashshy Lansty suraıdy. Ony eshkim bilmeıtin bolyp shyǵady. K. Lanstyń joqtyǵyna kózi jetken kezde kir jýyp otyrǵan bir áıel Lanstyń bar ekenin aıtyp, úıge kirgizedi. K. qara palto kıip, qatar-qatar bolyp turǵan qalyń adam turǵan kishkene zaldyń ishine kiredi. Bir túrli sotty alasa boıly, tolyqsha kelgen sýdıa jazba stoldyń qasynda turyp júrgizip turady. K.-ge kózi túsken sýdıa oǵan ashýlana til qatyp, bir saǵat bes mınýtqa keshikkenin, budan keıingi kezde qaıtalamaýyn eskertedi. Aıyptalýshy oǵan bola renjimeıdi. Ol qart sýdıany, onyń "qujat" dep ataıtyn dápterin keketedi. Otyrǵan adamdar kúlkige qarq bolyp, qol shapalaqtaıdy. Iozef otyrǵandardyń kóńilin tapqandaı kórinedi. Ol sotta jeńiske jetetindeı sezinedi. K.-nyń soty bir jylǵa sozylady. Ár kún saıyn aıyptalýshynyń soty kúrdelilenip, absýrdtyq tús ala bastaıdy. K. sottyń talqysyn jabyq kúıde ustaǵysy kelgenimen aınalasyndaǵylarǵa tarap ketedi. Keıde kóshede kezdesken jolaýshylarmen sóılese qalsa boldy óziniń soty týraly olar da biletin bolyp shyǵady. Iozef K. aǵasyna amandasa barǵanda ol da sot isi týraly biletinderdiń qatarynda ekenin ańǵartady. Ol K.-ge kómektesý úshin advokat taýyp beredi. Zańger ózi kári, sonymen birge aýrý bolady. Oǵan qaraıtyn Lenı atty qyzben K. kóńildes bolyp alady. K. tutqyndalǵannan bastap onyń áıelderden joly bolǵysh bolyp ketedi. Bul sáıkestik emes. Názik jandylarǵa únemi "jaman jigitter" unaıdy. Endi K. maqtanyshpen ózin sol qatarǵa qosa alady
Bir kúni Iozef K. jaýynnan qashyp shirkeýdiń ishine kiredi. Shirkeýden kúnniń kúrkiri sekildi gúrildegen pirádardyń daýysy estiledi. Ol K.-ge shyn máninde jaǵdaıy jaman ekenin, sotta jeńiletinin aıtady. Pirádar jáne de mynadaı támsil aıtady: «Jurt aıtady, bir zań qaqpasynyń aldynda bir esik qaraýshy turypty. Oǵan bir sharýa kelip: «Qaqpadan ótýge bola ma?» dep surapty. Esik qaraýshy teris jaýap beripti. Sharýa taǵy da:«Bolashaqta kirýge bola ma?» depti. Bul joly esik qarýshy durys jaýap berip, «ıá» depti. Mundaı múmkindikti jibergisi kelmegen sharýa kirýge ruqsat etkenshe kúte turmaq bolady. Esik qarýshy da ony qýyp jibermeı, qaqpanyń aldyndaǵy orndyqta jatýyna ruqsat beredi.
Sharýa qaqpanyń aldynda uzaq jyl kútedi. Biraq qaqpadan ótý týraly ruqsat kelmeıdi. Sharýanyń saqal-shashy aǵaryp, ómiri kári táninde áreń jan saqtap, kózderi kórýden qala bastaǵanda esik qaraýshydan suraıdy: «Barlyq adam zańǵa umtylady, biraq men kútken uzaq jyldan beri tiri jan ıesi qaqpadan kirmedi ǵoı?» deıdi kózderin jumyp, áreń tynystap. Sonda esik qaraýshy: «Munda eshkim de kire almaıdy. Bul tek seniń ǵana kirýińe arnalǵan qaqpa. Endi baramyn da qaqpany bekitemin» deıdi. Pirádar jáne de zań týraly bilgisi kelgenimen, tabaldyryq mańynda maqsatsyz tóńirektep júrgen, ne ishke kirý týraly umtylys jasamaǵan sharýanyń ómirimen K.-niń istep júrgen tirligi uqsas ekenin aıtady.
Pirádarmen kezdesip biraz ótpeı Iozef K.-nyń otyz eki jasqa tolǵan týǵan kúninde oǵan jaza oryndaýshylar keledi. Aıyptalýshy eshqandaı habarlandyrý almasa da sarapshymen kezdesýge daıyn bolady. K.-ny eki qaraýyl qalanyń shetindegi tas qashaıtyn jerge ákelip, ústindegi jeıdelerin, shalbaryn sheshtirip, basyn tastyń ústine qoıdyryp, júregine qanjar qadaıdy. Iozef K. ólip bara jatyp «ıt sekildi ólý» dep oıǵa qalady. Ólim jazasy sot bastalǵannan keıin bir jyldan keıin oryndalady. Marqum Iozef te, oqyrman da joǵarydaǵy aıyptaý men tutqyndaý sebebimen tanysa almady.
«Sot oryndaýshy» romany Kafkanyń basqa da shyǵarmalary sekildi modernızmniń Bolmysshyldyq (ekzıstensıalızm), eles realızmi sekildi ártúrli stılderi toǵysqan. Kafkanyń romanynan shyndyq pen jalǵandyq, qıal men realdylyq birine-biri kirigip ketkeni sonshalyq, olardy ajyratý múmkin emes. Ol absýrd pen qıalǵa toly shyǵarmasyn kádimgi osy ómirde bolyp jatqan qalypty jaǵdaı sekildi ǵyp, esińnen ketpesteı etip beınelep jazady.
Kamú óziniń «Kafka shyǵarmalaryndaǵy úmit pen absýrd» degen maqalasynda IozeF K. óziniń ómirine áser etip jatqan aqylǵa syımas jaǵdaıdy múle tańyrqaýsyz, súlesoq qabyldaıdy. Shyǵarmada enjarlyqtyń basa kórsetilýi Kafkanyń absýrdtyq shyǵarmasynyń basty belgisi» deıdi.
«Solaqaılar» ádebı klýby
