Aqyl-oıy, paryq-parasaty durys adam ne aıtsa da ózi biletin, ózi zerttep, mán-maǵynasyna qanyqqan máseleni qozǵaıdy. Al ózi sahnada qazaqshaǵa orysshany kójeqatyq qyp aralastyryp sapyratyn Tursynbek ázilkesh ár óńirdiń jergilikti aýyzeki sózderin kúlki etip turyp qazaqtyń tilin mazaqtap turǵanyna parasaty jetpeı tur ma dep ony bir jaǵynan aıap ta otyrdym.
Iá, dúnıejúzilik til ǵylymynda orfografıa, orfoepıa, sıngarmonızm ıaǵnı, úndestik zańy, aýyzeki til (razgovornaıa rech) degen uǵymdar bar. Bul jer betindegi halyq ataýlyǵa túgel tán nárse.
Álde Tursynbek ázilkeshke osy mátindi ondaıdan habary joq nadandaý bireý jazyp berdi me, álde Tursekeńniń bilim-biliginiń jetken jeri me, qaıdam, ol keıbir qazaqtar «qaı jaqqa» degendi aýyzsha «qaıaqqa», «ne istep jatyrsyń» degendi «ne istebatsyń» deıdi dep, taǵy bir-eki osyndaı aýyzeki sózderdi kúlki qyp biraz siltedi.
Álde shynymen qazaq sózderin mazaq qyp kúldi me, álde Tursynbektiń aýzy-aýzyna juqpaı sóılegenine kúldi me, qaıdam, áıteýir zalda otyrǵan biraz toı-dýmanshyl qaýym kúlkige qaryq bop jatty.
Iá, árbir kózi ashyq adam aýyzeki til, jazbasha til degenniń ne ekenin bilýi tıis. Mysaly, orystar bir ǵana «chelovek» degen sózdiń ózin ártúrli qubyltyp aıtady. Onyń bárin tizbelep jatpaı-aq qoıalyq.
Al Qazaqstannyń qazaq eń kóp turatyn Shymkent, Qyzylorda jaǵynan bastap, odan ári Aqtóbe, Atyraý, Aqtaý, Oral ýálaıattary «ne istep jatyrsyń», «qaıda bara jatyrsyń», «tamaq iship jatyrsyń ba» degende «jatyr» sózin aıta bermeı «ne istebatsyń», «qaıda baratsyń», «tamaq iship jatsyń ba» nemese «qaı jaqqany»– «qaıaqqa», «anaý jaqta» degendi «anıaqta», «mynaıaqta», ne istep otyrsyńdy» «neistep otsyń» deı salady.
Ár sózdiń búkil árpin birin qaldyrmaı aıtý kerek degen zańdylyq joq. Ári ondaıda sóıleý tili, aýyrlaıdy. Aýyzeki til, úndestik zańy degenimiz - osy. Ony Tursynbek myrza bilmese de ol dúnıejúzi halyqtarynda bar nárse. Tili shubarlanǵan, ár sózdiń búkil qarpin túgel aıtsam durys bolady dep oılaıtyn saýaty tómen telejýrnalıster men telejýrnalıst bolyp alǵan saıqymazaqtar, ánshiler men KVN-shylar bul zańdylyqty bilmeıdi.
«Aǵorda» demeı «Aq orda», «kógónis» demeı «kók ónis», «botagóz» demeı «botakóz», «neǵyp jatyr» degendi «ne qylyp jatyr», «qaraǵyzdy» «qara qyz» dep býynǵa bólip, úzip-sozyp sóıleıtin de solar.
«Qaısybirin aıtaıyn qaıran, kóke» demekshi, búgingi Qazaqstan telearnalarynan tek Tursynbek Qabatov emes, odan ózge de arzanqol ájýa, qyljaqqa toly dúnıelerdi kórip otyryp elimizde qazaqtyń ǵasyrlar boıy otarshyldyq tabanynda taptalyp qalǵan ulttyq sanasyn, ulttyq namysyn oıatpaq túgil qazaqty áýeıi, urpaǵynyń búıte berse kimge aınalaryn oılamaıtyn, toı-tomalaq, oıyn-saýyqtan basqamen sharýasy joq, tamaǵy toq bolǵanyna máz, sanasyz tobyrǵa aınaldyrý saıasaty telearnalar arqyly osylaı júrgizilip jatqan joq pa dep qorqamyz.
Asha Mataı degen kelinshektiń birese tisterin túgel aqsıtyp, birese aýzyn barynsha ashyp oryndy-orynsyz kúle beretinin kórgende onyń teleekranda ózin ustaı bilý mádenıetine kúmánmen qaraıtynmyn.
Oǵan anaý «Qalaýlym» atty jobany kim ashyp bergenin Qudaı biledi, áıteýir ondaǵy qazaq qyzdarynyń ospadar qylyqtaryn kórgen saıyn joǵarǵy jaqta osyndaı jobalar ashý arqyly qazaqty buratola búldirýmen aınalysatyn bireýler otyrǵandaı kórinedi de turady. Áıtpese, qandaı «júk kóterip» otyrǵany atynan-aq kórinip turǵan telearnalardaǵy myna jobalardy qazaqtyń saý-salamat urpaǵyn ósirýge qyzmet etedi deý múmkin be? Qarańyz:
«Toı-dýman», «Juldyzdy jekpe-jek», «Juldyzdar jarqyraıdy», «Qyzyq taıms», «Án men ánshi», «Ánder men jyldar», «Senbilik shoý», «Bıle, Qazaqstan», «Gákký», «Eki ezý», «Aınonlaın», «Jaıdarman», «Ázil álemi», «Pálensheevter», «Taqıasyz perishte», «Silk way Star», «SinGer», «Saǵyndyrǵan ánder-aı», «Kelinder báıgesi». Osylaı kete beredi. Bulardy kórip otyryp, qazaq án salyp, bı bıleý, qyrshańqy, qysyr sóz, ázil-qaljyń, saıqymazaq, toı-tomalaq oıyn-saýyqtan basqa sharýanyń bárin túgendep bitirip tastaǵan halyq eken dep qalasyń.
Qudaı saqtasyn, baıaǵyda bir ájemiz keıigende «Arsyzǵa kúnde meıram, kúnde toı» deıtini eske túsedi. Sol kisi aıtqandaı qazir teledıdardy ashyp qalsań ınkýbatordan shyqqan balapandardaı qujynaǵan, órip júrgen ánshi emes ánshi, sazger emes sazgerlerdi kóresiń. Áńgimeleri solardyń ne iship, ne jeıtini, ne kıetini, kúıeýimen nemese áıelimen qalaı tanysqany, bal aıyn qaıda ótkizgeni, neshe klıp túsirgeni, qandaı kólik minetini, tipti, qalaı jatyp, qalaı turatyny, qandaı átir, qandaı ıissý quıatyny týraly. Osymen doǵaraıyq.
Televızıa HHİ ǵasyrdyń eń paıdaly da, eń qaýipti de quraly. Átteń, biz 26 jyldan beri ony ǵasyrlar boıy tili shubarlanǵan, ulttyq bet-beınesiniń kóp qyrynan, ulttyq sanasynan, salt-dástúrinen alshaqtap qalǵan, qazaqty ústem ulttyń aldyndaǵy quldyq minezden aryltyp, shyn táýelsiz ult qalpyna keltirýge paıdalanýdy qolǵa alǵan joqpyz.
Myrzan Kenjebaı
Derekkózi: Abaı kz
