***
«Bitken iske synshy kóp» deıdi dana halqymyz. Qanshama ýaqyttan beri jurttyń bári áńgime qylǵan, bireýler «qazaqtyń baǵy», ekinshiler «qazaqtyń sory» degen kórmege barýdyń reti keldi. Bir adamdaı aralap, qyzyqtap keldik. Osy kórmeni aralap júrip, «baq» pen «sor» kategorıalarynan tys, bólek oı túzip, kórmeniń kópshilik aıta bermeıtin tustary týrasynda áńgime qozǵaý kerek dep taptym. Sol oılarymdy ortaǵa salaıyn.
Jalpy alǵanda, óz basym kórmeniń Qazaqstanda ótip, kórme taqyrybynyń elimizde keń talqylanýyna qarsy emespin. Árıne, eldegi jemqorlyq máselesi kez kelgen máseleni, kez kelgen keremet joba men ıdeıany joq qyla alatyn tajal ekeni belgili. Jurtty qınaıtyny – qoǵamnyń pikirin elep-eskermeý, memleket qarjysyn jón-josyqsyz shashý, onyń esepsiz, tekserýsiz tógilýi, osyndaı iri jobalardy «erttep-minip» alǵandardyń asyp-tasýy (sońǵysy, mysaly, qoǵamda úsenovshildik degen úrdis arqyly tanylyp otyr). Taǵy bir qoǵamdy qınaǵan másele: barsha dúnıeni tek Astanaǵa jınaý. Sonda Qazaqstanda basqa aımaq joq pa? Mysaly, sol kórme Almatyda óter bolsa, oǵan keletin, qatynaıtyn adamdardyń sany da, keletin sheteldikterdiń qatary da áldeqaıda kóp bolar edi dep oılaımyn. Biraq sol baıaǵy «aýzy qısyq bolsa da, baı balasy men bas qalasy sóılesinniń» keri...
Meıli, Astana bolsa, bolsyn delik. Qyrýar qarjy, kúsh pen qaırat jumsaldy. Záýlim-záýlim ǵımarattar, prezıdenttiń esimin menshiktegen jańa áýejaı, jol, úıler salyndy. Álemniń kóptegen eli men uıymynyń ókilderi óz pavılondaryn ashty. Solardyń ashylý saltanatyna sol elderdiń basshylary kezek-kezek kelip jatyr. Reseıdiń aıýy men Qytaıdyń aıdaharynyń arasynda áýpirimdep kúneltip, Abylaı han saıasatyn júrgizýge májbúr elge bul da bir múmkindik. Bılikke degen kózqarasymyz ártúrli bolýy múmkin, biraq elge degen kózqarasymyz bir emes pe? Mynany túsingenimiz abzal sıaqty: Qazaqstan sıaqty álem saıasaty men ekonomıkasyna qosatyn úlesi tym az, kishkentaı ǵana memleketke, bireý unasyn-unamasyn óziniń sýbektiligin tanytý, ıaǵnı bar ekendigin, esi durys eldermen qarym-qatynasta ekenin kórsetý ómir men ólim máselesi. Jylan arbaǵan kishkentaı ǵana torǵaı jutylmaý úshin ne isteıdi? Júnin kújireıtip, qanatyn oń-sol sermep, iri-úlken bolyp kóringisi keledi. Bizdiń eldiki de sol saıasat bolmaq.
Biz bir nárseni aıqyn-anyq sezinýimiz qajet: biz myń jerden ózimizdi maqtasaq ta, ózimizdi keremet sanasaq ta, álemge qyzyqsyz eldiń birimiz. Álemge yqpalymyz az, álemdik úderister men ınovasıalarǵa alyp-qosarymyz joqtyń qasy. Biz sıaqty kishkentaı elder týraly álem baspasózi jazyp jatsa, onyń sebebi: tek zilzala nemese soǵys degen sóz. Atalmysh Sırıanyń nemese Ýkraınanyń taǵdyrynan-aq kóp nárseni ańǵarýǵa bolady. Esesine osy jyldyń qańtary men mamyry arasynda álemdik baspasózde 28 167 maqala jarıalanǵan eken. Solarda kóterilgen basty bes taqyryp: Sırıadaǵy kıkiljińge ara túskenimiz týraly – 10 567, sporttaǵy jetistikterimiz jaıly – 1693, ıadrolyq qarýsyzdaný boıynsha bastamalarymyz týrasynda – 452, munaı baǵasy men sol naryqtaǵy tirlik týraly – 355 jáne de Astanada ashylǵan kórme jaıynda 322 maqala jaryq kóripti. Árıne, arasynda synı da maqala bar shyǵar. Biraq osynyń ózi bizdiń memlekettiń bar ekendigin, áıteýir, bir oń tirshilik jasap jatqan el ekendigin bildiretin oń úrdis dep sanaımyn. Maýsym aıynde shyqqan maqalalar kórme týraly derekter men dáıekterdiń sanyn tek arttyrmaq. Al kez kelgen el týraly oń, tyń aqparat sol elge degen senimdi arttyrady, sol eldi álemge túsinikti etedi, bıznes jáne ınvestısıalyq belsendilikke sep bolyp jatady. Buǵan endi tek durys zańnama, demokratıalyq úrdister, jemqorlyqpen shynaıy kúres aýadaı qajet-aq, ol bolsa, múldem qatyp keter edi.
Taǵy bir anyq dúnıe, osy kórmeniń qazaq úshin taǵy bir úlken sımvolıkalyq mańyzy bar: ol – Astana EXPO-2017 dep atalatyn sharýa elimizdegi munaı dáýiriniń aıaqtalýyn aıqyn bildiretin tarıhı oqıǵa. Baıaǵyda munaı eksporttaýshy elder jetekshileriniń biri Iamanı degen sheıh «tas dáýiri tas bitip qalǵandyqtan aıaqtalǵan joq, munaı dáýiri de munaı bitkendikten aıaqtalmaıdy» dep aıtqan eken. Bizdegi munaı qory áli biraz jylǵa barýy yqtımal, odan áli de tabys-nápaqa tabýǵa ábden bolady. Solaı bola tursa da, elimizdegi munaı dáýiri aıaqtalyp keledi. Ony túsiný úshin álemdegi bolyp jatqan tehnologıa, tehnıka, saıası-ekonomıkalyq oı men fılosofıa salalaryndaǵy úderisterge nazar aýdarý qajet. Eger qazaq halqy men qoǵamy osy úderisterge ilese almasa, sol úderisterdiń basy emes, tym bolmaǵanda, solardy jaqsy mádenıet, bilim men tárbıe tanytyp ıgere alatyn bóligine aınalmasa, biz máńgilik memleketke emes, máńgilik aýtsaıderge aınalamyz. Osy kóshten ada bolý, osy kóshke ilese almaý – eń úlken tarıhı qate, eń zor órkenıettik tragedıa bolady. Munaı da, metal da, aınalyp kelgende, sol órkenıet kóshine ilesý úshin ǵana qyzmet etýi kerek. Qalǵanyn, shyndap kelsek, qazaq halqy, qazaq jastary óz eńbegimen, bilimimen, belsendiligimen taba alady, jasaıdy. Tek soǵan múmkindik ashyp, qazaqtyń, jastarymyzdyń boıyndaǵy energıany ashýǵa, durys arnaǵa burýǵa, paıdalanýǵa jaǵdaı jasaý qajet. Al ony qamtamasyz etýdiń joly belgili – saıası demokratıa, shynaıy básekelestik, ashyqtyq, ózara jaýapkershilik. Biz eń aldymen osyny uǵynýymyz qajet edi. Ókinishke qaraı, osy taqyryptar merekelik sharalardyń kóleńkesinde qalyp jatyr. Kórmege barǵan halyq «búgin neni qyzyqtaımyz?» dep baryp, qaıtqanda «elimniń erteńi ne bolady?» dep oılanyp shyǵýy kerek bolatyn. Kórmeden shyǵyp, úılerine tarqap bara jatqan jandardyń júzinen osyndaı tereńdikti baıqaı almadym.
Jalpy alǵanda, Astanada ótip jatqan kórmeniń basty taqyryby – jańa energıa kózderi – óte myqty, qazaqqa sózsiz qajet taqyryp. Alaıda sony halyqqa jetkize alatyn, mıyna qondyra alatyn tyń tarıhı-fılosofıalyq konsepsıa múldem joq deýge bolady. Ásirese otandyq «Nur-Álem» pavılony qaryn ashtyrady eken. Jalpy jaqsy kitap oqyǵan, álemdik jańalyqtardy ınternetten turaqty, úzbeı qarap otyratyn kózi ashyq adam úshin osy pavılon ne bere alady? Segiz qabatty záýlim ǵımaratty túgel aralap shyqtym. Búgingi álem mýzeıleri men kórmelerinde kóptep ornatylǵan qondyrǵylar men «prezentasıalar», teledıdar men plazmanyń múmkindigin keńinen paıdalaný. Ondaıdy búgingi kúni kóptegen ýnıversıtetter men oblystyq murajaılar da endirip keledi. Al tarıhymyz qaıda, ótken jolymyz qaısy? Kórmege kelgen, qazaq pavılonyna kelgen árbir adam óziniń tarıhyn, búginin jáne barar keleshegin kórýi mindet emes pe? Búgingi kúnge deıin peshin daladaǵy maldyń qıymen jaǵyp, tamaǵyn ázirlep kelgen qazaq qaı baǵytqa qaraı umtylýy kerek? Kelgen sheteldikter úshin, ásirese batys aýdıtorıasy úshin zamanaýı álemdik tehnıkanyń damý úrdisi tańsyq emes. Óz tarıhyn bizden de jaqsy biletin halyq. Qazaq pavılony qazaq tarıhyn, fılosofıasyn, onyń ishinde tabıǵatqa tyrnaq batyrmaı, tabıǵatpen qoıan-qoltyq tirlik jasaı bilgen babalarymyzdyń tirligi múldem kórsetilmegen. Aınalyp kelgende, jańa energıa kózderin izdeýdiń basty fılosofıasy – tabıǵatqa qıanat jasamaý emes pe edi? Bul turǵydan qarasaq, bizdiń ult aldynda turǵan basty mindet ózgeden úırený ǵana emes, tarıhymyzda, tamyrymyzda jatqan sana, tárbıe men ilimdi jańǵyrtý, sony zaman úrdisine iliktirý, jalǵaý emes pe? Qazaq tarıhynyń, bolmysynyń kelgen sheteldikterge kádesyı jasap-satatyn shette jatqan «etno-aýyl» dárejesinde ǵana tanystyrylýy úlken qatelik dep oılaımyn.
Kezinde «kórmege adam barmaıdy» degen kúńkil kóp boldy. Qudaıǵa shúkir, eńbek zaıa ketken joq. Kórmege barýshy da, aralaýshy da adamdardyń legi jaman emes. Shanhaıdaǵy nemese Parıjdegi kórmedeı emes, árıne, bul múldem múmkin emes sharýa ekeni anyq. Barýshylardyń dúıim kópshiligi – óz qazaǵymyz, elimizdiń shet-shetinen kelgen óz azamattarymyz. Al solar osy kórmeden qandaı áser alyp jatyr? Álem osylaı eken ǵoı dep tamashalap, qyzyqtap, basyna bir ıdeıa almaı ketetin bolsa, osy kórmeniń qazaqqa beretini ne? Tehnıkanyń ozyǵyn kórý úshin kórmege barmaı-aq, iri memlekettik mekemeler men toıhanalardyń janyndaǵy avtoturaqta turǵan baı balasynyń «Lambordjını» nemese «Tesla» avtomashınalaryna tamsanyp óte berse de bolady ǵoı. Basty másele, qaıtalap aıtaıyn, kórmege kelgen qazaq álemniń damý úrdisine qyzyǵyp, búgingi ómirine túńilip ketýi kerek! Sol túńilý tereń oıǵa, tereń oı – osy ómirdi ózgertýge degen yqylas pen nıetke, osy yqylas pen nıet – tyń ózgeristerdi qamtamasyz etetin energıanyń paıda bolýyna alyp kelýi kerek edi. Astanada ótip jatqan dúbirli shara «kóppen kórgen uly toı» emes, munaı dáýiri men munaı ekonomıkasy ornatqan zaman men dáýirdi, ómir men qarym-qatynastardy jerlep, soǵan berilgen sadaqa asy bolýy kerek edi. Bizdiń izdegenimiz sol baıaǵy toı bolyp shyqty. Ókinishti...
Kórmeniń jaz kezinde ótýi de biz úshin ońtaıly emes. Bálkim, osy kórme bitkennen keıin de tirshilik aýadaı qajet. Ulttyq pavılon ornynda turaqty murajaı ashylady dep jatyr. Osy murajaıdy jańalap, jaqsartyp, soǵan myńdaǵan oqýshylarymyzdy, stýdentterimizdi aparyp, oqý-aǵartý jumysyn myqtap qolǵa alý kerek-aq. Bizge keregi – kópshilikke túsinikti, kóp uǵynatyn leksıalar men sabaqtar. Ony qolynan is keletin kásipkerler, jańalyq ashqan ǵalymdar ótkizse, tipti keremet bolar edi. Sol leksıalardyń vıdeosyn ınternetke, áleýmettik jelilerge salyp, jalpy jurtty jańalyqqa, jaqsylyqqa qaraı baǵyttaı berý shart. Osy aǵartý jumysy kórmeniń tabıǵı jalǵasyna aınalyp, sanany silkindirip, ózgertetin, jańǵyrtatyn jumys atqarylsa ǵana dittegen maqsatymyzǵa jete alamyz.
Taǵy bir nárseni uǵynǵanymyz durys sıaqty. Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn kórmeniń arqasynda 50 myńnan astam jumys orny jasaldy. Biraz qandasymyz jumysqa kirip, jalaqy aldy. Al erteńgi kúni ne bolady? Sol 50 myń adamnyń qaısysy turaqty jumys ornyna ornalasa alady? Qanshasy jumyssyz qalady? Qurylǵan ǵımarattardyń bolashaǵy ne bolady? Mysaly, ózim kórgen Shanhaı kórmesiniń kóptegen ǵımaraty sońynan buzyldy. Bizde qalaı bolmaq? Osy týraly aqparatty bılik jurtqa túsinikti túrde jetkize bilýi mindet. Ókinishtisi, qansha jerden kólgirsip, qansha jerden jerimiz baı desek te, bizdiń elde birden 2-3 myń adamnan astam jumys ornyn qamtamasyz etetin jobalar múldem joq. Álemniń barsha mıllıarderi elge kelip, «bizge aqsha salatyn óndiris kózin nemese tyń joba usynyńyzdarshy» dese de, olarǵa usynarymyz joqtyń qasy. Kórme aıaqtalar, qonaqtar tarar. Qalatyn sol baıaǵy ózimiz. Óz ómirimizdi ózimiz ǵana jasaı alamyz. Sondyqtan toı-mereke arasynda ózimizge jaǵymsyz, unamaıtyn suraqtardy da qoıa bileıik. Sonda, bálkim, zaman ózgerer.
Aıdos SARYM, saıasattanýshy
