Qazaq qoǵamynda ǵasyrlar boıy qalyptasqan salt - dástúrler ulttyń rýhanı tiregi bolyp keledi. Alaıda keıbir "dástúr" degen atpen búrkemelengen áreketter búgingi kúnniń zańyna da, zaman talabyna da syımaıdy. Sonyń biri - qyz alyp qashý. Bireýler úshin bul - kóneden qalǵan dástúr, bireýler úshin - zorlyqtyń, qaıǵynyń bastamasy.
Qyz alyp qashý-ádebıettegi kóleńkeli shyndyq
Qyz alyp qashý taqyryby - ádebıette árqalaı beınelengen. Keı de ol dástúr retinde kórsetilse, keı shyǵarmalarda bul qubylys qaıǵy men kúrestiń, zorlyqtyń kórinisi retinde ashylady.
Klasıkalyq prozadaǵy beıneler
Jazba ádebıette de qyz alyp qashý máselesi túrli qyrynan sıpattalǵan. Qazaq qalamgerleri bql qubylysty keıde áleýmettik syn retinde, keıde dástúrli sana men ózgermeli qoǵam arasyndaǵy kúres retinde kórsetti.
İlıas Esenberlın - "Kóshpendiler" trılogıasy
Bul tarıhı roman-epopeıada el bıleýshileri men qarapaıym halyq arasyndaǵy qatynastar, dástúr men saıasat aralasqan shynaıy oqıǵalar sýretteledi. Munda qyz alyp qashý saıası maqsatta, tipti kek alýdyń quraly retinde de qoldanylatyn tustary bar. Bul - alyp qashýdyń mahabbat emes, bılik pen basqynshylyq quralyna aınalǵanyn kórsetedi.
Muhtar Áýezov - "Abaı joly" epopeıasy
Áýezovtiń "Abaı joly" romanynda qazaq qoǵamynyń ishki qaıshylyqtary, salt-dástúr men jeke tańdaý erkindigi arasyndaǵy kúrdeli baılanys kórkem beınelenedi. Onda eriksiz neke, atastyrý, qyzdyń tańdaý quqyǵy bolmaýy - jıi kóteriletin áleýmettik máselelerdiń biri. Alyp qashý tikeleı bolmasa da, áıeldiń taǵdyryna óz erkinen tys sheshim qabyldanýy ótkir synalady.
Qazirgi tańda qarapaıym ómirde de osyndaı dástúrge tap bolǵan áıelder kóp. Astana qalasynda turatyn Madına K. aıtýy boıynsha:
"Bul jaǵdaı meniń esimde áli tur. Sol kúni tańerteń aıaldamada turǵan jerden qara tústi kólik janymnan kelip toqtady. Eki jigit meni kólikke ıterip kirgizdi. Qarsylasýǵa shamam kelmedi. Keıin bir úıge kelip toqtady. Esiktiń aldyna dastarqan jaıylyp, áıelder shashý shashyp, meniń basyma aq oramal jaba bastady. Men kelispeı jatqan kezde úlken jastaǵy bir áıel tabaldyryqqa jatyp aldy. "Meniń ústimnen attap ótseń, baǵyn ashylmaıdy, saǵan teris batamdy beremin" dep meni kóndirýge tyrysty. Biraq men qaıtpaı, qashyp kettim",- deıdi bizdiń keıipkerimiz.
"Qashan turmysqa shyǵasyń?" - máńgi suraq
Meıli ol tabysty maman bolsyn, shetelde oqysyn, ǵylymmen aınalyssyn, báribir názik jandylarǵa qazaq qoǵamynda qoıylatyn suraq bireý:
"Qashan turmysqa shyǵasyń?"
Al eger jasy 25-ten assa, týystar men kórshilerdiń áńgimesi kúsheıe túsedi. Qyzdardy "kári qyz", "jasy kelip qalǵan", "qyz bala jas kezinde turmysqa shyǵýy kerek" dep qyzdyń ózine de, otbasyna da rýhanı aýyrtpalyq ákeledi. Nátıjesinde keıbir qyzdar óziniń shynaıy qalaýyn emes, qoǵamnyń talabyn oryndaýǵa tyrysady. Osydan keıin eriksiz, tek ýaqyttan uıalyp jasalǵan nekeler kóbeıip jatyr.
Qoǵamdyq qysym kóbine "ultymyzdyń tárbıesi", "salt-dástúr" degen jeleýmen búrkemelenedi. Alaıda, shyn máninde bul- jeke adam quqyǵyn shekteý. Shyn uıat- qyzdyń óz ómirin súre almaı, qoǵamnyń úmitin oryndaý úshin ómir súrýi.
Álemdik tájirıbegi alyp-qashý: Zorlyq eshqashan dástúr bola almaıdy
Qyz alyp qashý - tek Orta Azıaǵa tán qubylys emes. BUU málimetine súıensek, jyl saıyn álem boıynsha 15 mıllıonnan astam qyz bala májbúrli nekege tap bolady. Onyń kópshiligi- alyp qashý nemese otbasylyq qysym arqyly júzege asady.
Qyrǵyzstan
Qyz alyp qashý oqıǵalary jıi kezdesetin elderdiń biri. 2018 jyly Aızada Kanatbekova atty qyzdy alyp qashyp, keıin óltirip ketken qaıǵyly oqıǵa qoǵamda úlken rezonans týǵyzdy.
Efıopıa
Bir kezderi qyz alyp qashý «normasy» qalypty qubylysqa aınalǵan Efıopıada 10-13 jastaǵy qyzdardy kúıeýge berý jıi kezdesetin. Qazir bul áreket qatań tyıym salynǵan, biraq aýyldyq aımaqtarda áli de kezdesedi.
Úndistan men Nepal
Keıbir shtattarda ata-analardyń kelisiminsiz úılený - qoǵam tarapynan qabyldanbaıtyn áreket. Mundaı jaǵdaıdaılarda jas juptar zorlyq – zombylyqqa tap bolady. Qyz alyp qashý- munda da májbúrli nekege aparatyn birden-bir jol retinde qarastyrylady.
Bireýler muny mahabbattyń kórinisi dep aqtaǵysy kelse, endi bireýler - ulttyq bolmystyń qaldyǵy retinde baǵalaıdy. Al shyn máninde, qyz alyp qashý - zorlyq- zombylyqtyń, psıhologıalyq qysym men adam quqyǵyn taptaýdyń aıqyn kórinisi. Qazir bul áreket Qazaqstanda da, álem elderinde de qylmystyq jazaǵa tartylatyn aýyr quqyq buzýshylyqqa aınaldy.
Qazaqstanda qyz alyp qashý áreketteri kóbine aýyldyq jerlerde tirkeledi. Alaıda quqyq qorǵaý organdary statısıkanyń naqty kórinis bermeıtinin aıtady. Sebebi kóp jaǵdaıda jábirlenýshiler aryz jazýdan bas tartady nemese otbasylyq qysymnan qorqady.
2025 jyly Qazaqstan Qylmystyq kodeksine mańyzdy ózgerister engizdi:
Buryn jábirlenýshini erikti túrde bosatqan adam jaýapkershilikten bosatylatyn.
Endi bul norma alynyp tastaldy. Qyz alyp qashqan kez kelgen adam qylmystyq jaýapqa tartylady, jábirlenýshiniń keıin bosatylǵany eskerilmeıdi.
Sonymen qatar, jańadan engizilgen 125-1-bap "nekege májbúrleý" - arqyly qylmystyq is qozǵalatyn bolady.
Bul - Qazaqstanda áıelderdiń jeke tańdaý erkindigin qorǵaý jolyndaǵy mańyzdy zańnamalyq qadam.
