Bir elden úırenýge, úlgi alýǵa bolady. Al endi birine qarap, óz-ózińnen jırenesiń. Úırenýge turatyn elder álemde kóp-aq. Ol teriskeıdegi kórshimiz emes. Alystaǵy Amerıkany da aıtyp otyrǵan joqpyz. Ol – Ońtústik Koreıa. Japonıa jıi aıtylyp, bul el kóp jaǵdaıda tasada qalady. İs júzinde kárister úlgi alýǵa turatyn ult.
Bul elde biraz jyl turǵan, káristiń turmysyn, bolmysyn jaqsy biletin shyǵystanýshy Dastan AQASH osylaı tujyrymdaıdy. «Koreı bilimi qandaı?». Dastan myrza osy saýalǵa jaýap izdegen eken.
Bilesiz be?..
Koreıler bilimge erte bastan kóńil bólgen el. Reformanyń kókesin kórdi bul sala. Reforma degende osy salaǵa qatysty álemniń ozyq jobalaryn ústi-ústine úıip-tóge bergen joq. Aldymen zerttedi. Iá, Amerıkanyń bilim júıesine qarap boı túzedi. Biraq, «amerıkalyqqa» aınalyp ketken joq.
Jalpy, koreıler osynysymen erekshelenedi. Eshqashan da, qaıtalap aıtaıyn, eshqashan da ózgeniń dúnıesine eliktemeıdi. Qajetin alady, qajetsizin laqtyra salady.
Sosyn bulardyń qoǵamynda «oqymasań, jumyssyz qalasyń» degen qaǵıda qatań saqtalady. Bilimsiz jetistikke jetpeısiń. Sodan da shyǵar, bala balabaqshaǵa bara sala matematıkany ejiktep úırene bastaıdy. Ári qaraıǵy betalys belgili... Mektep, joǵarǵy oqý ornyna túsý. Biraq, bul aıtqanǵa ǵana ońaı. İs júzinde aýyr.
Mysalǵa, tańǵy saǵat 5-te metro beketinde sen jumysshylardy, qurylysshylardy emes, uıqysyn asha almaı turǵan stýdentterdi kóresiń. Áı, bir jankeshti. Bylaı qarasań, eldiń turmysy túzý. Alaıda, báseke kóp, oryn az.
Saǵat túngi 11-00. Koreı jastary kitaphanada otyrady. Keıin buǵan men de tóseldim. Baıqaǵanym, eshkim óziniń bilim alyp jatqanyn, túnniń bir ýaǵyna deıin kitaptan bas almaıtynyn buldamaıdy. Bul olardyń qoǵamdyq mádenıetine sińip ketken.
Bir joly bul elge Obama (AQSH Prezıdenti) keledi. Ol da tańqalǵan eken. «Balalaryńyzdy balabaqshadan bastap oqytatyn bul ne jantalas?» depti. Ásirese, analardyń róline. Bul elde bala oqytýdaǵy ananyń róli zor. Barak búı depti: «Koreı biliminen úlgi alý kerek» (한국의 교육을 본받아야 한다). Amerıkanyń nazaryna usaq-túıek dúnıeler ilige bermeıdi.
Sosyn ustaz bedeli degen ánsheıin aıta salatyn sóz emes. Kárister pafoska berilmeıtin, tipti jol bermeıtin halyq. Mektebine bardym. Mańdaıshasynda «Shákirt ustazdyń kóleńkesin de basýǵa bolmaıdy» dep jazylyp tur. Al bizde she?
Biz qaı qatardamyz?
Bul el álemdi ekige bóledi. «Bilim týraly mádenıeti bar elder» jáne «joq elder» dep. Shynymdy aıtsam, bular bizdi (Qazaqstandy) qaı qatarǵa qosatynyn bilmeımin. Suraýǵa oqtalǵam. Batpadym. Jaýabyn biletin sıaqtymyn. Bular bilimniń mádenıetin qalyptastyrǵan. Ony sózben jetkizý qıyn. Kórý kerek.
Sosyn ustaz bedeli degen ánsheıin aıta salatyn sóz emes. Kárister pafoska berilmeıtin, tipti jol bermeıtin halyq. Mektebine bardym. Mańdaıshasynda «Shákirt ustazdyń kóleńkesin de basýǵa bolmaıdy» dep jazylyp tur. Al bizde she?
Ony qoıshy. Sabaq ústinde ustazdyń, oqýshylardyń da kóńilin bólýge bolmaıdy. Mektepke ǵana qatysty emes, joǵary oqý oryndaryndaǵy leksıalarda da solaı. «Sabaq ýaqytynda synypqa prezıdent te kire almaıdy» degen sóz koreı qoǵamynda kóp qoldanylady.
Barý bar da, qaıtý bar
Koreı qoǵamynda bul sóz áldeqashan maqalǵa aınalyp ketken. Ózimizshe qazaqshaǵa aýdarǵan túrimiz ǵoı. Maǵynasyn túsinip otyrsyz ba? Bular da biz sıaqty bir kezde jastardy shetelge oqýǵa jibergen eken. Bizdikindeı «Bolashaq» baǵdarlamasy bolǵan. Sol kezde osy sóz aınalymǵa enip ketipti. İshteı bizde «Nurly jolymyzdyń» bilimmen ushtasqanyn qalaımyz... Bilimsiz eshbir baǵdarlama júzege aspaıdy. Máńgilik bolmaıdy.
Bul el álemdi ekige bóledi. «Bilim týraly mádenıeti bar elder» jáne «joq elder» dep. Shynymdy aıtsam, bular bizdi (Qazaqstandy) qaı qatarǵa qosatynyn bilmeımin. Suraýǵa oqtalǵam. Batpadym. Jaýabyn biletin sıaqtymyn.
Ustaz – birinshi, prezıdent – ekinshi
[caption id="attachment_9858" align="alignright" width="462"]
Ońtústik Koreıa prezıdenti Pak Gyn Hıe hanym kitaphanada.[/caption]
Koreıada «sabaq ýaqytynda synypqa prezıdent te kire almaıdy» dep aıttyq. Jalpy, koreı prezıdentteri ózderin ǵalym men ustazdan tómen qoıady. Oǵan arlanbaıdy. Ataqty Pak Djon Hı (Ońtústik Koreıanyń 1963-79 jj. aralyǵyndaǵy prezıdenti) bilimge kóp kóńil bólgen.
Ustazdyń qoǵamdaǵy rólin aıqyndaý, onyń bedelin kóterýge birinshi kezekte prezıdenttiń ózi bastamashy bolǵan.
«Shákirt ustazdy mazaq qylatyn tárbıesiz mektepte taza bilim berý qalyptaspaıdy» dep bir joly qatty ashý shaqyrypty.
Al Pak Djon Hı qazirgi Ońtústik Koreıa prezıdentiniń ákesi. Qazirgi prezıdent Pak Gyn Hıe begim ákesiniń jolyn jalǵastyryp jatyr. «Qaıtip?» deısiz ǵoı.
Mysalǵa, bizde «Qazaqstan-2050» strategıasy bar, odan buryn «2030 strategıasy» boldy. Bular kúlli eldi damytýǵa arnalǵan, kúlli salany qamtıtyn baǵdarlamalar ǵoı. Mundaı jobalar koreıler de bar. Tek... olar bolashaq damýdyń ózin bir salaǵa súıenip baǵdarlaıdy.
Jaqynda bul eldiń bıligi «Memlekettiń júz jyldyq jospary – bilim salasyn reformalaý» degen baǵdarlamany qabyldady. 100 jyldyq jospar?! Az emes, beker de emes. Biz de osyǵan uqsas baǵdarlama qabyldadyq. «Júz mektep, júz aýrýhana» dep atalatyn. Aty ádemi. Alaıda, sonyń nátıjesin kóre aldyq pa osy?
P.S. Japondardy kóp jazamyz. Biraq, koreıler kórshisinen kem emes. Tehnıkalyq bilim berýden bul el 1-shi orynda. Tehnıka ǵylymdaryna kóp kóńil bóledi. Bul tarapta jyl saıyn jaryq kóretin kitaptardyń sanyn sanap shyǵýdyń ózi múmkin emes.
Koreı jáne aǵylshyn tili basymdyqta. Alaıda «aǵylshyn tilimen» aýyratyndar az. Aıttym ǵoı, bular bir dúnıege basybaıly kirip, birjolata eliktep ketpeıdi. Qaımaǵyn ǵana qalqyp alady.
Oqýdyń quny... arzan. Naqty aıtsam, 1500-4000 dollar. Odan aspaıdy. Baıqasańyz, bizben birdeı. Álde bizdegi oqý quny joǵary ma?
Dastan AQASH
shyǵystanýshy, aýdarmashy
