(arheolog kúndeliginen)
Ol kúnder meniń jadymda máńgilikke saqtalyp qalǵan. 1992 jyldyń mamyr-maýsym aılary. Kezekti arheologıalyq ekspedısıa quramynda qazirgi QHR SHUAR ólkesiniń Turfan shuratynyń ońtústik-batysyndaǵy Qarashaharǵa taıaý Argıbýlaq ańǵarynda, Sýbashy degen jerde qazba jumystaryn bastap kettik. Onda memlekettik mańyzy bar iri tas jol magıstrali salynyp jatqan. Sol qurlys túsetin jol boıynda birsypyra kóne mádenıet eskertkishteri nysany saqtalǵan. Sol nysandardyń birnesheýinde bizdiń ekspedısıa qutqarý sıpatyndaǵy qazba jumystaryn júrgizdi.
Qazba jumysy kezinde aıqyndalǵanyndaı, bizdiń eń birinshi zertteýge alǵan nysanymyz HİH ǵasyrdyń 60-70-shi jyldary Sın ımperıasynyń ataqty áskerı qolbasshysy, Gansý provınsıasynyń gýbernatory, general Szo Szýntannyń Iettıshahar (Shynjań dep atalmaı turǵan kezdegi Shyǵys Túrkistan, ıaǵnı Qashǵarıa, Shynjań ataýy 1884-shi jyly berildi – S.S.) hany Iaqupbek armıasymen soǵysqan kezdegi bir áskerı kazarmasynyń eski jurty bolyp shyqty. Qazba kezinde eski jurttan qarý-jaraqtyń, turmystyq zattardyń, kıim-keshektiń, apıyn shegetin qorqordyń jáne t.b zattardyń qaldyqtary, sondaı-aq qytaısha, uıǵyrsha-shaǵataısha qaǵazǵa jazylǵan hattardyń jyrtyq jurnaqtary kóp tabyldy.Tasqa bádizdelgen qytaısha eskertkish taqta da tabyldy. Árıne, bular bir el tarıhynyń tarıhı taǵdyrynyń sheshýshi kezeńin sıpattap beretin qundy zattaı aıǵaqtar ekeni daýsyz. Arheolog-tarıhshy retinde meni de qatty qyzyqtyrdy. Alaıda....meni odan da arman qatty qyzyqtyrar jaıt, kúndiz oıymdy, túnde uıqymdy bólip, mazalaı bergen jaǵdaı ol bolmady. Ol ne deseńiz, Táýelsizdik alǵanyna jarty jyl da bolmaǵan Qazaqstandaǵy jaǵdaılar, jańalyqtar edi. Kishkentaı radıoqabyldaǵyshymdy kúndiz qolymnan, túnde qoınymnan tastamaımyn. Sol kúnderi «Qazaq radıosy», «Azattyq», «Amerıka daýysynyń» jáne t.b. radıolardyń Qazaqstan týraly jańalyqtary men arnaýly habarlary áli qulaǵymnan ketpeıdi.
(Arheolog kúndeliginen úzindi): ... «Búgin kúlli Alash úshin eń bir erekshe máni bar uly kún bolǵan eken. «Qazaq radıosynyń» búgingi keshkilik habarlaryna (1992-shi jyl 5-shi maýsym) qaraǵanda, búgin Qazaq parlamentinde Qazaq respýblıkasynyń tuńǵysh eldik nyshandary-memlekettik týy, eltańbasy, eldik ánurany qabyldanǵan. Memlekettik tý kók tústi, onda altyn kúnniń beınesi, kókte samǵap bara jatqan qyran búrkittiń beınesi túsirilgen. Kók tús - Alash úshin, jalpy Túriktildes jurttar úshin de qasıetti de, kıeli tús, Kók túrik, kók aspan, Kók Táńiri degendeı... Al shuǵylaly altyn kún – azattyqtyń, qut pen bereke, baqyt pen dáýlettiń, jaqsylyqtyń rámizi men nyshany, qyran búrkit– baıyrǵy batyr qazaqtyń rýhynyń sımvoly, myqtylyqtyń, kúshtiliktiń, batyrlyqtyń nyshany. Mine, endi Alashtyń qasıetti kók týy ózge táýelsiz elderdikimen birdeı BUU-nyń aldynda jelbirep turatyn bolady. Jasaı ber, Alash! Kók aspanyń máńgilik ashyq, kúniń árqashan ońynan týyp, damýdyń asqaryna qyran qustaı talmaı samǵaı ber!...».
[caption id="attachment_22344" align="alignright" width="375"]
Arheolog S. Suńǵataıdyń ózi jobalap syzǵan kók týy[/caption]
Men sol túni kóz ilmeı tań atyrdym desem, artyq aıtqanym emes. Sol kúni tań atpaı, alań-eleńde Sýbashynyń qum barhandaryn bir aralap shyǵyp, lagerge kelip, sondaǵy qum tóbeshikke otyryp, aq qaǵazǵa táýelsiz Qazaq eliniń memlekettik týynyń nobaıyn jobalap syzyp shyqtym. (Birinshi sýrette). Ony tańǵy as kezinde maqtanysh sezimmen áriptesterime kórsettim. Olar meni áriptes retinde me, joq, álde, shyn nıetimen be, bilmedim, múmkin ulttyq sezimimdi syılady ma, áıteýir, qutty bolsyn aıtty. Sonda bir áriptesim tosyn saýal tastady: «Sonda qazaqtyń memlekettik týy nege kók tústi, kún men qyran búrkit beıneli bolǵan, mysaly, QHR (Chjýnhýa jenmın gýnhego)-nyń memlekettik týy narttaı qyzyl, bes juldyzdy ǵoı », – dep surady. Men oǵan Qazaqtyń memlekettik týynyń sıpaty men mánin joǵaryda jazǵanymdaı aıtyp túsindirdim, al QHR-dyń qyzyl týy Qytaıda jarty ǵasyrǵa sozylǵan azamattyq soǵysta tógilgen qannyń boıaýy dep bizge bastaýysh mektepten úıretken joq pa?»– degenim bar. Sonda ymǵa da, dymǵa da túsinbegen bir áriptesim: «Sonda bizdiń qanymyz qyzyl, qazaqtardyń qany kók tústi bolǵany ma?» – degeni esimde. E...eeı, ózi bilsin.
(Arheolog kúndeliginen úzindi): ... «Fılosof-akademık, joǵary keńes depýtaty Jabaıhan Ábdildın «Qazaq radıosynda» búı dedi: "Jalpy, ár nárseniń logıkasy bolady. Qazaqstanda ana til, myna til, eki til, úsh til memlettik bolady degen esh tıanaqsyz, tıimsiz pikir, bizde Qazaq memleketi ǵana bar, onda eshbir ózge ulttyń avtonomıasy bolmaýǵa tıis, ondaı provasy da joq, Qazaqstan – qazaq halqynyń memleketi, biz Konstıtýsıamyzǵa Qazaqstannyń prezıdenti qazaq bolýǵa tıis, onyń memlekettik tili qazaq tili bolýǵa tıis dep jazsaq, onyń demokratıaǵa nuqsan keltiretin jóni joq...(«Qazaq radıosy» 1992-shi jyl 5-shi maýsym)".
Sýbashy – ejelgi Uly Jibek jolynyń bir tarmaǵy ótetin asa mańyzdy jol ótpe. Turfannan Qashqarǵa, odan ary Ferǵanaǵa baratyn kóne saýda kerýeni men joryqshy jasaýyl qosyny ótetin birden-bir jol osy. Han ımperıasynyń elshisi Chjan Sán (b.z.d. İİ ǵasyr) joryǵy, Tan ımperıasynyń Atlah (Taraz) shaıqasyna qol bastap kelgen generaly Gao Sánchjıdiń jasaǵy, býddanyń taqýa monahy Súan Szannyń kerýeni, ǵylym men bilimdi, izgilik pen ımanı dindi ýaǵyzdaǵan ǵulamalar Kýmarajıýa, Synkýsálı Týtyn da, Mahmut Qashqarı da, áıgili arheolog Sven Gedın de osy joldan ótken. Al biz HİH ǵasyrdyń sońyndaǵy Iettıshahar hany Iaqupbek pen Dúngen kóterilisiniń qolbasshysy Beı Ianhý qosynyn jazalaýshy Szo Szýntan jasaqtarynyń qantógis soǵystarynan qalǵan jádigerlerdi zerttep júrmiz.
Bir kúni áriptesim Lı Szún ekeýimiz ańǵardyń soltústik jaǵyndaǵy jotanyń bir alańqaıynda ornalasqan eski obany erekshe qyzyǵýshylyqpen qazba jumysyn júrgize bastadyq. Qyzyǵýshylyǵymyzdyń sebebi, obanyń syrty tórt buryshty etilip taspen qorshalǵan eken, syrtqy nobaıy kóne túrikterdiń jerleý eskertkishine uqsaıdy.
(Arheolog kúndeliginen úzindi): ... «...kún shyjyp, qaınap tur. Lı Szún ekeýmiz kúnqaǵar shatyrdyń astynda keńesip otyrdyq. Saǵat 11-ge taıaý shaqta kenet búkil taý men jota dirildep, teńselip ketti. Jer silkinisi boldy. Silkinis shırek mınýtqa deıin sozyldy. Lagerimiz ornalasqan saı jaqtaǵy bıik jarlar opyrylyp qulap, shań aspanǵa kóterildi. Aman-esenbiz, zardap shekken joqpyz. Keshke taman áriptesterimiz bárimiz radıoqabyldaǵyshymyzdy qostyq. Pekın radıosy da, Úrimshi radıosy da tym-tyrys, osyndaı zor jer silkinisi týraly esh habar taratpady. Túnde men «Qazaq radıosy», «Azattyq», «Amerıka daýysy» jáne t.b. radıolardy qosyp tyńdadym. Bári belgili boldy. Radıo habary: Keshe Qytaıdyń batysyndaǵy Lobnor polıgonynda iri ıadrolyq jarylys synaǵy ótti. Shveısarıa qorǵanys mekemesiniń bergen málimetinshe, jarylystyń qýaty 1000 kılo-tonna bolǵan. Buǵan deıin AQSH pen burynǵy Sovet odaǵyndaǵy ıadrolyq jarylystardyń qýaty 150 kılo-tonnadan aspaǵan....Ertesinde men Fransıa halyqaralyq radıosynyń qytaı tilindegi habarlaryn tyńdadym. Onda búgin QHR-dyń syrtqy ister mınstrligi keshe Shynjań ólkesindegi Lobnor polıgonynda ıadrolyq synaq júrgizgendigin moıyndady, jarylys aýmaǵynda jarylystyń týdyrǵan jer betindegi silkinis dárejesi 7.5 baldyq jer silkinisine barabar boldy, bul Qytaıdyń 1976 jyldan bergi júrgizgen eń iri ıadrolyq synaǵy boldy. AQSH úkimeti bul týraly erekshe ókinish jáne narazylyq bildirdi. Bul jolǵy jarylys Shveısarıa baqylaýshylarynyń aıtýynsha, 1945-shi jylǵy AQSH-tyń Hırosımaǵa tastaǵan ıadrolyq bombasynyń qýatynan elý ese kúshti eken... ». Meniń topshylaýymsha, biz arheologıalyq qazba jumysyn júrgizip jatqan Sýbashy geografıalyq kordınaty múldem qupıa saqtalatyn Lobnor polıgonyna (Ma lan kesheni dep te atalady) 150-200 km keletin jerde ornalasqan.
Radıo habary boıynsha, sol kezde Qazaq úkimeti de óz eliniń irgesinde osynshama joıqyn ıadrolyq jarylys jasaǵany úshin QHR úkimetine narazylyq pikirin bildirgen. Qazaqstannyń «Nevada-Semeı» antıadrolyq qozǵalysy da, «Attan» qozǵalysy da narazylyq aksıalaryn ótkizip, qazaq-qytaı shekarasyndaǵy Qorǵas ótkeline deıin ereýil jasap barǵanyn bildik. Taǵy da sol mamyr aıynda Qazaq eliniń prezıdenti N.Á.Nazarbaev AQSH-qa resmı saparmen bardy. Ózinde Sovet odaǵynan muraǵa qalǵan asa qýatty ıadrolyq arsenaly bola tura, onyń zulmat zardabyn ábden tartqan halyqtyń ókili retinde, beıbitshilikti súıgish uly qazaq eliniń basshysy retinde, álemdegi iri ıadrolyq derjava elderdiń beıbitshilik kelisimsharty negizinde osynaý zulmat qarýdan óziniń jáne eliniń óz erkimen birjolata bas tartatynyn jarıalady. Qytaı úkimeti de bul jolǵy joıqyn jarylystyń belgili jaǵdaıattarǵa baılanysty ótkenin, eshbir elge ses kórsetpeıtinin qynjylyspen málimdedi, ári ıadrolyq jarylystarǵa uzaq merzimge toqtaı turýǵa resmı moratorıı jarıalady.
Sýbashy arheologıalyq ekspedısıasy osynaý eki iri oqıǵamen meniń esimde qaldy. Bireýi erekshe qýantsa, endi biri janyńda úreı týǵyzdy. Bireýi júrekti eljiretti, bireýi júrekti qobaljytty. Táýba, 1993-shi jyly Qazaqstanǵa oralyp, kók týdyń jelbiregenin kórip, qolmen ustap, jalaýlatyp súıip-súısinip, júrek bir uly jubanyshyn tapty. Táýelsizdik kúni qutty bolsyn, baıandy bolsyn!
Saǵyntaı SUŃǴATAI, tarıhshy
