– Osy, saqyldaǵan sary aıaz eldiń barlyǵyna jaǵa ma?
– Aıaz, ásirese júrek-qan tamyrlary aýrýy bar naýqastarǵa óte zıandy.
Sýyq aýa koronarlyq arterıanyń túıilýine áser etedi. Mıokard ınfarkinen kóz jumyp jatqandardyń sandyq úlesi, osy sýyq mezgilde arta túsedi. Sondyqtan osyndaı naýqastar aldyn ala em-dom qabyldap, ózin kútkeni jón.
Kelesi bir beınetti jáne meteotáýeldi dert – bronhıaldyq astma. Damyǵan elderdiń 8% eresegi men 15% balalar qaýymy osy dertke shaldyqqan. Bunda da sýyq aýanyń áserinen ókpedegi aýa taraıtyn bronhtar túıilip, naýqasty tunshyqtyrady. Mundaı tunshyǵýlardy: aıazdy kúnderi jattyǵý jasaý jáne tumaý, grıpp sıaqty tynys joldary dertteri de qozdyrady. Onyń aldyn alý úshin: naýqas syrtqa shyqpas buryn 20-30 mınýt erterek, bronh keńitetin dári qabyldaýy tıis.
– Keıbir adamdar kún sýytsa boldy berekesi qashyp, tońǵaq keledi. Onyń sebebi nede?
– Muny «sýyqtyq alergıa» dep ataıdy. Sál tońa bastasa murny bitip, túshkirip, kózinen jas aǵyp, denesine bórtpe-qyzamyq shyǵyp, tipti «Kvınke irkili» de paıda bolady. Uzaq ýaqyt sýyq jel ótinde qalǵan adam – ómirge qaýipti, anafılaktıkalyq shokqa ushyraýy da múmkin. «Sýyqtyq alergıa» degenimizdi – ımýndyq júıeniń sýyqqa qarsy jasaǵan betalbat áreketi dep túsingen jón. Eger ımmýnologtyń kómegine der kezinde júginer bolsa, bul dertten de aıyǵýǵa ábden bolady.
Sonymen qatar qysqy kezde aýada azot qos totyǵy, avtomobıl men peshten shyǵatyn tútinder ulǵaıa túsedi. Osyǵan baılanysty sýyq jáne las aýadan saqtandyrý úshin allergıkter men astmatıkterge arnaıy termomaskalar oılap tapty.
– Budan basqa da qandaı beınetter qysty kúnderi torýyldaıdy?
– Olardy kórgińiz kelse, travmpýnktterge bas suǵyńyz. Eger alda-jalda kóktaıǵaqta taıyp jyǵyla qalsaq, esh jerimiz synbasa «bissimillámizdi» aıtyp, qaǵynyp, silkinip júrip kete baramyz. Osy oraıda aıtaıyn degenim: ár jaraqattyń sońynda bir zardaby qalady, ony elemegendik – ókinishke ulastyrady. Mysaly, shatyrdan muz súńgisi basyńa qulady delik, azar bolsa myıyń shaıqaldy. Tereń mán bersek, onyń zardaby biraz jyldan soń aıqyndalady: kórý, estý jáne este saqtaý qabiletteriniń tómendeýi, bastyń jıi aýyryp, tez sharshaý sıaqty kórinisterimen.
Eger oqys taıyp jyǵylǵan bolsań, kógergen jeriń ózi jazylyp ketedi dep nemquraıly qaramaý kerek. Súıektiń synyp nemese shytynaýy múmkin. Sol eskermeýdiń arqasynda synǵan jer qısyq bitip, keıin ota jasaýǵa dýshar etýi de ǵajap emes. Bundaı jaǵdaıdaǵy tehnıkalyq kaýipsizdik erejeleri qarapaıym ǵana. Tabany ornyqty, taımaıtyn aıaq kıim kıý kerek, ókshesiniń qalyńdyǵy 4sm. Tazalanbaǵan jáne taıǵanaqqa aınalǵan joldan aýlaq júrýge tyrysqan durys. Taıǵaqqa jolyqsań, tabanyńdy tolyq, japsyra basyp, tepe-teńdikti ustap, abaılap júrý qajet. Jyǵylsań, salmaqpen qulamas úshin – otyra qalýǵa tyrys.
Qys ýaqytynda shatyrlarǵa qar ornap, muzdaqtar men súńgiler paıda bolady. Kún sál jylysa osynyń barlyǵy syrǵyp, ańdamaǵan adamnyń basyna túsip, oılamaǵan jerden baqytsyzdyqqa dýshar bolyp jatady. Bundaǵy basty qaǵıda – qar kóshý qaýpi bar shatyr tusynan alys júrý, qaýipti aımaqty arnaıy qorshaǵan sharbaqtardan attap ótpeı, aınalyp ótý. Ketip bara jatyp tóbe jaqtan bógde dybysty qulaǵyńyz shalsa – tura qashpaı, shatyrdyń kúnqaǵary astyna qaraı, qabyrǵaǵa tyǵylǵan jón. Bir úıdiń shatyrynan sógilgen qardyń ekpini, ekinshi úıge de áser etýi múmkin.
– Qystyń taǵy bir zaýaly – úsip qalý. Ol týraly ne aıtasyz?
– Iá, úsý nemese úsikke shalyný sıaqty problemalar joq emes. Ol tek aıazdyń kesirinen ǵana bolmaıdy. Sýyq jel, tómen temperatýra, ylǵaldy aýa da úsikke aparyp soǵa alady. Ásirese, muryn, qulaq, bet jáne aıaq-qoldyń saýsaqtary men baqaılary tym sheten keledi. Sondaı-aq, qan aınalymyna kedergi keltiretin tar aıaqkıimder men basqada kıimder úsýge uryndyrady. Jyly ǵımarat ishinde qystyq aıaq kıimmen uzaq júrýge bolmaıdy. Sebebi, terlegen aıaqtan aıaqkıim ylǵal tartyp, aıazdy kóshege shyqqanda tez tońazytady. Úsikke jem bolmaý úshin yńǵaıly kıim kıip, keıbir gıgıenalyq talaptardy da oryndaǵan abzal. Abaısyzda úsikke tap bolsańyz: eshýaqytta aıaǵyńyzdy sýyq sýǵa salyp nemese ony qarmen ysqylamańyz. Bul ádis asqyndyryp jiberýi múmkin. Odan da úsigen aıaq ıakı qolyńyzdy jyly sýǵa matyryp, jaraqat alǵan jerge jyly kompres qoıyńyz. Sosyn baryp: jaraqattaǵan jerińizdi sál qyzarǵansha abaılap qana ysqylap, taza dákemen orap tastaý kerek.
– Tegi, qansha teris pikir aıtsaq ta sýyqtyń da bir paıdasy bar shyǵar?
– Adam terisinde jylydan góri sýyqty jaqsy sezetin júıke jasýshalary óte basym. Sondyqtan sýyqtyń áseri tym aıqyn ańǵarylady. Tómen temperatýra teridegi zat almasý úderisi men qan aınalymyn jedeltedi, keıbir áıelderdiń óńi ádemilenip, qyzara bórtip júrýi de sodan. Kúnniń jylylyǵy kimge bolmasyn jaıly kóriner, desek te osyndaı ýaqytta tumaýratyp aýyrý tym jıilep ketedi. Tegi, tumaý men grıpp vırýstary aıazǵa shydamaı óletini qaperde júrgeni jón.
Deneni oqys túrshiktiretin (stress) sýyq sý quıyný sekildi ádis – organızmdi shynyqtyryp, onyń qorǵanys qabiletin arttyrady. Bundaı sýyqpen emdeý tásili – krıoterapıa negizin qalaıdy. Kisini 3-5 mınýtqa arnaıy kameraǵa kirgizip, ishindegi temperatýrany 170° S-qa tómendetedi. Osyndaı qysqa mezgildi, óte qýatty túrshiktirgish arqyly ımýndyq júıeni shoshytyp oıatady. Bul ádis Almaty shıpajaılarynda sońǵy alty jyl boıy qoldanylyp, tamasha nátıje berýde.
Burynǵy dárigerler salqyn aýanyń tynys joldaryna jaqsy áser etetinin bilgendikten: bronhıaldyq astma, týberkýlez, ókpe qabynýy sıaqty naýqastarǵa taza aýada serýendeýdi em retinde paıdalanǵan.
Aıaz adamnyń júıke tamyryn jaıma shýaqtandyryp, baqyt gormony dep atalatyn – endofrınderdi óndire bastaıdy. Sondyqtan qysty kúnderi negizsiz ýaıym-qaıǵyǵa salyný sıaqty depressıalyq kúı sırek kezdesedi.
Adamdy ómirge qulshyndyrǵan aıazdy tabıǵatymyzdyń qadirin bilmeı, keıbir jerlesterimiz jumaq izdep, Jańa Jyl merekesin planetanyń jyly jaqtarynda qarsy alýdy ǵadetke aınaldyrǵan.
– Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge kóp raqmet!
Áńgimelesken Zaman Tóleýov
.
