Sonshalyq qıyn taǵdyrmen kelgen azattyqtyń aq tańy erte atqan joq. Jer betinen joıylyp ketý qaýpi basymyzǵa tónip, «aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» zamandy da ótkerdik. El múddesindegi eń aýyr kezeńderdiń biri – Alash arystary ómir súrgen kezeń.
«Alash» sóziniń túrki tilderindegi bildiretin maǵynasy «baýyrlas», «qandas», «atalas». Sondaı-aq, «Alash», «qazaq» sózderi ózara teń maǵynada jumsalyp, eki sóz de «erkin», «azat» degen uǵymdy beredi.
Sonaý yqylym zamannan beri qanshama qıyn kezeńderdi bastan ótkergen halqymyzdyń azat el ekendigin maqtanyshpen eske salady. Kerýenge mingen kemel tarıhymyzdyń irgetasyn qalaǵan, ultymyzǵa adal qyzmet etken, rýhy bıik Alash zıalylarynyń esimderi el esinde.
Qanyn da, terin de tógip, jan aıamaı kúresip, eliniń erteńi úshin paryz ben namysty alǵa qoıyp, ólimge bas tikken nar bozdaqtardyń eren eńbegi el bolyp qalyptasý jolyndaǵy baǵa jetpes qundylyq. Halyq úshin, ult úshin ólsheýsiz qymbat nárse – erkindik, azattyq, egemendik.
Eliniń eshkimge táýeldi bolmaı, qyzdarynyń kókten quıǵan jaýyn bolǵan kóz jasynyń araılap atqan kúndeı bolýyna, erleriniń tynysh zamanda ǵumyr keship, otbasyna qorǵan bolyp, beıkúná sábılerdiń beıbitshilik ómir súrýi jolynda Alash zıalylarynyń tókken teri men qany teńdesi joq ulylyq. Qazaqtyq qandy tiriltip, adamdyq sanany oıatqan jasyn otyn jaqqan ult kósemderi jalyndy jiger syılaıdy.
Alash zıalylarynyń saıası jáne rýhanı kúresindegi negizgi maqsaty men mindeti – ulttyń bolashaǵyn jarqyn etý, masa bop yzyńdap, qalyń uıqyda jatqan halyqty oıatý.
Sol maqsatyna jetý úshin eshnárseden taıynǵan joq, tipti óz ómirlerin qıdy. Alash Ordanyń beldi ókilderi birigip, artynan ergen azamattarǵa durys jol siltep, adaldyqqa úıretti. Adamzattyń aryna asyl rýh sebetin altyn árippen jazylǵan esti sózderi men eńbekteri qany da jany da qazaq bolǵan urpaǵyna arnalyp jazylǵan kemeńger oı, jigerli jalyn ispettes.
Ult kósemderi týraly kóptegen tyń málimetter joǵalyp, eńbekteri ashshy zildiń kesirinen otqa janyp, kúl bolǵan, tipti tutynǵan buıymdarynyń kópshiligi saqtalmaǵan. Pıǵyly aram, dúnıedegi eń aýyr jazany oılap tapqan qanypezer sary jylandar ultymyz úshin quny joǵary qundylyqtardy máńgi joıyp jibergen.
Degenmen, saqtalyp qalǵan málimetter óz baǵasyn máńgi joǵary ustap tur. Almaty oblysy, Talǵar aýdanyna qarasty Jańalyq aýylynda ornalasqan «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna» arnalǵan murajaı – el úshin eń basty asyl qazynamyz. Siltideı tynyp turǵan bul meken – jazyqsyz atylǵan nar tulǵalary jerlengen oryn.
Murajaıdyń ekspozısıalyq zalynda qamtylǵan nárseler: ult zıalylary týraly tyń málimetter, hattar, sýretter, qaı kúni atylǵandyǵy men jaryq kórgen eńbekteri, sonymen qatar jazyqsyz jazalanǵandardyń kómilgen jerinen tabylǵan zattar, atap aıtqanda, dúrbi, qobdısha, kózáınek, aspaly sham, teriden jasalǵan aıaq kıimniń qaldyqtary, qalta saǵaty, qobdısha. Tas taqtada oıylyp jazylǵan 4125 saıası-qýǵyn súrgin qurbandarynyń esimderi, olar týraly jazylǵan derekqordy kórgende kóńil jabyrqaý tartyp, júrek syzdamaı qoımaıdy.
Derekqordaǵy málimetterge sáıkes, zıalylardyń kópshiligi 1937-1938 jyldary aqshunaq aıazda, qaharly kúnde atylǵan. Bir ǵana oq talaı jannyń ǵumyryn qıyp, máńgi oralmas mekenge attandyrdy. Dál sol oq qaldyqtary da murajaıda saqtaýly. Telegeı teńiz talant ıeleriniń súıekteri jatqan keń jazyq dalany kórgende, ómir boıy bilgir sanaly, qajymas qaıratty bolǵan, syn saǵatta shydas bergen zıaly qaýymdardyń ólimnen de jasqanbaı, buqpaı qarsy turyp, danalyq qaıratynan aıyrylmaǵandyǵy seziledi.
Ómirlik azyq bolatyn, rýhyńdy asqaqtatyp, jigerińdi shyńdaıtyn kıeli mekenge Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń 4-kýrs, 402-tobynyń stýdentteri fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan profesor Qasenov Erlan aǵaıdyń kósh bastaýymen baryp, boıymyzdy quıyn sezim bılep, namysymyz jigerlenip, tanym kókjıegimiz jańa beleske kóterildi. Shákirti úshin «óziniń ýaqytyn aıamaı, ózgeniń ýaqytyn aıalaı bilgen» adamzattyń asyly bolǵan Erlan Slambekulyna alǵys bildiremin. Elimizde Erlan aǵaıdaı ustazdar kóbeıse, sanaly urpaqtyń sanasynyń jańǵyrary sózsiz anyq.
Eren eńbegin sińirip, ár qazaqtyń sanasyn bıikke kóterip, ulttyq namysymyzdy eshnársege aıyrbastamaý kerektigin úıretken, ultymyzdyń basyna baq bop qonǵan, qazaqtyń qazaq bolyp qalyptasýyna bar kúsh-jigerin salǵan, urpaq úshin janyn qıǵan rýhy bıik tulǵalaramyzdyń asqaq esimderi Alash jadynda máńgi saqtalyp, jańǵyrýy tıis. Jańalyq aýylynda ornalasqan murajaıǵa at basyn buryp, óz kózińmen kórip, ulttyq rýhty sezine alýdyń ózi ultqa qosqan úles dep bilemin. Bul ult ustazdarynyń aldyndaǵy arman etken urpaqtarynyń paryzy men qaryzy. Júsipbek Aımaýytuly aıtpaqshy: «Esterińizde bolsyn: qara halyqtyń mádenıetti bolýynan mádenıetti kisiniń qazaq bolýy qıyn, balasyna osy bastan ult rýhyn sińirip, qazaq ómirine jaqyndatyp tárbıeleý kerek. Orys tárbıesin alǵan bala ult qyzmetkeri bola almaıdy. Qazaqqa aıýdaı aqyrǵan sheneýnik tabylýy ońaı; erinbeı-jalyqpaı, baqyrmaı, shaqyrmaı is bitiretin, terisi qalyń kónbis, tabandy qyzmetker tabylýy qıyn. Qazaqqa zor keýde aqsúıektiń, aqsha jegish jaltyraýyq sheneýniktiń, sulý sózdi, qurǵaq bektiń keregi joq; adal kúshimen ógizdeı órge súıreıtin jumysshy kerek».
Aqnıet TİLEÝBEK, Abaı atyndaǵy QazUPÝ-diń 4 kýrs stýdenti
