Qazaqstannyń jaıylymdy jerleri
Osy oraıda, qoldanystaǵy jaıylymdardy jaqsartyp, shalǵaı jaıylymdardy múmkindiginshe ıgerý et óniminiń artýyna úlken septigin tıgizeri sózsiz. Mysaly, etti baǵyttaǵy iri qara salasy damyǵan Kanada, Brazılıa, Argentına memleketterinde et óniminiń basym bóligin jaıylymda semirgen maldyń eti quraıdy. Árıne, olardyń mal tuqymy men jaıylymdary basqa, degenmen osy tájirıbeni biz paıdalanǵanymyz jón.
Elimizde tabıǵı mal azyǵy jerleriniń jalpy kólemi 189 mln gektardan astam nemese barlyq jer qorynyń 70% -yn quraıdy. Osy jerdiń 184 mln gektary – jaıylymdyq, al 5 mln gektary – shabyndyq jer telimderi.
Ulan-ǵaıyr dalamyzda birneshe tabıǵı aımaqtar men eki taýly óńir bar. Jer bederine oraı osy alqaptardyń mal azyqtyq sıpattamasy da, onda ósetin shópti paıdalaný qarqyndylyǵy da ár alýan. Jaıylymnyń 25%-i qumdy jerlerde, 18%-teıi taýly jerlerde jáne 5%-ten astamy oıpatty jerlerde ornalasqan.
Ártúrli tabıǵı aımaqtarda birneshe jaıylym túrleri kezdesedi. Tabıǵattyń osy bir ereksheligin jiti baıqaǵan babalarymyz jaıylymdy maýsymdy paıdalanýdy jaqsy meńgergen. Ǵylymı turǵydan keńistik model dep tanylǵan jaıylymnyń osylaı ornalasýy landshaftyq sıpattamasyna baılanysty ósimdikterdiń óńirlik túrlerin qamtyp, keń alqapty alyp jatyr. Máselen, Moıynqum-Betpaqdala-Saryarqa jaıylym kesheni ońtústikten soltústikke qaraı 500-den astam kılometrge sozylsa, Alataý-Balqash kesheni 200-250 kılometrdi alyp jatyr.
Respýblıkanyń ormandy-dalaly aımaǵyndaǵy tabıǵı jaıylymdyq jerler 4 myń gektar alqapty alyp jatyr. Bul alqaptarda ártúrli astyq tuqymdastar, betege-jýsan aralas shópter ósedi, eginshilikke jaramsyz. Ortasha ónimdiligi gektaryna shamamen 5 sentnerden aspaıdy. Dalalyq aımaqtaǵy jaıylymdyq jerler 40 myń gektardan astam. Bul alqaptarda betege-jýsan aralas shóptesin basym keledi, al ózen ańǵarlary men kól jaǵasyn shabyndyq retinde paıdalanýǵa bolady. Shóp shyǵymy 6 sentnerdiń shamasynda, al shabyndyqtar 12-14 sentnerge deıin túsim beredi. Shóleıt aımaqtar Soltústik Kaspıı mańy jazyǵynan Altaı taýlaryna deıin sozylyp jatyr. Mal jaıýǵa jaramdy jerler 34 myń gektardan astam, sonyń ishinde shabyndyqtar 1,5 myń gektardy quraıdy. Shóleıt jerlerge tán erekshelik – astyq tuqymdas ósimdikter men shala buta ósimdikterdiń úılesimdi ósýi.
Elimizde tabıǵı jaıylymdar, negizinen, shól aımaqta ornalasqan, kólemi 91 myń gektardan asady, onyń ishinde 1,3 myń gektardan astamy shabyndyqqa jaramdy. Shól aımaqta ósetin ósimdikter kóbine shala butaly ósimdikter. Ústirt, Betpaqdala, Sarysý jazyǵy sazbalshyqty jáne tastaqty shól alqaptaryna jatady. Bul alqaptarda jýsan, jýsandy-sorań jáne rań tárizdester men efemeroıdty shópter aralas ósedi. Qyzylqum, Moıynqum alqaptary qumdy shól aımaǵyna kiredi. Osy jaıylymdarda jýsan, rań tárizdester jáne shala buta ósimdiktermen qatar butaly ósimdikter – júzgin, sekseýil, qum qaraǵany jáne basqa da túrleri aralas ósedi. Shól ósimdikteriniń túsimi turaqty emes, ónimdiligi 3 sn/ga aspaıdy. Taý eteginiń tabıǵı jaǵdaıy árkelki, negizinen jýsan men rań tárizdester kezdesedi ári túsimi de tómendeý.
Taýly aımaqqa Altaı jáne Tán-SHan taýlarynyń jaıylymdary enedi, kólemi 9 myń gektardan asady. Bıiktigi jáne tabıǵı beldeýleri alýan túrli. Mysaly, 600-1500 metr bıiktiktegi beldeýge soltústik Tán-SHan taýlaryna qarasty İle Alataýy men kúngeı Alataýdyń soltústik baýraıy enedi. Osy alqaptarda betege, aqseleý basym kezdesedi, túsimi 5 s/ga aspaıdy. 1500-2400 metr bıiktikte ormandy-shalǵyndy beldeý ornalasqan, mundaǵy ósimdikter shalǵyny alýan túrli, túsimi 20 sn/ga quraıdy.
Jaıylymdy maýsymdy kezeń boıynsha paıdalaný mańyzdy
Qazaqstanda birneshe tabıǵı aımaqtaǵy, ártúrli beldeýdegi alýan túrli jaıylymdy maýsymdy paıdalanýdy ósimdikterdiń ónip-ósý ereksheligine, alqaptaǵy shóp qaýymdastyǵynyń quramyna jáne aımaqtyq beldeýdiń klımattyq sıpatyna qaraı qarastyrý kerek. Jaıylymdy tıimdi paıdalaný ár beldeýdiń maýsymdyq áleýetin barynsha júzege asyrýǵa baǵyttalǵan. Bir aımaqta ornalasqan ártúrli jaıylymdardy óz kezegimen shóptiń jetilgenine oraı paıdalansa ǵana jaıylymdyq keshenniń tutastyǵyna nuqsan kelmeıdi. Tabıǵı jaıylymdardyń osy maýsymdyq sıpatyn ıgergen babalarymyz kóktem, jaz, kúz mezgilderinde shóptiń jetilgenine oraı órisin tańdap, árdaıym mal jaıylymyn aýystyryp otyrǵan.
Elimizge tán ártúrli tabıǵı aımaq pen beldeýlerdi qıyp ótip, jaıylymnyń shalǵynyn jep, shuraıyn ketirmeı, óristegi shóptiń tuıaqkesti bolýyna jol bermegen. Keńes Odaǵy qurylǵanda da kóshpeli mal sharýashylyǵynyń erekshelikteri ǵylymı turǵydan zerttelip, shalǵaı mal sharýashylyǵy (otgonnoe jıvotnovodstvo) salasy damytyldy. Babalar izimen jer yńǵaıyna oraı dalalyq, shóleıttik jáne taýly jaıylymdar áleýetin maýsymyna qaraı tolyq paıdalaný júzege asty.
1942 jyly qabyldanǵan «Ujymshar men keńsharlardaǵy mal sharýashylyǵyn damytý jáne mal basyn saqtaý» («O sohranenıı molodnáka ı razvıtıı jıvotnovodstva v kolhozah ı sovhozah») qaýlysy negizinde Memlekettik jer qorynan qosymsha jaıylymdyq jerler berilip, shalǵaı mal sharýashylyǵyn órkendetýge jol ashyldy. Osy sheshim elimizdiń jaıylymdyq jerleriniń maýsymdyq ereksheligin ıgerýge serpin berdi.
Jaıylymdyq keshenniń quramyna enetin mal óristerin (jaıylym tıpi) óz ýaqytynda paıdalaný alǵyshart boldy. Óıtkeni negizgi maqsat ár óriske tıesili azyqtyq qor mólsherin tolyq ıgerý, jaıylym tutastyǵyn buzbaý ári mal órisin jutatpaý sharttary jaıylymdy tıimdi paıdalanýǵa muryndyq boldy. Jaıylym keshenderin júıesiz paıdalaný óristerdiń jutaýyna ulasyp, ekologıalyq qolaısyzdyq týdyratyny anyq. Qazaq mal sharýashylyǵy jáne mal azyǵy óndirisi ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń uzaq jyldyq zertteýleri osyny dáleldeıdi.
Ókinishke oraı, qazirgi tańda jaıylymdyq keshenderdi maýsymdyq erekshelikterine oraı aýyspaly paıdalanyp, áleýetin tolyq paıdalaný júzege aspaı jatyr. Ýaqyt beldeýine, jer bederine oraı maýsymdyq jaıylymdardyń áleýetin paıdalaný júıesizdikke uryndy. Osy keleńsizdik keıbir jaıylymdardyń jutańdanýyna ulasyp, mal sharýashylyǵynyń damýyna tusaý bolýda.
Ne isteýimiz kerek?
Osy máseleniń túıinin sheshý úshin qalyptasqan ustanymdarǵa súıenip, qarapaıym sharttardy júzege asyrǵan jón. Mysaly, jaıylymdyq keshenniń quramyndaǵy jaıylym tıpterin eskerip, óristegi shóp qaýymdastyǵynyń jetiletin ýaqytyna oraı malǵa jegizip, óris shóbin tyqyrlatpaı, kelesi óriske aýystyryp otyrǵan jón.
Tuıaqkesti bolǵan jaıylymda birjyldyq tabıǵı shópter pisip jetilmeı óristiń kúıi ketedi de, jalpy azyqtyq qor mólsheriniń azaıýyna yqpal etedi. Iaǵnı jaıylym tıpterine oraı, óristi óz ýaqytynda paıdalanyp, ásirese jaıylymnyń ónimdiligine saı mal basy ustalyp, ýaqtyly óris aýystyrylyp otyrylsa jaıylym jutamaıdy.
Qoldanystaǵy jaıylym tarlyq etse, shalǵaı jaıylymdardy ıgerýdi qolǵa alsa bolady, ne qoldanystaǵy jaıylymdardyń jaǵdaıyn jaqsartý barysynda mal tuıaǵyna tózimdi jaıylym shópterin ústeme egip, jalpy azyqtyq qor mólsherin molaıtýdy júzege asyrýdy qarastyrǵan abzal.
Egemendik alǵan jyldardan beri shalǵaı jaıylymdardy paıdalaný úrdisi de, jaıylymdardy jaqsartý jumystary da jalǵasyn tappaı, toqyraýǵa ushyrady. Alǵashqy jyldary mal basy azaıyp, azyq qory jetkilikti bolǵanymen, memlekettik qoldaý jumystarynyń yqpalymen mal basy kóbeıip, qazirgi tańda qol jetimdi jaıylymdarda mal shamadan tys kóbeıdi. Sharýalar mal ósirýdiń qarqyndy tehnologıasyn eskermeı, kóbine, ekstensıvti jolmen qoldanystaǵy jaıylymdy barynsha paıdalanýdy maqsat tutty.
Ókinishke oraı, otandyq ǵalymdardyń jaıylymdardy tıimdi paıdalaný boıynsha usynystary tek qaǵaz júzinde qaldy. Maýsymdyq ereksheligine oraı jaıylymdy aýyspaly qoldaný, mal basyn azaıtý jáne jaıylym merzimin qysqartý arqyly tozǵan jaıylymdardy qalpyna keltirý jumystary jasalynbady. Shyǵynsyz oryndalatyn osy ádisterdi iske asyrýǵa sharýalar umtylmady. Qarjy talap etetin ádis – jaıylymdy jaqsartý sharalary keıbir ozyq sharýashylyqtar tarapynan ǵana qoldaý tapty.
Baspasóz betterinde jarıalanyp jatqan, depýtattyq minberden aıtylyp jatatyn janaıqaı qanshama? Osy máseleniń astarynda júıesizdik jatqany janǵa batady. Mysaly, «Mal sharýashylyǵy jáne mal azyǵy óndirisi ǵylymı-zertteý ınstıtýty» ǵalymdary elimizdiń tabıǵı aımaqtaryn, geografıalyq óńirlerin, ákimshilik aýmaqtyq qurylymyn eskere otyryp 192 basym tıptegi jaıylymdarda mal jaıýdyń ekologıalyq (mólsheri) shektelimi boıynsha usynys engizgen.
7 mlrd teńgeniń qaıtarymy boldy ma?
Mal jaıýdy ońtaılandyrý maqsatynda jaıylym resýrstaryn paıdalaný joldary da ázirlengen. Osy qujattar negizinde aýyl ákimderi 1 gektar jaıylymda qansha mal jaıýǵa bolatynyn anyqtaı alady. İs júzinde ne istelip jatyr degen saýal kókeıdi kerneıdi.
Qoldanystaǵy zań aıasynda jaıylymdardy qoldaný men saqtaýǵa baǵyttalǵan talaptar qarastyrylyp, memlekettik turǵydan qoldaý kórsetý qamtylǵany kóńilge demeý. Bılik tarapynan qoldanystaǵy zańnama aıasynda jaıylymdardy paıdalaný erejeleriniń saqtalýyn baqylaý dármensizdikke boı aldyrdy. Sharýanyń tabysty jumys atqarýyn kúıtteıtin jergilikti bılik jaıylymdardy basqarý jáne olardy paıdalaný josparyn júzege asyrýda salǵyrttyq tanytýda. Mysaly, respýblıkalyq búdjetten jylyna jerdi geobotanıkalyq taldaýǵa shamamen 7 mlrd teńge bólinedi eken. Sonyń qaıtarymy bar ma?
Meniń paıymdaýymsha, zamana talabyna saı agroónerkásip salasyn sıfrlandyrý úrdisi, ıaǵnı aqparattandyrý ǵana mal sharýashylyǵy salasynda qordalanǵan máselelerdi biryńǵaı júıede, keshendi túrde sheshýge muryndyq bolady. Mysaly, aýylsharýashylyq jerlerin tekserý jáne jer kadastryn sıfrlandyrý baıaý júrip jatqany málim, al mal sharýashylyǵyna qatysty biregeılendirý (ıdentıfıkasıa) men aqparattyq taldaý (IAS) baǵdarlamalary áli jetildirýdi talap etedi. Osy jumystardyń atqarý barysyna taldaý jasalyp, júzege asýyna serpin berip, keshendi túrde bir maqsatqa jumyldyrylsa sharýa da, memleket te utar edi.
«Mal sharýashylyǵy jáne mal azyǵy óndirisi ǵylymı-zertteý ınstıtýty» ǵalymdary jaıylymdyq qorlardy tıimdi ıgerýdiń barlyq joldaryn qamtyǵan 5 ınteraktıvti kartalardan turatyn WEB-portaldy jasap shyqty. Búgingi tańda sharýaǵa óte qajet anyqtama.
WEB-portaldyń elektrondyq karta qosymshasynda respýblıka boıynsha árbir aýyldyq qurylym deńgeıinde elimizdegi barlyq mal azyǵy qory boıynsha ár jaıylymdyq tıptiń ereksheligi men syıymdylyǵy eskerilgen tolyq aqparat qamtylǵan. Jaıylymdardy sýmen qamtý kartasy bulaqtar, ózen men kólshikter, qoldan jasalǵan shahtaly jáne qubyrly qudyqtardyń sanyn kórsetip, osy sý kózderiniń jaǵdaıy, mólsheri, mıneralızasıa deńgeıi jáne olardy qoldaný múmkindikteri týraly tolyq aqparat beredi.
Jaıylym áleýeti qamtylǵan mal basynyń syıymdylyǵy kartasynda 100 bas mal basyna eseptelgen jaıylymnyń maýsymdyq sıpaty men mal azyǵy qory eskerilgen. Ásirese shalǵaı jaıylymdardy ıgerýge qajet barlyq aqpar qamtylǵan. Al aýylsharýashylyq maldarynyń tuqymdyq aýdandastyrylýy nemese jersindirilýi týraly málimetter qamtylǵan elektrondyq karta sharýashylyǵyn damytam degen sharýalarǵa mazmundy maǵlumat beredi. Sharýa WEB-portalda qamtylǵan aqparattarǵa súıenip, sol óńirge beıim mal ósirýdi jáne sharýashylyq tıimdiligin arttyrýdy josparlaýǵa tolyq múmkindik alady.
Sonymen, tutynýshylar tarapynan týyndaıtyn jaıylymǵa qatysty suranysqa bılik bolsyn, sharýalar bolsyn tolyq aqparatty osy WEB-portal júıesinen ala alady. Ǵylymdar daıyndaǵan júıe memlekettik deńgeıdegi basqa da qoldanbaly baǵdarlamalar legine kirikse, sharýa malyn kúıttep, memleket ekonomıkalyq turaqtylyǵyn saqtap, elimizde mal sharýashylyǵyn órkendetýdiń berik irgetasy qalyptasar edi.
Jaıylymdy jaqsartýdyń joldary
Qazirgi tańda sharýashylyqtar qoldanystaǵy tabıǵı jaıylymdy barynsha paıdalanýǵa umtylady. Ásirese aýyl mańyndaǵy jerlerge mal erte kóktemnen shyǵyp, jaıylymdardyń tuıaqkesti bolýyna, óristerdiń azǵyndaýyna ári tozýyna jol berilýde. «Jer – Ana» dep qasterlep aıtqanymyzben, jer paıdalanýǵa kelgende qadirine jetpeı jatqanymyz shyndyq. Áıtpese, Qazaqstannyń barlyq óńirinde kezdesetin 192 tıpti jaıylymdardy ońtaılandyrý men tıimdi paıdalaný usynystarynyń jergilikti ákimdik pen sharýalar tarapynan iske aspaı jatqany salǵyrttyq.
Mal sharýashylyǵy damyǵan elder tájirıbesine úńilsek, kóbine, tabıǵı jaıylymdardy astyq tuqymdas, burshaq tuqymdas shópter egý arqyly jaqsartý sharalary qarastyrylǵan. Osy máselede ǵalymdar tarapynan zertteýlermen qamtylyp, óndiriske usynys daıyndalǵanmen, sharýalar tarapynan qyzyǵýshylyq az. Keńes kezinde jaıylymdardy jaqsartý baǵytynda kóptegen ǵylymı izdenister jasalyp, kóptegen ázirlemeler óndiriske engizilip jatatyn. Sońǵy jyldary osy baǵyttaǵy izdenister legi de azaıdy, sharýalar tarapynan daıyn ǵylymı ázirlemelerge degen suranys ta saıabyrsydy. Jaıylymǵa degen kózqaras shyǵyn shyǵarmaı mal ósirý ustanymy aıasynan aspaı jatyr. Sharýalar tarapynan jerdi qadirleý, jaıylymǵa degen janashyrlyq tanytý jetispeı tur.
Sońǵy jyldary A.Baraev atyndaǵy ǵylymı-óndiristik ortalyǵy ǵalymdarynyń tabıǵı jaıylymdardy jaqsartý ádisi men etti baǵyttaǵy sıyrlarǵa arnalǵan ekpeli jaıylymdardy qalyptastyrýǵa qatysty usynǵan tehnologıasy mal sharýashylyǵyn qarqyndy damytýǵa baǵyttalǵan zamanaýı talaptarǵa saı. Bul tehnologıada ǵalymdar keńes kezinen keń taraǵan ádisterdi jergilikti jerdiń topyraǵy men klımatyna oraılastyryp beıimdegen. Jaıylymdy jaqsartý úrdisinde bolsyn, aýyspaly ekpeli jaıylym qalyptastyrý barysynda bolsyn, jaıylymda egýge negizinen, tarlaý qıaq (volosnes) pen erkeshóp (jıtnák) tańdalǵan. Ásirese tarlaý qıaq mal tuıaǵyna tózimdi ári qunarly shóp. Shóptiń qasıeti malǵa juǵymdy ári jyl boıyna azyqtyq qundylyǵyn joǵaltpaıdy. Kúzgi sýyq túsisimen shóp quramynda proteınniń arta túsýi baıqalady. Erkekshópke qaraǵanda tarlaý qıaq ósimdiginiń japyraqtaryndaǵy proteın mólsheri eki ese artyq. Bul shóptiń kemshiligi – kópjyldyq ósimdikterge tán alǵashqy ekken jyly álsiz bolyp, baıaý tamyrlanýynda. Osy bir osal tusy sharýalar tarapynan erekshe kútimdi talap etedi.
Elimizdiń soltústik óńirinde ǵalymdar usynǵan osy tehnologıa jappaı iske asyrylsa, etti baǵyttaǵy sıyrlardy ósirýdiń tıimdiligi artatynyna kúmán joq. Tehnologıada ekpeli jaıylym tizbeginde úsh túrli shóptiń ósirilýi shendestirilgen: erkekshóp, tarlaý qıaq jáne jazdyq suly.
Kóktem shyǵysymen mamyr aıynyń sońyna deıin mal tarlaý qıaq egilgen telimde jaıylady, sonan soń maýsym aıynyń sońyna deıin erkekshóp teliminde jaıylady. Kelesi telimge aýysqan aralyqta jaıylymda mal aıaǵyna taptalyp, jelinbeı qalǵan tarlaý qıaq pen erkekshóp shalǵynyn shaýyp alý qarastyrylǵan. Osyndaı sharalar nátıjesinde, shilde aıynda tarlaý qıaq egilgen telim qaıtadan mal jaıýǵa daıyn bolady. Sonymen, tamyz aıy men qyrkúıek aıynda mal jazdyq suly egilgen telimde jaıyla turady. Qazan aıynda mal erkekshóp egilgen telim men tarlaý qıaq egilgen telimderge qaıta oralady. Osyndaı júıemen túzilgen aýyspaly jaıylym alty aı boıyna maldyń azyqtyq qajettiligin tolyǵymen qamtamasyz etip, jaıylymdaǵy maldyń kúıli qońyn saqtaıdy.
Árıne, jaıylym keshenin tıimdi paıdalaný úshin tarlaý qıaq pen erkekshóp jaıylymdaryn óristerge bólip tastaý qarastyrylǵan. Ár óristi 7-10 kún paıdalanady. Tarlaý qıaq egilgen jaıylym bir maýsymda úsh ret qoldanysta bolsa, erkekshóp jaıylymy eki ret paıdalanylady. Mysaly, 100 sıyrdy babymen baǵýǵa arnalǵan jaıylymdyq keshen quramyna 28-30 gektar tarlaý qıaq egilgen telim, 28-30 gektar erkekshóp egilgen telim jáne 50 gektar jazdyq suly egilgen telim enedi. Sonymen, 100 bas sıyrdy mal azyǵymen tolyq qamtý úshin jalpy kólemi 120 gektarlyq jaıylym jeri jetkilikti. Eger ylǵaly mol Eýropa elderinde bir bas sıyrǵa 0,8-1,0 ga jaıylym qarastyrylsa, otandyq ǵalymdar usynǵan tehnologıada bir bas malǵa qajet jaıylym 1,2 gektardan aspaıdy. Etti baǵyttaǵy mal sharýashylyǵyn qarqyndy damytamyz desek, otandyq ǵalymdar jyldar boıy jınaqtaǵan ǵylymı ázirlemeler qorjynyndaǵy zamanaýı talapqa saı keletin tehnologıalardy júzege asyrý qajet-aq. Tek osy ázirlemelerdi óndiriske endiretin sharýalar tarapynan qyzyǵýshylyq, al memleket tarapynan yntalandyrý sharalaryn qarastyrǵan oryndy.
El basshysy talap etken aýyl sharýashylyǵyn damytýdyń Ulttyq jobasyn daıyndaý aıasynda, mal sharýashylyǵyn damytýdyń alǵysharty retinde mal azyǵyn qamdaý baǵytyna basymdyq berilgeni jón. Osy oraıda, elimizdegi jaıylymdar qoryn barynsha ıgerý óndiriletin ónimniń ózindik qunyn arzandatyp, ekologıalyq taza ónim alýǵa múmkindik beretini belgili.
Aıbyn TÓREHANOV, profesor.
